PREDIKSI EROSI LAHAN DAS BENGKULU DENGAN SISTEM INFORMASI GEOGRAFIS (SIG)

  _{SIPIL ’ MESIN ’ARSITEKTUR ’ELEKTRO} e k PREDIKSI ERO SI LA HA N DA S BENG KULU DENG A N SISTEM INFO RMA SI G EO G RA FIS (SIG )

• * I G e d e Tuna s

  Abstrac t A p a rt o f se d im e nt d e p o sitio n in e stua ry o f Be ng kulu Rive r wa s a p p ro xim a te ly o rig ina te d fro m Be ng kulu W a te rshe d . The c ha ng e o f la nd use o n wa te rshe d a lso a p p ro xim a te ly a ffe c te d the ra te o f she e t e ro sio n. To p re d ic t the ra te o f she e t e ro sio n o n Be ng kulu W a te rshe d , this re se a rc h wa s c o nd uc te d b y using USLE m e tho d s a nd G IS. The re sults o f this re se a rc h sho w tha t the ra te o f she e t e ro sio n o f Be ng kulu Wa te rshe d is 40.64 to n/ha /ye a r o r 2.258 m m /ye a r. This ra te is inc lud e d in the _nd 2 c la ss o f e ro sio n risk (lig ht risk) b a se d o n USDA c la ssific a tio n (15-60 to n/ha /ye a r). It e xp la ins tha t the she e t e ro sio n o n wa te rshe d g ive a little e ffe c t o n se d im e nta tio n p ro c e ss in e stua ry.

  Ke ywords: She e t e ro sio n, G IS, USLE Me tho d A b stra k Se b a g ia n e nd a p a n se d im e n d i m ua ra Sung a i Be ng kulu d ip e rkira ka n b e ra sa l d a ri e ro si p e rm uka a n d i DAS. Alih fung si la ha n (la nd use ) d i DAS jug a d ip e rkira ka n te la h m e m p e ng a ruhi la ju e ro si p e rm uka a n. Untuk m e m p re d iksi la ju e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu, p e ne litia n ini d ila kuka n d e ng a n m e ng g una ka n m e to d e USLE d a n Siste m Info rm a si G e o g ra fis se b a g a i a la t b a ntu a na lisis d a ta b e rb a sis d ig ita l. Ha sil p e ne litia n m e nunjukka n b a hwa la ju e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu a d a la h 40.64 to n/ ha / ta hun. Ang ka ini se ta ra d e ng a n 2.258 m m / ta hun d a n te rm a suk d a la m ke la s b a ha ya e ro si II (15-60 to n/ ha / ta hun)/ ring a n b e rd a sa rka n kla sifika si USDA. Ha l ini b e ra rti b a hw a e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu m e m b e ri ko ntrib usi ke c il te rha d a p se d im e nta si d i m ua ra .

  Ka ta kunc i: e ro si p e rm uka a n, siste m info rm a si g e o g ra fis, m e to d e USLE

  m a nusia d a la m p e ng e lo la a n DAS

1. Pe nd a hulua n (a nthro p o g e nic ).

  Sa la h sa tu e le m e n te rp e nting d a ri Ha l ya ng sa ng a t te rka it d e ng a n siste m ta ta a ir d a la m ko nse p hid ro lo g i sifa t tra nsfo rm a si a lira n a d a la h e ro si a d a la h DAS (b a zin a re a ). DAS p e rm uka a n ya ng te rja d i d i DAS. Ero si m e rup a ka n sa tu ke sa tua n siste m ya ng p e rm uka a n p a d a d a sa rnya le b ih m e ntra nsfo rm a sika n huja n m e nja d i d ip e ng a ruhi o le h fa kto r ya ng a lira n d e ng a n b e rb a g a i sifa tnya (Sri b e rhub ung a n d e ng a n ke g ia ta n

  Ha rto , 2002). Prinsip tra nsfo rm a sinya m a nusia d a la m p e ng e lo la a n DAS ya ng m e ng ikuti 2 ko nse p d a sa r hid ro lo g i ya kni m e nye b a b ka n p e rub a ha n d a n a lih siklus hid ro lo g i (hyd ro lo g ic c yc le ) d a n fung si la ha n. Pe rub a ha n fisik ya ng te rja d i ke se im b a ng a n a ir (wa te r b a la nc e ). d i DAS a ka n b e rp e ng a ruh la ng sung

  Re sp o n DAS d a la m m e ntra nsfo rm a si te rha d a p ke m a m p ua n re te nsi DAS a lira n sa ng a t te rg a ntung d a ri b e b e ra p a se b a g a i zo na p e na ha n a ir d i b a g ia n ha l, d ia nta ra nya c ura h huja n, hulu (Ma ryo no , 2002). Turunnya ke m iring a n p e rm uka a n DAS, struktur d a n ke m a m p ua n re te nsi DAS a kib a t sifa t ta na h, ting ka t ke je nuha n ta na h p e rub a ha n d a n a lih fung si la ha n d a n fa kto r re te nsi a lira n (ve g e ta l c o ve r). te rse b ut m e m p e ng a ruhi b e sa rnya

  Em p a t fa kto r p e rta m a sifa tnya sa ng a t a ng ka lim p a sa n (run-o ff) d a n e ro d ib ilita s a la m ia h se d a ng ka n fa kto r ya ng te ra khir p e rm uka a n ya ng m e nye b a b ka n sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h p e rila ku te rja d inya a lira n b e sa r d e ng a n

• Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu

Jurna l SMARTe k, Vo l. 3, No . 3, Ag ustus 2005: 137 - 145

  ko nse ntra si se d im e n (susp e nsi) ya ng ting g i.

  ya ng te rja d i d ise b a b ka n d a n d ip e ng a ruhi o le h lim a fa kto r d ia nta ra nya fa kto r iklim , struktur d a n je nis ta na h, ve g e ta si, to p o g ra fi d a n fa kto r p e ng e lo la a n ta na h. Fa kto r iklim ya ng p a ling m e ne ntuka n la ju e ro si a d a la h huja n ya ng d inya ta ka n d a la m

  Eq ua tio n) ya ng d ike m b a ng ka n o le h

  Untuk m e m p re d iksi la ju e ro si p a d a p e rm uka a n la ha n, te la h d ike m b a ng ka n b e b e ra p a m o d e l se b a g a im a na ya ng d ib a ha s d a la m b e rb a g a i lite ra tur (Surip in, 2002) se p e rti Bo g a rd i (1986), Mo rg a n (1988) d a n ya ng la in. Mo d e l- m o d e l ya ng a d a ke b a nya ka n b e rsifa t e m p iris (p a ra m e trik) ya ng d ike m b a ng ka n b e rd a sa rka n p ro se s hid ro lo g i d a n fisis ya ng te rja d i se la m a p e ristiwa e ro si d a n p e ng a ng kuta nnya d a ri DAS ke titik ya ng d itinja u. Sa la h sa tu m o d e l ya ng m a suk d a la m ka te g o ri te rse b ut a d a la h USLE (Unive rsa l So il Lo ss

  jika inte nsita s d a n/ a ta u la m a nya huja n m e le b ihi ka p a sita s infiltra si d a n ka p a sita s sim p a n a ir ta na h. Pro se snya d im ula i d e ng a n le p a snya p a rtike l-p a rtike l ta na h ya ng d ise b a b ka n o le h e ne rg i kine tik a ir huja n d a n b e rikutnya jug a d ise rta i d e ng a n p e ng e nd a p a n se d im e n (ha sil e ro si) d i a ta s p e rm uka a n ta na h. Ke d ua p e ristiwa ya ng te rja d i se c a ra sina m b ung te rse b ut m e nye b a b ka n turunnya la ju infiltra si ka re na p o ri-p o ri ta na h te rtutup o le h kikisa n p a rtike l ta na h (Asd a k, 1995). Fe no m e na ini d a p a t m e m p e rc e p a t d a n m e ning ka tka n la ju e ro si p a d a p e rm uka a n ta na h.

  o ff). Ero si je nis ini a ka n te rja d i ha nya d a n

  2002). C ura h huja n ya ng ja tuh se c a ra la ng sung a ta u tid a k la ng sung d a p a t m e ng ikis p e rm uka a n ta na h se c a ra p e rla ha n d e ng a n p e rta m b a ha n wa ktu d a n a kum ula si inte nsita s huja n te rse b ut a ka n m e nd a ta ng ka n e ro si (Kiro no to , 2003 ) Ero si p e rm uka a n (she e t e ro sio n) te rja d i p a d a la p isa n tip is p e rm uka a n ta na h ya ng te rkikis o le h ko m b ina si a ir huja n d a n lim p a sa n p e rm uka a n (run-

  nila i ind e ks e ro sivita s huja n (Surip in,

  e ro sio n). Se c a ra ke se luruha n la ju e ro si

  DAS Be ng kulu m e rup a ka n sa la h sa tu DAS d i Ind o ne sia ya ng m e ng a la m i p e rm a sa la ha n e ro si p e rm uka a n (la ha n). Se iring d e ng a n p e sa tnya p e m b a ng una n d a n la ju p e rtum b uha n p e nd ud uk ya ng m e nd ia m i DAS Be ng kulu te rja d i p e m a nfa a ta n d a n p e ng e lo la a n DAS ya ng sa ng a t inte nsif b a ik untuk p e ng e m b a ng a n p e rm ukim a n m a up un p e ng e m b a ng a n la ha n. Alih fung si la ha n ya ng te la h te rja d i d e ng a n tid a k te rke nd a li, d isa m p ing se b a g a i p e m ic u te rja d inya e ro si p e rm uka a n jug a m e nja d i p e nye b a b te rja d inya b a njir d e ng a n a ng kuta n se d im e n ko nse ntra si ting g i. Ko nd isi ini d isa m p ing m e nye b a b ka n ke rug ia n e ko no m i d i DAS jug a m e ng a kib a tka n p e rub a ha n m o rfo lo g i sung a i.

  e ro si te b ing sung a i (stre a m b a nk

  e ro sio n), e ro si p a rit (g ully e ro sio n) d a n

  p e rm uka a n (she e t e ro sio n) jika d ib a nd ing ka n d e ng a n b e b e ra p a je nis e ro si ya ng la in ya kni e ro si a lur (rill

  yie ld ) p a ling b e sa r a d a la h e ro si

  2.1 Pe ng e rtia n d a n Ka ra kte ristik Ero si Se c a ra um um e ro si d a p a t d ika ta ka n se b a g a i p ro se s te rle p a snya b utira n ta na h d a ri ind uknya d i sua tu te m p a t d a n te ra ng kutnya m a te ria l te rse b ut o le h g e ra ka n a ir a ta u a ng in ke m ud ia n d iikuti d e ng a n p e ng e nd a p a n m a te ria l ya ng te ra ng kut d i te m p a t ya ng la in (Surip in, 2002). Pa d a d a sa rnya e ro si ya ng p a ling se ring te rja d i d e ng a n ting ka t p ro d uksi se d im e n (se d im e nt

  Fe no m e na p e nd a ng ka la n d a sa r ya ng te rja d i p a d a m ua ra Sung a i Be ng kulu d isa m p ing d ise b a b ka n o le h tra nsp o r se d im e n d a ri a ra h p a nta i, jug a d ite ng a ra i d ise b a b ka n o le h tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri e ro si p e rm uka a n d i DAS hulu. Pe ne litia n ini m e nc o b a m e ng a na lisis se b e ra p a b e sa r sum b a ng a n tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri DAS hulu te rha d a p p e nd a ng ka la n d a sa r m ua ra Sung a i Be ng kulu. Se la in itu jug a ing in d ike ta hui a p a ka h ha sil p re d iksi la ju e ro si m a sih d a la m b a ta sa n la ju to le ra nsi ya ng d iizinka n. O le h ka re na nya p e rlu d ip re d iksi la ju e ro si p e rm uka a n ya ng te rja d i d i DAS Be ng kulu.

2. Tinja ua n Pusta ka

  Pre d iksi Ero a si La ha n DAS Be ng kulu d e ng a n Siste m Info rm a si G e o g ra fis (SIG ) (I G e d e Tuna s)

  Wisc hm e ie r d a n Sm ith (1985, d a la m Pe rsa m a a n USLE m e ne ta p ka n Kiro no to , 2003) d a n d ira nc a ng untuk b a hwa nila i R ya ng m e rup a ka n d a ya m e m p re d iksi ra ta -ra ta e ro si ja ng ka p e rusa k huja n (e ro sivita s huja n) ta huna n p a nja ng d a ri e ro si p e rm uka a n (she tt d a p a t d ihitung d a ri d a ta c ura h huja n

  e ro sio n) d a n e ro si a lur (g ully e ro sio n) ya ng d id a p a t d a ri sta siun c ura h huja n

  p a d a sua tu ke a d a a n la ha n te rte ntu. o to m a tik (ARR) a ta u d a ri d a ta Se c a ra m a te m a tis m o d e l USLE p e na ng ka r c ura h huja n b ia sa . Ero sivita s d inya ta ka n d e ng a n: huja n m e rup a ka n p e rka lia n a nta ra e ne rg i huja n to ta l (E) d a n inte nsita s

  E = R . K . LS. C . P ...........................(1) (1) a huja n m a ksim um 30 m e nit (I 30 ). Ke d ua

  fa kto r te rse b ut, E d a n I

  30 se la njutnya

  d e ng a n: d a p a t d itulis se b a g a i EI

  30 . Bo ls ( 1978, E a = b a nya knya ta na h p e r sa tua n

  d a la m Kiro no to , 2003), m e ng hitung EI

  30

  lua s p e r sa tua n wa ktu ya ng d e ng a n m e ng g una ka n d a ta huja n d inya ta ka n se sua i d e ng a n ha ria n, ha ri huja n d a n huja n b ula na n sa tua n K d a n p e rio d e R ya ng ya ng te rb a ta s p a d a d a e ra h p ula u Ja wa d ip ilih, d a la m p ra kte k d ip a ka i d a n Ma d ura (d a e ra h tro p is). Ap a b ila sa tua n to n/ ha / ta hun m e ng g una ka n d a ta huja n b ula na n

  R = fa kto r e ro sivita s huja n d a n

  p e rsa m a a n te rse b ut d itulis d e ng a n: lim p a sa n p e rm uka a n, ya kni jum la h sa tua n ind e ks e ro si huja n, 1.211

  − 0.474 0.256 R 6.119 P N P .......(2)

  = m m m a x

  d a la m KJ/ ha

  K = fa kto r e ro d ib ilita s ta na h, ya itu

  d e ng a n R m = e ro sivita s huja n b ula na n la ju e ro si p e r ind e ks e ro si huja n (KJ/ ha ), P m = c ura h huja n b ula na n (c m ),

  (R) untuk sua tu ta na h ya ng

  N = jum la h ha ri huja n d a la m sa tu b ula n

  d ip e ro le h d a ri p e ta k p e rc o b a a n (ha ri), P m a x = huja n ha ria n m a ksim um ya ng p a nja ng nya 22.13 m b ula n ya ng b e rsa ng kuta n (c m ). d e ng a n ke m iring a n se ra g a m

  Fa kto r e ro d ib ilita s ta na h ia la h se b e sa r 9 % ta np a ta na m a n, ke m a m p ua n/ ke ta ha na n p a rtike l ta na h to n/ KJ te rha d a p p e ng e lup a sa n d a n

  LS = fa kto r p a nja ng –ke m iring a n

  p e m ind a ha n ta na h a kib a t e ne rg i kine tik le re ng , ya itu p e rb a nd ing a n huja n. Nila i e ro d ib ilita s ta na h se la in a nta ra b e sa rnya e ro si p e r ind e ks te rg a ntung p a d a to p o g ra fi, ke m iring a n e ro si d a ri sua tu la ha n d e ng a n le re ng d a n a kib a t p e rla kua n m a nusia , p a nja ng d a n ke m iring a n la ha n jug a d ite ntuka n o le h p e ng a ruh te kstur te rte ntu te rha d a p b e sa rnya ta na h, sta b ilita s a g re g a t, ka p a sita s e ro si d a ri p lo t la ha n p e rc o b a a n, infiltra si, ka nd ung a n b a ha n o rg a nik d a n tid a k b e rd im e nsi. no n-o rg a nik ta na h. Untuk b e b e ra p a

  C = fa kto r ta na m a n p e nutup la ha n

  je nis ta na h d i Ind o ne sia ya ng d a n m a na je m e n ta na m a n, d ike lua rka n o le h Dina s RLKT, ya itu p e rb a nd ing a n a nta ra De p a rte m e n Ke huta na n, nila i K d a p a t b e sa rnya e ro si d a ri sua tu la ha n d ip e ro le h se sua i d e ng a n Ta b e l 1. d e ng a n p e nutup ta na m a n

  Pa nja ng le re ng (L) d iukur d a ri d e ng a n m a na je m e n ta na m a n sua tu te m p a t p a d a p e rm uka a n ta na h te rte ntu te rha d a p la ha n ya ng d im a na e ro si m ula i te rja d i sa m p a i p a d a id e ntik ta np a ta na m a n, tid a k te m p a t d im a na te rja d i p e ng e nd a p a n, b e rd im e nsi. a ta u sa m p a i p a d a te m p a t d im a na

  P = fa kto r tind a ka n ko nse rva si

  a lira n a ir d ip e rm uka a n ta na h m a suk ke p ra ktis, ya itu p e rb a nd ing a n d a la m sa lura n. Da la m p ra kte k la p a ng a n a nta ra b e sa rnya e ro si d a ri la ha n nila i L se ring d ihitung se ka lig us d e ng a n d e ng a n tind a ka n ko nse rva si fa kto r ke c ura m a n (S) se b a g a i fa kto r p ra ktis d e ng a n b e sa rnya e ro si ke m iring a n le re ng (LS). De p a rte m e n d a ri ta na h ya ng d io la h se a ra h Ke huta na n m e m b e rika n nila i fa kto r le re ng d a la m ke a d a a n ya ng ke m iring a n le re ng , ya ng d ite ta p ka n id e ntik, tid a k b e rd im e nsi.

  139 Jurna l SMARTe k, Vo l. 3, No . 3, Ag ustus 2005: 137 - 145

  b e rd a sa rka n ke la s le re ng , se p e rti d a la m p e rso nil ya ng d ira nc a ng se c a ra e fisie n Ta b e l 2 . untuk m e m p e ro le h, m e nyim p a n,

  Untuk m e m b e rika n g a m b a ra n m e m p e rb a ha rui, m e m a nip ula si, te nta ng p o te nsi e ro si ya ng ha silka n, m e ng a na lisis d a n m e na m p ilka n se m ua

  Unite d Sta te s De p a rtm e nt o f Ag ric ulture b e ntuk info rm a si ya ng b e re fe re nsi

  (USDA) te la h m e ne ta p ka n kla sifika si g e o g ra fi (ESRI, 1990 d a la m Pra ha sta , b a ha ya e ro si b e rd a sa rka n la ju e ro si 2002). Pa d a a wa lnya SIG ha nya ya ng d iha silka n d a la m to n/ ha / ta hun d ip e rg una ka n khusus untuk tujua n ya ng se p e rti d ip e rliha tka n p a d a Ta b e l 3. te rka it e ra t d e ng a n m a sa la h p e m e ta a n Kla sifika si b a ha ya e ro si ini d a p a t (m a p p ing ), p e re nc a na a n d a n m e m b e rika n g a m b a ra n, a p a ka h ting ka t g e o sc ie nc e s, te ta p i sa a t ini e ro si ya ng te rja d i p a d a sua tu la ha n im p le m e nta si d a n a p lika si SIG sud a h a ta up un DAS sud a h te rm a suk d a la m b e rke m b a ng untuk b e rb a g a i tujua n ting ka ta n ya ng m e m b a ha ya ka n a ta u d e ng a n b id a ng ya ng le b ih b e ra g a m tid a k, se hing g a d a p a t d ija d ika n d a n ja ng ka ua n ya ng le b ih lua s, se p e rti p e d o m a n d id a la m p e ng e lo la a n DAS. d a la m ilm u re ka ya sa (e ng ine e ring ) d a n d e sa in kususnya p a d a b id a ng Te knik

  2.2 Siste m Info rm a si G e o g ra fis Sum b e r Da ya Air se p e rti p e m o d e la n

  Siste m Info rm a si G e o g ra fis (SIG ) kua lita s a ir, hid ro lo g i d a n hid ra ulika a d a la h kum p ula n ya ng te ro rg a nisir d a ri (C hristo p e r, 1999). p e ra ng ka t ke ra s (ha rd wa re ), p e ra ng ka t luna k (so ftwa re ), d a ta g e o g ra fi d a n Ta b e l 1 Je nis ta na h d a n nila i fa kto r e ro d ib ilita s ta na h ( K )

  No . J e n i s T a n a h Nila i K

  1. La to so l c o kla t ke m e ra ha n d a n lito so l 0,43

  2. La to so l kuning ke m e ra ha n d a n lito so l 0,36

  3. Ko m p le k m e d ite ra n d a n lito so l 0,46

  4. La to so l kuning ke m e ra ha n 0,56

  5. G rum uso l 0,20

  6. Alluvia l 0,47

  7. Re g o so l 0,40

  8. La to so l 0,31

  Sum b e r: Kiro no to , 2003

  Ta b e l 2 Pe nila ia n ke la s le re ng d a n fa kto r LS Ke la s Le re ng Ke m iring a n Le re ng Nila i LS

  I 0 – 8 0,40

  II 8 – 15 1,40

  III 15 – 25 3,10

  IV 25 – 40 6,80 V > 40 9,50

  Sum b e r: Kiro no to , 2003

  Ta b e l 3 Kla sifika si b a ha ya e ro si Ke la s Ba ha ya Ero si La ju e ro si, E a (to n/ ha / ta hun) Ke te ra ng a n

  I <15 sa ng a t ring a n

  II 15–60 ring a n

  III 60–180 se d a ng

  IV 180–480 b e ra t V >480 sa ng a t b e ra t

  Sum b e r: Kiro no to , 2003

  Pre d iksi Ero a si La ha n DAS Be ng kulu d e ng a n Siste m Info rm a si G e o g ra fis (SIG ) (I G e d e Tuna s)

  141 Mo d e l d a ta sp a sia l d i d a la m

  Siste m Info rm a si G e o g ra fis d ib e d a ka n m e nja d i d ua ya kni m o d e l d a ta ra ste r d a n m o d e l d a ta ve kto r. Mo d e l d a ta ra ste r m e na m p ilka n, m e ne m p a tka n d a n m e nyim p a n d a ta sp a sia l d e ng a n m e ng g unka n struktur m a triks a ta u p ikse l ya ng m e m b e ntuk g rid . Akura si m o d e l d a ta ini sa ng a t b e rg a ntung p a d a re so lusi a ta u ukura n p ikse lnya (se l g rid ) d i p e rm uka a n b um i. Sum b e r e ntity sp a sia l ra ste r a d a la h c itra sa te lit, c itra ra d a r d a n m o d e l ke ting g ia n d ig ita l, ya ng m e m b e rika n info rm a si sp a sia l d a la m b e ntuk g a m b a ra n ya ng d ig e ne ra lisir. Mo d e l d a ta ve kto r m e na m p ilka n, m e ne m p a tka n, d a n m e nyim p a n d a ta sp a sia l d e ng a n m e ng g una ka n titik-titik, g a ris-g a ris a ta u kurva , a ta u p o lig o n b e se rta a trib ut- a trib utnya . Be ntuk-b e ntuk d a sa r re p re se nta si d a ta sp a sia l ini d i d a la m siste m m o d e l d a ta ve kto r, d id e finisika n o le h siste m ko o rd ina t ka rte sia n d ua d im e nsi. File d a ta ve kto r d a la m Arc Vie w d ina m a ka n sha p e file s.

  Lo ka si p e ne litia n ini b e rte m p a t d i DAS Be ng kulu d e ng a n lua s d a e ra h ta ng ka p a n kura ng le b ih 47349.62 ha ya ng te rd iri d a ri b e b e ra p a a na k sung a i. Ad a p un ta ha p a n ya ng d ia m b il untuk m e nye le sa ika n p e ne litia n ini d a p a t d ib e d a ka n a ta s 3 m a c a m ya itu ta ha p p e ng um p ula n d a ta , ta ha p p e nyusuna n m o d e l d a ta sp a sia l m e ng g una ka n SIG d a n ta ha p a na lisis. Da ta ya ng d ikum p ulka n untuk p e ne litia n ini a d a la h d a ta se kund e r b e rup a d a ta c ura h huja n ha ria n se la m a 20 ta hun p a d a Sta siun Sura b a ya d a n Sta siun Ta b a Mutung ya ng te rd a p a t d i d a la m DAS, p e ta rup a b um i ska la 1:50.000 ya ng d ike lua rka n o le h Ba ko surta na l ta hun 2001, p e ta ta ta g una la ha n (la nd use ) ya ng d ike lua rka n o le h Dina s Pe rta nia n d a n Dina s Ke huta na n se te m p a t, p e ta ke m iring a n le re ng ya ng d ike lua rka n o le h Ba d a n Pe rta na ha n Na sio na l Be ng kulu d a n p e ta je nis ta na h d ip e ro le h d a ri Ba la i Pe ne litia n Ta na m a n Pa ng a n (BPTP) Be ng kulu. Se m ua je nis d a ta ke c ua li d a ta c ura h huja n ha ria n, m e rup a ka n d a ta m e nta h ra ste r ya ng a ka n d id ig ita si d e ng a n SIG .

  Pe nyusuna n m o d e l d a ta sp a sia l d ila kuka n d e ng a n m e ng g una ka n p e nd e ka ta n Siste m Info rm a si G e o g ra fis d a la m ha l ini m e ng g una ka n p e ra ng ka t luna k Arc Vie w G IS ve rsi 3.3. Ke e m p a t je nis p e ta ya ng d ig una ka n d a la m a na lisis ini, d i d a la m Arc Vie w d inya ta ka n se b a g a i la ye r-la ye r d a la m b e ntuk

  sha p e -file (shp ) d a n d ib ua t d e ng a n

  ska la ya ng sa m a . Arc Vie w d a p a t m e la kuka n inp ut se c a ra inte ra ktif, p ro se s

  e d iting ya ng sa ng a t fle ksib e l d a n o utp ut

  se sua i d e ng a n ke b utuha n. Se tia p la ye r ya ng m e w a kili se tia p p e ta se la lu d ile ng ka p i d e ng a n d a ta d ig ita l ya ng d a p a t d io la h d a n d ia kse s p a d a p e ra ng ka t p e ng o la h d a ta ya ng la in se p e rti Mic ro so ft Exc e l. Ha sil a khir d a ri a na lisis SIG ini a d a la h unit-unit la ha n d e ng a n se g a la d a ta a trib ut ya ng d iha silka n d a ri p ro se s tum p a ng -tind ih la ye r. Se tia p unit la ha n ya ng d ip e ro le h, se la njutnya d ib e ri no m o r untuk m e m p e rm ud a h a na lisis le b ih la njut.

  Ana lisis e ro si la ha n p a d a se tia p unit la ha n d e ng a n se g a la a trib utnya ya ng d ip e ro le h d a ri tum p a ng -tind ih (o ve rla y) la ye r d i d a la m SIG , d ila kuka n d e ng a n m e ng g una ka n m e to d e USLE. Ana lisis d ila kuka n d e ng a n m e m p e rha tika n p a ra m e te r-p a ra m e te r USLE p a d a se tia p unit la ha n. Pre d iksi e ro si ra ta -ra ta p e rta hun d ip e ro le h d e ng a n m e njum la hka n se luruh ha sil la ju e ro si p a d a se tia p unit la ha n p a d a DAS Be ng kulu. Ha sil ini se la njutnya d ib a nd ing ka n d e ng a n la ju e ro si sta nd a r ya ng d ike lua rka n o le h USDA. Be rd a sa rka n ha sil te rse b ut d a p a t d ip e rkira ka n b e sa r p o te nsi ya ng d isum b a ng ka n o le h e ro si p e rm uka a n d i DAS hulu te rha d a p p ro se s se d im e nta si d i m ua ra .

3. Me to d e Pe ne litia n

  4. Ha sil d a n Pe m b a ha sa n

  Be rd a sa rka n ha sil a na lisis SIG d e ng a n m e la kuka n tum p a ng tind ih (o ve rla y) la ye r d a p a t d ike ta hui b a hw a DAS Be ng kulu se lua s kura ng le b ih 47349.62 ha te rb a g i m e nja d i 327 unit la ha n d e ng a n lua sa n m a sing -m a sing se sua i d e ng a n b id a ng p e ng a ruh Jurna l SMARTe k, Vo l. 3, No . 3, Ag ustus 2005: 137 - 145

  inte rse ksi ke e m p a t p e ta la ye r, se p e rti te rliha t p a d a G a m b a r 2. Ma sing -m a sing unit la ha n m e m iliki ka ra kte ristik te rse nd iri ya ng d inya ta ka n d e ng a n nila i a trib ut d ig ita l ya ng d iha silka n d a ri p ro se s

  o ve rla y. Untuk m e m p e rm ud a h a na lisis,

  p e ta unit la ha n d ib e ri no m o r ko d e b e rd a sa rka n ke sa m a a n tip e p e ng g una a n la ha n (la nd use ) d a n p a ra m e te r ya ng la in m e nye sua ika n. La ju p o te nsi e ro si d ip e ro le h d e ng a n m e m p e rka lika n ke e m p a t p a ra m e te r

  USLE (R m , K, LS d a n C P) untuk m a sing -

  m a sing unit la ha n. Khusus untuk p a ra m e te r C P, nila inya sa ng a t te rg a ntung p a d a ke b ia sa a n p o la ta na m m a sya ra ka t se la m a sa tu ta hun d a n re la tif sulit m e ne ta p ka n nila i p a ra m e te r ya ng se sua i untuk ko nd isi ya ng se d a ng b e rla ng sung p a d a se tia p b ula nnya . Untuk p e nye d e rha na a n p e rhitung a n, m a ka ke b ia sa a n p o la ta na m d ia ng g a p sa m a untuk se tia p ta hunnya , w a la up un a d a ke m ung kina n te rja d i p e rg e se ra n p o la ta na m p a d a se tia p b ula nnya . Nila i p a ra m e te r C P jug a b isa d ite ta p ka n te rp isa h untuk C d a n P d a n d a p a t jug a d ite ta p ka n sa tu nila i untuk d ua p a ra m e te r (C P). Ha l ini d ila kuka n p a d a la ha n-la ha n a la m i ya ng b e lum d ie ksp lo ita si/ d im a nfa a tka n o le h m a sya ra ka t se kita r untuk b e rc o c o k ta na m a ta u la ha n-la ha n ya ng b e lum b e rub a h se c a ra a la m ia h. Ha sil hitung a n d ib ua tka n d a la m b e ntuk ta b e l b ula na n d a ri Ja nua ri s/ d De se m b e r. Ta b e l 4 m e rup a ka n re sum a hitung a n p re d iksi la ju e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu p a d a Bula n Ja nua ri. Ha sil hitung a n m e nunjukka n p re d iksi la ju e ro si p a d a Bula n Ja nua ri se b e sa r 323554.24 to n/ b ula n a ta u se ta ra d e ng a n 0.380 m m / b ula n. Ang ka e ro si p e rm uka a n 0.380 m m / b ula n m e m b e rika n info rm a si b a hwa la ju e ro si p e rm uka a n p a d a Bula n Ja nua ri re la tif ke c il.

  G a m b a r 1. Pe ta p a ra m e te r USLE ya ng te la h d id ig ita si d e ng a n SIG ^{# #}

  Sta. Surabaya Sta. Taba Mutung Tegalan Semak Belukar Rerumputan Persawahan Perkotaan Perkebunan Kelapa Sawit Perkebunan Karet Perkebunan Perkampungan Hutan Belantara Gelagah Keterangan

  a . Pe ta Po lyg o nThie sse n b . Pe ta Ta ta G una La ha n

  Latosol Regosol Andosol Andosol Keterangan Latosol Andosol Regosol

  c . Pe ta Ke m iring a n La ha n d . . Pe ta Je nis Ta na h

  Pre d iksi Ero a si La ha n DAS Be ng kulu d e ng a n Siste m Info rm a si G e o g ra fis (SIG ) (I G e d e Tuna s)

  6 Juni 47349.62 119718.90 0.140

  No . Bula n Lua s Unit La ha n La ju Ero si (E

  a

  ) ( ha ) (to n/ b ula n) (m m / b ula n)

  1 Ja nua ri 47349.62 323554.24 0.380

  2 Pe b rua ri 47349.62 358980.95 0.421

  3 Ma re t 47349.62 216744.02 0.254

  4 Ap ril 47349.62 113452.05 0.133

  5 Me i 47349.62 114167.07 0.134

  7 Juli 47349.62 112841.91 0.132

  0.40 0.700 0.150 0.105 0.059 0.003 Jum la h 47349.62

  8 Ag ustus 47349.62 110877.46 0.130

  9 Se p te m b e r 47349.62 19235.86 0.023

  10 O kto b e r 47349.62 114133.78 0.134

  11 No ve m b e r 47349.62 114824.30 0.135

  12 De se m b e r 47349.62 205822.29 0.241 E

  a

  (to n/ ta hun) 1924352.83

  E a

  (to n/ ha / ta hun)

  323554.24 Ta b e l 5 Pre d iksi la ju e ro si p e rm uka a n to ta l DAS Be ng kulu

  0.31 1.40 ...... ..... 0.050 0.116 56.727 ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... 326 TG L 0.66 4.56 0.31 0.40 0.700 0.150 0.105 0.059 0.039 327 TG L 0.05 4.56 0.31

  ²⁰⁸ 143 ^{202 27 200 4 20 19 29 217 25 12 5 24 23 237 220 209 18 218 203 236 28 187 30 210 304 169 282 175 311 6 230 224 231 221 188 299 324 40 289 219 213 265 142 16 186 9 272 131 216 125 77 59 47 147 223 270 22 189 31 168 139 310 184 190 98 153 212 211 179 302 316 178 141 292 93 17 44 46 185 143 7 122 234 151 114 180 156 174 26 134 307 66 315 86 116 63 266 148 100 321 75 145 95 172 103 32 50 64 248 246 144 267 297 247 34 119 308 164 323 87 318 49 271 253 69 273 80 286 39 115 112 89 261 38 133 327 319 191 73 296 278 294 222 137} G a m b a r 2 Pe ta ha sil o ve rla y e m p a t p e ta p a ra m e te r USLE d e ng a n Arc Vie w

  1 SMB 2.54 4.56

  Ta b e l 4 Pre d iksi la ju e ro si DAS Be ng kulu Bula n Ja nua ri No . Ko d e Lua s

  Rm K LS

  La ju Ero si Bula n Ja nua ri UL UL

  (A)

  C P C P

  La ju Ero si (E

  a

  ) ha t/ ha / b ln t/ b ln

  0.31 0.40 0.300 1.000 0.300 0.170 0.431

  5.36

  2 HBL 25.41

  4.56

  0.31 0.40 ...... ..... 0.050 0.028 0.718

  3 HBL 0.86 4.56

  0.31 0.40 ...... ..... 0.050 0.028 0.024

  4 HBL 1126.03

  5.36

  0.31 0.40 ...... ..... 0.050 0.033 37.420

  5 HBL 487.71

  40.64 E a (m m / ta hun) 2.258

  Jurna l SMARTe k, Vo l. 3, No . 3, Ag ustus 2005: 137 - 145

  La ju e ro si p e r ta hunnya d ip e ro le h d e ng a n m e njum la hka n la ju e ro si se tia p b ula nnya se la m a sa tu ta hun. Untuk m e ne ntuka n te b a l la p isa n ta na h ya ng te re ro si d ip e ro le h d e ng a n m e m b a g i jum la h e ro si p e r ta hun d e ng a n to ta l lua s la ha n d ika lika n b e ra t vo lum e ta na h, d im a na b e ra t vo lum e ta na h d ise ta ra ka n d e ng a n γ = 1,80 to n/ m

  3

  . To ta l p re d iksi e ro si la ha n DAS Be ng kulu se la m a sa tu ta hun d ip e rliha tka n p a d a Ta b e l 5. Be rd a sa rka n Ta b e l 5, d a p a t d ike ta hui b a hwa la ju e ro si la ha n te rting g i te rja d i p a d a Bula n Pe b rua ri (0.421 m m / b ula n) d a n te rke c il p a d a b ula n Se p te m b e r (0.023 m m / b ula n). Ha l ini m e nunjukka n b a hwa p a d a Bula n Pe b rua ri te rja d i e ro si la ha n d e ng a n ke te b a la n m a ksim um d ib a nd ing ka n d e ng a n b ula n-b ula n ya ng la innya . Fe no m e na ini d ip e rkira ka n d ise b a b ka n o le h d ua ha l. Pe rta m a c ura h huja n m a ksim um d a n b ula na n p a d a Bula n Pe b rua ri re la tif b e sa r d ib a nd ing ka n d e ng a n c ura h huja n m a ksim um d a n b ula na n p a d a b ula n ya ng la in, se hing g a m e nye b a b ka n ting ka t e ro sivita s re la tif b e sa r. Ke d ua , ke b ia sa a n m a sya ra ka t se te m p a t untuk m e ne ta p ka n a wa l b e rc o c o k ta na m p a d a b ula n d e ng a n c ura h huja n ting g i, b a ik untuk p e rsa wa ha n, p e rla d a ng a n m a up un p e rke b una n. Ha l ini d a p a t d ic e rm a ti b a hwa p a d a a wa l m usim ta na m a re a ve g e ta si p e nutup la ha n (ve g e ta l c o ve r) m e nja d i b e rkura ng , se hing g a la ha n ya ng tid a k m e m iliki ve g e ta si re nta n te rha d a p b a ha ya e ro si.

  Ta b e l 5 jug a m e m p e rliha tka n b a hwa to ta l p re d ika si la ju e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu a d a la h 1924352.83 to n/ ta hun a ta u 40.64 to n/ ha / ta hun. Ang ka ini se ta ra d e ng a n 2.258 m m / ta hun. Ap a b ila a ng ka ini d ib a nd ing ka n d e ng a n a ng ka kla sifika si b a ha ya e ro si ya ng d ite ta p ka n o le h USDA, m a ka ting ka t e ro si ya ng te rja d i p a d a DAS b e ng kulu te rm a suk d a la m ke la s b a ha ya e ro si II (15-60 to n/ ha / ta hun) d a n d ia ng g a p ke la s b a ha ya e ro si d e ng a n p re d ika t ring a n. Ha l ini b e ra rti b a hwa e ro si p e rm uka a n ya ng te rja d i d i DAS Be ng kulu m a sih d a la m ka te g o ri tid a k te rla lu m e ng ha wa tirka n d a n d ip e rluka n usa ha - usa ha m e ne ka n la ju e ro si sa m p a i p a d a ting ka t sa ng a t a m a n b a ik se c a ra

  e ng ine e ring m a up un no n-e ng ine e ring .

  Te rka it d e ng a n m a sa la h se d im e nta si d a n p e nd a ng ka la n d a sa r d i m ua ra Sung a i Be ng kulu, d a p a t d ic e rm a ti b a hwa tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri DAS Be ng kulu re la tif sa ng a t ke c il b ila d ib a nd ing ka n tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri p a nta i. Mua ra Air Be ng kulu m e m iliki ka ra kte ristik a ng kuta n se d im e n/ p a sir se ja ja r p a nta i ya ng d o m ina n se d a ng ka n d e b it sung a inya p a d a m usim ke m a ra u sa ng a t ke c il ya ng m e ng a kib a tka n p e nd a ng ka la n d a n m ua ra sung a inya se ring b e rp ind a h (te rg a ntung ko nd isi g e lo m b a ng d a n d e b it sung a i) se hing g a m e m b e ntuk a m b a ng a ta u sp it (Sa tya ka rsa , 2003 d a la m Tuna s 2004). O le h ka re na itu m ua ra Air Be ng kulu d ika te g o rika n te rm a suk m ua ra sung a i tip e sp it, d e ng a n p e rm a sa la ha n uta m a ya ng te rja d i p a d a m ua ra sung a i tip e ini a d a la h te rja d inya p e nutup a n d a n p e nd a ng ka la n m ua ra sung a i/ e stua ri .

5. Ke sim p ula n d a n Sa ra n

  5.1 Ke sim p ula n Be rd a sa rka n a na lisis ya ng te la h d ila kuka n m a ka d a p a t d isim p ulka n ha l- ha l se b a g a i b e rikut: a . La ju e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu te rting g i te rja d i p a d a Bula n Pe b rua ri (0.421 m m / b ula n) d a n te rke c il p a d a b ula n Se p te m b e r (0.023 m m / b ula n). b . To ta l p re d ika si la ju e ro si p e rm uka a n

  DAS Be ng kulu a d a la h 1924352.83 to n/ ta hun a ta u 40.64 to n/ ha / ta hun. Ang ka ini se ta ra d e ng a n 2.258 m m / ta hun. Ap a b ila a ng ka ini d ib a nd ing ka n d e ng a n a ng ka kla sifika si b a ha ya e ro si ya ng d ite ta p ka n o le h USDA, m a ka ting ka t e ro si ya ng te rja d i p a d a DAS b e ng kulu te rm a suk d a la m ke la s b a ha ya e ro si II (15-60 to n/ ha / ta hun) d a n d ia ng g a p ke la s b a ha ya e ro si d e ng a n p re d ika t ring a n. c . Tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri e ro si p e rm uka a n DAS Be ng kulu re la tif sa ng a t ke c il b ila d ib a nd ing ka n tra nsp o r se d im e n ya ng b e ra sa l d a ri p a nta i. Pre d iksi Ero a si La ha n DAS Be ng kulu d e ng a n Siste m Info rm a si G e o g ra fis (SIG ) (I G e d e Tuna s)

  5.2 Sa ra n Mille r, S. N., (2001), W a te rshe d Mo d e ling Te rka it d e ng a n p ro se s d a n ha sil Using Arc Vie w G IS, USDA-ARS, p e ne litia n ya ng d ip e ro le h, m a ka d a p a t Arizo na . d isa ra nka n ha l-ha l se b a g a i b e rikut:

  Pra ha sta , E., (2002), Siste m Info rm a si a . Da ta ya ng d ig una ka n untuk a na lisis

  G e o g ra fis: Tuto ria l Arc Vie w,

  ini a d a la h d a ta p ub lika si ta hun 2000 Info rm a tika , Ba nd ung . d a n 2001. Se la m a kurun 4 ta hun te ra khir d im ung kinka n untuk te rja d i

  Sri Ha rto Br., (2000), Hid ro lo g i : Te o ri, a lih fung si la ha n d i ka wa sa n DAS

  Ma sa la h d a n Pe nye le sa ia n,

  Be ng kulu. O le h ka re na itu Na firi O ffse t, Yo g ya ka rta . p e ng g una a n d a ta la nd use te rkini

  Surip in, (2002), Pe le sta ria n Sum b e rd a ya a ka n m e m b e rika n ha sil ya ne le b ih

  Ta na h d a n Air, And i O ffse t, a kura t d a n up to d a te .

  Yo g ya ka ra b . Me to d e USLE ha nya la h se b ua h m e to d e e m p iris ya ng d iya kini b a nya k m e ng a nd ung ke sa la ha n a ka n te ta p i te ta p jug a b a nya k d ig una ka n untuk b e rb a g a i p e ne litia n d e ng a n b e b e ra p a p e nye sua ia n. Untuk itu p e rlu d ila kuka n stud i p e m b a nd ing d e ng a n c a ra m e la kuka n a na lisis a ng kuta n se d im e n susp e nsi d i Sung a i Be ng kulu b e rd a sa rka n d a ta se d im e n ya ng a d a .

6. Da fta r Pusta ka

  Asd a k, C ., (2002), Hid ro lo g i Da n

  Pe ng e lo la a n Da e ra h Alira n Sung a i, G a d ja h Ma d a Unive rsity

  Pre ss, Yo g ya ka rta . Bud iya nto , E., (2002), Siste m Info rm a si

  G e o g ra fis Me ng g una ka n Arc Vie w-G IS, And i O ffse t,

  Yo g ya ka rta C hristo p e r, E.T., O live ra , F., a nd

  Ma id m e nt, D., (1999) Flo o d p la in

  Ma p p ing Using HEC -RAS a nd Arc Vie w G IS, C RWS-Unive rsity o f

  Te xa s, Austin. Kirb y, M.J., a nd Mo rg a n, R.C .P., (1980),

  So il Ero sio n, Jo hn Wile y & So ns, G re a t Brita in.

  Kiro no to , B.A., (1997), Dikta t Kulia h

  Hid ra ulika Tra nsp o r Se d im e n, PPS-Te knik Sip il,Yo g ya ka rta .

  Ma ryo no , A., (2002) Eko -Hid ra ulik

  Pe m b a ng una n Sung a i, Ma g iste r Siste m Te knik-UG M, Yo g ya ka rta .

  145