SIMPUH | Sistem Informasi Perundang-Undangan dan Hukum

K E P U T U S A N M E N T E R I AGAMA R E P U B L I K I N D O N E S I A
NOMOR 9
TAHUN 2016
TENTANG
P E D O M A N TATA N A S K A H D I N A S
PADA K E M E N T E R I A N A G A M A
D E N G A N R A H M A T T U H A N Y A N G MAHA E S A
M E N T E R I AGAMA R E P U B L I K I N D O N E S I A ,
Menimbang

: a. b a h w a dalam r a n g k a m e n i n g k a t k a n tertib a d m i n i s t r a s i
k e d i n a s a n serta efisiensi k o m u n i k a s i d a n informasi
a n t a r u n i t organisasi, p e r l u ditetapkan t a t a n a s k a h dinas
p a d a Kementerian Agama;
b. b a h w a
berdasarkan
pertimbangan
sebagaimana
d i m a k s u d d a l a m b u r u f a, p e r l u m e n e t a p k a n K e p u t u s a n
Menteri Agama tentang Pedoman T a t a N a s k a b D i n a s
p a d a Kementerian Agama;


Mengingat

:

1. Undang-Undang
Nomor
7 Tabun
1971
tentang
Ketentuan-Ketentuan
Pokok
Kearsipan
(Lembaran
Negara Republik Indonesia T a b u n 1971 Nomor 3 2 ,
T a m b a h a n L e m b a r a n Negara Republik Indonesia Nomor
2964) sebagaimana telab diubab dengan
UndangU n d a n g Nomor 4 3 T a b u n 2 0 0 9 tentang K e a r s i p a n
(Lembaran Negara Republik Indonesia Nomor 152,
T a m b a h a n L e m b a r a n Negara R e p u b l i k Indonesia Nomor

5071);
2. Undang-Undang
Nomor 24 T a b u n 2 0 0 9
tentang
B e n d e r a , B a h a s a , d a n L a m b a n g Negara, serta L a g u
Kebangsaan (Lembaran Negara Republik Indonesia
T a b u n 2 0 0 9 Nomor 109, T a m b a h a n L e m b a r a n Negara
Republik Indonesia Nomor 5035);
3. P e r a t u r a n Pemerintab Nomor 6 6 T a b u n 1951 tentang
L a m b a n g Negara (Lembaran Negara R e p u b l i k Indonesia
T a b u n 1951 Nomor 1 1 1 , T a m b a h a n L e m b a r a n Negara
Republik Indonesia Nomor 176);
4. P e r a t u r a n Pemerintab Nomor 4 3 T a h u n 1958 tentang
Penggunaan
Lambang
Negara
(Lembaran
Negara
Republik Indonesia T a b u n 1958 Nomor 7 1 , T a m b a h a n
L e m b a r a n Negara Republik Indonesia Nomor 1630);

5. P e r a t u r a n Pemerintab Nomor 28 T a b u n 2 0 1 2 tentang
P e l a k s a n a a n Undang-Undang Nomor 4 3 T a b u n 2 0 0 9
tentang
Kearsipan
(Lembaran
Negara
Republik
Indonesia T a b u n 2 0 1 2 Nomor 5 3 , T a m b a h a n L e m b a r a n
Negara Republik Indonesia Nomor 5286);

-2-

6. P e r a t u r a n Presiden Nomor 7 T a h u n 2 0 1 5
O r g a n i s a s i Kementerian Negara ( L e m b a r a n
R e p u b l i k Indonesia T a b u n 2 0 1 5 Nomor 8);

tentang
Negara

7. P e r a t u r a n Presiden Nomor 8 3 T a b u n 2 0 1 5 tentang

Kementerian
Agama
(Lembaran
Negara
Republik
Indonesia T a b u n 2 0 1 5 Nomor 168);
8. P e r a t u r a n Menteri Agama Nomor 10 T a b u n 2 0 1 0
tentang Organisasi d a n T a t a K e r j a K e m e n t e r i a n Agama
sebagaimana telab beberapa k a l i diubab terakbir
dengan P e r a t u r a n Menteri Agama Nomor 16 T a b u n 2 0 1 5
tentang P e r u b a b a n Keempat Atas P e r a t u r a n Menteri
Agama Nomor 10 T a b u n 2 0 1 0 tentang Organisasi d a n
T a t a K e r j a Kementerian Agama (Berita Negara Republik
Indonesia T a b u n 2 0 1 5 Nomor 348);
9. P e r a t u r a n Menteri Pendayagunaan A p a r a t u r Negara
Nomor 6 T a b u n 2 0 1 1 tentang Pedoman U m u m T a t a
P e r s u r a t a n D i n a s E l e k t r o n i k di L i n g k u n g a n I n s t a n s i
Pemerintab;
10. P e r a t u r a n Menteri Agama Nomor 13 T a b u n 2 0 1 2
tentang Organisasi d a n T a t a K e r j a I n s t a n s i V e r t i k a l

Kementerian Agama (Berita Negara Republik Indonesia
T a b u n 2 0 1 2 Nomor 851);
1 1 . P e r a t u r a n Menteri Pendayagunaan A p a r a t u r Negara dan
Reformasi B i r o k r a s i Nomor 80 T a b u n 2 0 1 2 tentang
Pedoman T a t a P e r s u r a t a n D i n a s I n s t a n s i Pemerintab
(Berita Negara Republik Indonesia T a b u n 2 0 1 3 Nomor
69);
12. K e p u t u s a n Menteri Pendayagunaan A p a r a t u r Negara
Nomor
13/KEP/M.PAN/1/2003
tentang
Pedoman
U m u m Perkantoran E l e k t r o n i s L i n g k u p Intranet di
L i n g k u n g a n I n s t a n s i Pemerintab;
MEMUTUSKAN:
Menetapkan :

K E P U T U S A N M E N T E R I AGAMA T E N T A N G
PEDOMAN
T A T A N A S K A H DINAS PADA K E M E N T E R I A N AGAMA.


KESATU

Menetapkan
Pedoman
Tata
Naskah
Dinas
pada
Kementerian
Agama
sebagaimana
tercantum
dalam
L a m p i r a n y a n g m e r u p a k a n bagian tidak t e r p i s a b k a n dari
K e p u t u s a n Menteri ini.

KEDUA

:


Pedoman T a t a N a s k a b D i n a s pada K e m e n t e r i a n Agama
sebagaimana
dimaksud
dalam
Diktum
KESATU
m e r u p a k a n pedoman bagi s e l u r u h S a t u a n Organisasi,
Satuan
Kerja,
dan
Unit
Pelaksana Teknis
pada
Kementerian Agama dalam menyelenggarakan t a t a n a s k a b
dinas.

-3 -

KETIGA


: T a t a n a s k a h dinas y a n g telah a d a di l i n g k u n g a n
Kementerian Agama s e c a r a bertahap agar d i s e s u a i k a n
dengan Pedoman T a t a N a s k a b D i n a s p a d a Kementerian
A g a m a paling lambat 2 (dua) t a b u n sejak K e p u t u s a n i n i
ditetapkan.

KEEMPAT

:

K e p u t u s a n i n i m u l a i b e r l a k u p a d a tanggal ditetapkan.

Ditetapkan d i J a k a r t a
^ =^^§=t9nggal
25 J a n u a r i 2016
GAMA R E P U B L I K I N D O N E S I A ,

M SAIFUDDIN


-4-

LAMPIRAN
KEPUTUSAN M E N T E R I AGAMA R E P U B L I K INDONESIA
NOMOR 9 T A H U N 2 0 1 6
TENTANG
P E D O M A N TATA N A S K A H D I N A S
PADA K E M E N T E R I A N A G A M A

BAB I
PENDAHULUAN

A. L a t a r B e l a k a n g
S e s u a i d i n a m i k a perkembangan
p e r a t u r a n d a n teknologi
informasi, Kementerian Agama perlu m e n y e m p u r n a k a n t a t a n a s k a b
dinas d a l a m r a n g k a memperlancar a r u s informasi d a n k o m u n i k a s i
tulis k e d i n a s a n .
T a t a n a s k a b d i n a s sebagai salab s a t u u n s u r a d m i n i s t r a s i
meliputi pengaturan tentang j e n i s d a n p e n y u s u n a n n a s k a b dinas,

penggunaan lambang negara, logo d a n cap d i n a s , penggunaan b a b a s a
Indonesia y a n g baik d a n benar, kewenangan penandatangan, t a t a
surat, dan alur surat.
K e t e n t u a n tentang tata n a s k a b d i n a s y a n g b e r l a k u u n t u k
s e l u r u b s a t u a n organisasi/kerja pada Kementerian A g a m a telab diatur
d a l a m P e r a t u r a n Menteri Agama Nomor 16 T a b u n 2 0 0 6 tentang T a t a
P e r s u r a t a n D i n a s di L i n g k u n g a n Departemen Agama. Dengan a d a n y a
P e r a t u r a n Menteri Negara Pendayagunan A p a r a t u r Negara Nomor 80
T a b u n 2 0 1 2 tentang Pedoman U m u m T a t a N a s k a b D i n a s I n s t a n s i
Pemerintab, ketentuan dalam T a t a P e r s u r a t a n D i n a s tersebut perlu
disempurnakan.
B. Maksud dan Tujuan
1. M a k s u d
Pedoman T a t a N a s k a b D i n a s d i m a k s u d k a n sebagai r u j u k a n a t a u
a c u a n bagi s a t u a n organisasi/kerja d a l a m pembuatan
dan
pengelolaan n a s k a b dinas setiap u n i t kerja pada Kementerian
Agama.
2. T u j u a n
Pedoman T a t a Naskab D i n a s bertujuan u n t u k m e n c i p t a k a n

k e l a n c a r a n k o m u n i k a s i tulis y a n g efektif d a n efisien a n tar u n i t kerja
pada Kementerian Agama.
C. S a s a r a n
S a s a r a n penetapan Pedoman T a t a Naskab D i n a s K e m e n t e r i a n Agama
adalab:
1. tercapainya
kesamaan
pengertian,
penyelenggara tata n a s k a h dinas;

0

babasa,

dan

penafsiran

2. t e r w u j u d n y a keterpaduan pengelolaan tata n a s k a h dinas dengan
u n s u r l a i n n y a d a l a m lingkup a d m i n i s t r a s i u m u m ;
3. tercapainya efektifitas d a n efisiensi penyelenggaraan t a t a n a s k a h
dinas; d a n
4. b e r k u r a n g n y a t u m p a n g tindib, salab tafsir, d a n pemborosan
penyelenggaraan t a t a n a s k a b dinas.
D. A s a s
Asas yang barus
sebagai berikut:

diperhatikan

dalam

pen5aisunan

naskab

dinas

1. Efektif d a n E f i s i e n
Penyelenggaraan t a t a n a s k a b dinas perlu d i l a k u k a n s e c a r a efektif
d a n efisien d a l a m p e n u l i s a n , penggunaan r u a n g a t a u lembar
n a s k a b d i n a s , spesifikasi informasi, serta d a l a m
penggunaan
b a b a s a Indonesia y a n g baik, benar, d a n lugas.
2. P e m b a k u a n
N a s k a b d i n a s diproses d a n d i s u s u n m e n u r u t t a t a c a r a d a n bentuk
y a n g telab d i b a k u k a n .
3. Pertanggung J a w a b a n
Penyelenggaraan tata n a s k a b dinas dapat
dipertanggungjawabkan
dari segi i s i , format, prosedur, kewenangan, d a n k e a b s a b a n .
4. K e t e r k a i t a n
Kegiatan penyelenggaraan t a t a n a s k a b dinas d i l a k u k a n dalam s a t u
k e s a t u a n sistem a d m i n i s t r a s i u m u m .
5. Kecepatan d a n Ketepatan
N a s k a b d i n a s b a r u s dapat diselesaikan secara cepat, tepat w a k t u ,
d a n tepat s a s a r a n d a l a m redaksional, prosedural, d a n distribusi.
6. K e a m a n a n
T a t a n a s k a b dinas b a r u s a m a n d a l a m p e n y u s u n a n , klasifikasi,
penyampaian kepada yang berbak, pemberkasan, k e a r s i p a n , dan
distribusi.
E.

Ruang Lingkup
R u a n g lingkup Pedoman T a t a N a s k a b D i n a s Kementerian Agama
meliputi berbagai kegiatan y a n g m e n c a k u p pengaturan tentang j e n i s
d a n format n a s k a b dinas, p e n y u s u n a n n a s k a b d i n a s , p e n g u r u s a n
n a s k a b dinas korespondensi,
penandatanganan
n a s k a b dinas,
penggunaan
lambang negara, logo d a l a m n a s k a b d i n a s , tata
persuratan, dan penggunaan media surat-menyurat.

F.

Pengertian U m u m
1.

N a s k a b D i n a s adalab informasi tulis sebagai alat k o m u n i k a s i
k e d i n a s a n y a n g dibuat d a n / a t a u d i k e l u a r k a n oleb pejabat y a n g
berwenang
pada
Kementerian
Agama
dalam
rangka
penyelenggaraan

Agama.

tugas

sesuai

tugas

dan

fungsi

Kementerian

-62. T a t a N a s k a h D i n a s a d a l a h penyelenggaraan k o m u n i k a s i t u l i s y a n g
meliputi pengaturan j e n i s , format, penyiapan,
pengamanan,
pengabsahan, d i s t r i b u s i , d a n p e n y i m p a n a n n a s k a b d i n a s , serta
media y a n g d i g u n a k a n d a l a m k o m u n i k a s i k e d i n a s a n .
3.

Format adalab s u s u n a n dan bentuk n a s k a b dinas yang
menggambarkan
tata letak, t e r m a s u k penggunaan
lambang
negara, logo d a n cap d i n a s , p e n u l i s a n n a m a i n s t a n s i , boks t a n d a
tangan, d a n cap d i n a s , serta bentuk redaksional.

4.

L a m b a n g Negara adalab L a m b a n g G a r u d a .

5.

L a m b a n g Kementerian Agama adalab L a m b a n g I k b l a s B e r a m a l
y a i t u gambar d a n / a t a u b u r u f d a l a m b e n t u k segi l i m a y a n g
d i g u n a k a n d a l a m N a s k a b D i n a s Kementerian Agama sebagai
identitas.

6.

L a m b a n g P e r g u r u a n Tinggi Keagamaan Negeri adalab gambar
d a n / a t a u b u r u f sebagai identitas P e r g u r u a n Tinggi Keagamaan
Negeri.

7. Kode J a b a t a n adalab kode j a b a t a n penandatangan p a d a n a s k a b
d i n a s , d i s u s u n b e r d a s a r k a n j a b a t a n y a n g terdapat
dalam
organisasi d a n tata k e r j a y a n g telab ditetapkan oleb Menteri Agama
8.

S a t u a n O r g a n i s a s i adalab bagian dari s u a t u organisasi y a n g
menyelenggarakan
kegiatan-kegiatan
a d m i n i s t r a s i d a l a m arti
terbatas y a n g di d a l a m n y a terdapat
pejabat-pejabat
yang
m e n g u r u s i a d m i n i s t r a s i kepegawaian, k e u a n g a n , d a n a d m i n i s t r a s i
umum.

9.

S a t u a n K e r j a adalab u n i t - u n i t di bawab s a t u a n organisasi y a n g
m e l a k s a n a k a n a d m i n i s t r a s i tertentu d a n tidak m e m e n u b i u n s u r u n s u r y a n g m e n a n g a n i a d m i n i s t r a s i kepegawaian, k e u a n g a n , d a n
administrasi u m u m .

-7-

BAB II
J E N I S DAN W E W E N A N G P E M B U A T A N / P E N E T A P A N ,
DAN PENANDATANGANAN N A S K A H D I N A S

A. J e n i s N a s k a h D i n a s
J e n i s n a s k a h dinas terdiri dari n a s k a h d i n a s a r a h a n , n a s k a h dinas
korespondensi, n a s k a h dinas k h u s u s , laporan, d a n t e l a a h a n staf.
1. N a s k a h d i n a s a r a h a n terdiri dari:
P e r a t u r a n Menteri Agama, K e p u t u s a n , I n s t r u k s i Menteri Agama,
Pedoman, Petunjuk P e l a k s a n a a n , S t a n d a r Operasional Prosedur, S u r a t
Edaran, dan Surat Tugas.
2.

N a s k a h D i n a s Korespondensi terdiri dari:
a. N a s k a h D i n a s Korespondensi Internal meliputi nota dinas
memorandum;
b. N a s k a b D i n a s Korespondesi E k s t e r n a l b e r u p a s u r a t dinas; d a n
c.

dan

S u r a t Undangan.

3.

N a s k a b D i n a s K h u s u s meliputi perjanjian d a l a m negeri d a n perjanjian
internasional, s u r a t k u a s a , berita a c a r a , s u r a t keterangan, s u r a t
pengantar, d a n pengumuman.

4.

Laporan;

5. T e l a a h a n Staf;
6.

Formulir; dan

7.

Naskab Dinas Elektronik.

B . Naskab D i n a s
1. N a s k a b D i n a s A r a b a n
N a s k a b d i n a s a r a b a n m e r u p a k a n n a s k a b dinas y a n g m e m u a t kebijakan
pokok a t a u kebijakan p e l a k s a n a a n y a n g b a r u s dipedomani d a n
d i l a k s a n a k a n d a l a m penyelenggaraan tugas d a n kegiatan Kementerian
A g a m a y a n g berupa produk b u k u m y a n g bersifat
pengaturan,
penetapan, d a n penugasan.
a.

Peraturan dan Keputusan
K e t e n t u a n tentang pengertian, kewenangan, format, d a n tata c a r a
p e n u l i s a n p e r a t u r a n d a n k e p u t u s a n diatur s e s u a i ketentuan
p e r a t u r a n perundang-undangan.

J?

b.

I n s t r u k s i Menteri Agama
I n s t r u k s i Menteri Agama m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s y a n g membuat
perintab
atau
araban
untuk
melakukan
pekerjaan
atau
m e l a k s a n a k a n tugas yang bersifat sangat penting.

c.

Pedoman m e r u p a k a n n a s k a b dinas y a n g m e m u a t a c u a n y a n g
bersifat u m u m yang perlu dijabarkan ke d a l a m
petunjuk
operasional dan penerapannya d i s e s u a i k a n dengan k a r a k t e r i s t i k
Kementerian Agama.

-8-

d.

Petunjuk Pelaksanaan memuat
termasuk urutan pelaksanaannya.

cara

pelaksanaan

kegiatan,

e.

S t a n d a r Operasional Prosedur
K e t e n t u a n tentang pengertian, kewenangan, format, d a n tata c a r a
p e n u l i s a n p e r a t u r a n diatur dengan p e r a t u r a n perundang-undangan.

f.

S u r a t E d a r a n m e r u p a k a n n a s k a h d i n a s y a n g m e m u a t penetapan
d a n pemberitahuan tentang b a l tertentu y a n g dianggap penting d a n
mendesak serta d i t u j u k a n kepada l i n g k u n g a n tertentu.

g.

S u r a t tugas
S u r a t tugas m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s d a r i Menteri
Agama,
P i m p i n a n S a t u a n Organisasi/Kerja y a n g d i t u j u k a n k e p a d a b a w a b a n
a t a u pegawai l a i n n y a y a n g berisi penugasan u n t u k m e l a k s a n a k a n
pekerjaan s e s u a i dengan tugas d a n fungsi.

2. N a s k a b D i n a s Korespondensi
a.

N a s k a b D i n a s Korespondesi I n t e r n a l
1) Nota D i n a s m e r u p a k a n n a s k a b dinas i n t e r n a l p a d a s a t u a n
organisasi/kerja yang dibuat oleb pejabat d a l a m m e l a k s a n a k a n
tugas g u n a m e n y a m p a i k a n laporan, pemberitahuan, pernyataan,
p e r m i n t a a n , a t a u penyampaian pendapat k e p a d a pejabat lain.
Nota D i n a s m e m u a t b a l y a n g bersifat r u t i n , berupa c a t a t a n
r i n g k a s d a n lengkap, d a n dapat l a n g s u n g dijawab dengan
disposisi oleb pejabat s t r u k t u r a l y a n g d i t u j u .
2)

3.

M e m o r a n d u m m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s i n t e r n a l pada s a t u a n
organisasi/kerja yang bersifat mengingatkan s u a t u m a s a l a b ,
saran, dan
pendapat
menyampaikan
a r a b a n , peringatan,
kedinasan.

b.

N a s k a b D i n a s Korespondesi E k s t e r n a l adalab S u r a t D i n a s
S u r a t D i n a s m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s p e l a k s a n a a n tugas pejabat
d a l a m m e n y a m p a i k a n informasi k e d i n a s a n b e r u p a pemberitahuan,
pernya ta a n, permintaan, penyampaian n a s k a b d i n a s a t a u barang,
a t a u b a l k e d i n a s a n l a i n n y a kepada p i b a k l a i n di l u a r s a t u a n
organisasi.

c.

Surat Undangan merupakan surat dinas yang memuat undangan
k e p a d a pejabat/pegawai y a n g tersebut pada a l a m a t t u j u a n u n t u k
mengbadiri s u a t u a c a r a k e d i n a s a n tertentu, seperti rapat, u p a c a r a ,
d a n pertemuan.

Naskab Dinas K h u s u s
a.

Perjanjian D a l a m Negeri d a n Perjanjian I n t e r n a s i o n a l .
K e t e n t u a n tentang pengertian, kewenangan, format, d a n tata c a r a
p e n u l i s a n p e r a t u r a n diatur dengan p e r a t u r a n perundang-undangan.
b. S u r a t k u a s a m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s y a n g berisi pemberian
wewenang k e p a d a badan b u k u m / k e l o m p o k
orang/perseorangan
a t a u p i b a k lain dengan atas n a m a n y a u n t u k m e l a k u k a n s u a t u
t i n d a k a n tertentu d a l a m r a n g k a k e d i n a s a n .
c. B e r i t a A c a r a m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s y a n g berisi u r a i a n tentang
proses p e l a k s a n a a n s u a t u kegiatan y a n g h a r u s ditandatangani oleh
p a r a p i b a k d a n p a r a s a k s i apabila d i p e r l u k a n .

d

-9-

d.
e.
f.

4.

S u r a t Keterangan m e r u p a k a n n a s k a h d i n a s y a n g berisi informasi
b a l a t a u seseorang u n t u k kepentingan k e d i n a s a n .
S u r a t Pengantar m e r u p a k a n n a s k a b d i n a s y a n g d i g u n a k a n u n t u k
m e n g a n t a r / m e n y a m p a i k a n barang a t a u n a s k a b .
Pengumuman
merupakan
naskab
dinas
yang
memuat
pemberitahuan y a n g d i t u j u k a n k e p a d a s e m u a
pejabat/pegawai
Kementerian Agama a t a u perseorangan d a n golongan di d a l a m a t a u
di l u a r Kementerian Agama.

L a p o r a n m e r u p a k a n n a s k a b dinas y a n g m e m u a t
tentang p e l a k s a n a a n s u a t u kegiatan/kejadian.

pemberitahuan

5. T e l a a h a n S t a f m e r u p a k a n bentuk u r a i a n y a n g d i s a m p a i k a n oleb pejabat
s t r u k t u r a l a t a u fungsional yang m e m u a t a n a l i s i s singkat d a n j e l a s
mengenai
s u a t u persoalan dengan
memberikan j a l a n keluar/
pemecahan y a n g d i s a r a n k a n .
6.

F o r m u l i r m e r u p a k a n bentuk pengaturan a l o k a s i r u a n g a t a u lembar
n a s k a b u n t u k mencatat berbagai data d a n informasi. F o r m u l i r dibuat
d a l a m b e n t u k k a r t u a t a u lembaran tercetak dengan j u d u l tertentu
berisi keterangan y a n g diperlukan.

7.

Naskab Dinas Elektronik merupakan naskab dinas berupa komunikasi
informasi y a n g d i l a k u k a n secara elektronik a t a u y a n g terekam d a l a m
multimedia elektronik.

C. Wewenang Pembuatan/Penetapan d a n Penandatanganan N a s k a b D i n a s
1. Kewenangan u n t u k menetapkan d a n menandatangani I n s t r u k s i pada
Kementerian Agama oleb Menteri Agama.
2. Kewenangan u n t u k menetapkan d a n m e n a n d a t a n g a n i S u r a t E d a r a n
pada Kementerian Agama oleb Menteri Agama d a n dapat d i l i m p a b k a n
pada S e k r e t a r i s J e n d e r a l a t a u Pejabat y a n g d i t u n j u k s e s u a i s u b s t a n s i
s u r a t edaran.
3. S u r a t tugas dibuat dan ditandatangani oleb Menteri Agama d a n
P i m p i n a n S a t u a n Organisasi/Kerja s e s u a i dengan lingkup tugas,
wewenang, d a n tanggung j a w a b .
4. Nota D i n a s dibuat d a n ditandatangani oleb pejabat d a l a m s a t u
lingkungan i n t e r n a l s a t u a n organisasi s e s u a i dengan lingkup tugas,
wewenang, d a n tanggung j a w a b .
5. Memorandum dibuat d a n ditandatangani oleb a t a s a n s e s u a i dengan
lingkup tugas, wewenang, d a n tanggung j a w a b .
6. S u r a t D i n a s d a n S u r a t U n d a n g a n ditandatangani oleb pejabat y a n g
berwenang s e s u a i dengan lingkup tugas, fungsi, wewenang, d a n
tanggung j a w a b .
7. B e r i t a A c a r a ditandatangani oleb p a r a pibak d a n p a r a s a k s i apabila
diperlukan.
8. S u r a t Keterangan d a n S u r a t Pengantar dibuat d a n ditandatangani oleb
pejabat y a n g s e s u a i dengan lingkup tugas, wewenang, d a n tanggung
jawab.
9. P e n g u m u m a n dibuat d a n ditandatangani oleb Menteri Agama serta
P i m p i n a n S a t u a n Organisasi/Kerja s e s u a i dengan lingkup tugas,
wewenang, d a n tanggung j a w a b .
10. L a p o r a n ditandatangani oleh pejabat yang diserabi tugas.
1 1 . T e l a a h a n S t a f dibuat d a n ditandatangani oleb pejabat s e s u a i dengan
tugas, wewenang, d a n tanggung j a w a b .

-10-

B A B III
PENYUSUNAN NASKAH DINAS

A. P e r s y a r a t a n P e n y u s u n a n
Setiap N a s k a h D i n a s h a r u s m e r u p a k a n k e b u l a t a n p i k i r a n y a n g
j e l a s , padat, d a n m e y a k i n k a n d a l a m s u s u n a n y a n g sistematis. D a l a m
p e n y u s u n a n n y a p e r l u m e m p e r h a t i k a n s y a r a t - s y a r a t sebagai berikut:
1. Ketelitian
D a l a m m e n y u s u n N a s k a b D i n a s b a r u s tercermin ketelitian d a n
k e c e r m a t a n , dilibat d a r i bentuk, s u s u n a n pengetikan, i s i , s t r u k t u r ,
k a i d a b b a b a s a , d a n penerapan k a i d a b ejaan di d a l a m pengetikan.
K e c e r m a t a n d a n ketelitian sangat m e m b a n t u p i m p i n a n d a l a m
mengurangi k e s a l a b a n pengambilan p u t u s a n k e b i j a k a n .
2. Kejelasan
N a s k a b D i n a s b a r u s memperlihatkan kejelasan, aspek fisik, d a n
materi.
3. Singkat d a n Padat
N a s k a b D i n a s b a r u s menggunakan b a b a s a I n d o n e s i a y a n g baik d a n
benar (babasa formal, efektif, singkat, padat, d a n lengkap).
4. Logis d a n M e y a k i n k a n
N a s k a b D i n a s b a r u s r u n t u t d a n logis y a n g berarti b a h w a
penuangan gagasan ke d a l a m N a s k a b D i n a s d i l a k u k a n m e n u r u t
u r u t a n y a n g logis d a n m e y a k i n k a n . S t r u k t u r k a l i m a t b a r u s lengkap
d a n efektif sehingga m e m u d a h k a n p e m a h a m a n p e n a l a r a n bagi
penerima N a s k a b D i n a s .
5. P e m b a k u a n
N a s k a b D i n a s b a r u s taat mengikuti a t u r a n y a n g b a k u y a n g b e r l a k u
s e s u a i dengan t u j u a n pembuatan, baik dilibat d a r i s u d u t format
m a u p u n d a r i penggunaan b a b a s a n y a agar m e m u d a h k a n d a n
memperlancar p e m a h a m a n i s i N a s k a b D i n a s .
B . L a m b a n g Negara d a n L a m b a n g Kementerian A g a m a p a d a
Dinas

Naskab

U n t u k mengidentifikasi N a s k a b D i n a s , p a d a b a l a m a n pertama
menggunakan L a m b a n g Negara a t a u L a m b a n g Kementerian Agama.
Pencantuman Lambang
Agama sebagai berikut:
1.

Lambang

Negara

Negara

digunakan

atau

untuk

Lambang
Naskah

Kementerian
Dinas

yang

ditandatangani sendiri oleb Menteri Agama.
2.

L a m b a n g Kementerian Agama d i g u n a k a n u n t u k N a s k a b D i n a s
y a n g ditandatangani pejabat s t r u k t u r a l y a n g berwenang pada
Kementerian Agama.

Kode J a b a t a n d a n Penomoran p a d a N a s k a b D i n a s
1.

2.

Kode J a b a t a n p a d a N a s k a b D i n a s
Pemberian kode j a b a t a n d i u r u t k a n b e r d a s a r k a n organisasi d a n
tata k e r j a y a n g ditetapkan oleb Menteri A g a m a d a n d i u r u t k a n
s e s u a i dengan s t r u k t u r organisasi pada organisasi d a n tata k e r j a
masing-masing u n i t organisasi. Kewenangan penetapan kode
j a b a t a n sebagai berikut:
a.

Kode j a b a t a n p a d a Kementerian Agama P u s a t , K a n t o r Wilayab
Kementerian Agama Provinsi, P e r g u r u a n Tinggi K e a g a m a a n
Negeri, B a l a i Pendidikan d a n Pelatiban, B a l a i Penelitian d a n
Pengembangan, A s r a m a Haji, Kantor U r u s a n Haji, d a n U n i t
Pelaksana
Teknis
yang
mengalami
perubaban
atau
p e n y e m p u r n a a n organisasi d a n tata k e r j a p e r l u d i i k u t i dengan
p e n y e m p u r n a a n d a n penetapan kode j a b a t a n y a n g ditetapkan
oleb Menteri Agama.

b.

P e n y u s u n a n Kode J a b a t a n s a t u a n k e r j a p a d a K a n t o r Wilayab
Kementerian Agama Provinsi, Kantor Kementerian Agama
K a b u p a t e n / K o t a , d a n Kantor U r u s a n Agama K e c a m a t a n , serta
M a d r a s a b Negeri d i l a k u k a n d a n ditetapkan dengan K e p u t u s a n
K e p a l a K a n t o r Wilayab Kementerian Agama Provinsi.

0.

P e n y u s u n a n Kode J a b a t a n s a t u a n k e r j a p a d a P e r g u r u a n Tinggi
Negeri
dilakukan dan
ditetapkan
dengan
Keagamaan
K e p u t u s a n Rektor a t a u K e t u a P e r g u r u a n Tinggi Keagamaan
Negeri.

Penomoran N a s k a b D i n a s
Nomor p a d a N a s k a b D i n a s m e r u p a k a n segmen penting d a l a m
k e a r s i p a n . Oleb k a r e n a i t u , s u s u n a n n y a b a r u s dapat m e m b e r i k a n
k e m u d a b a n penyimpanan, t e m u balik, d a n penilaian a r s i p .
a.

S u s u n a n penomoran I n s t r u k s i , S u r a t E d a r a n , S u r a t T u g a s ,
d a n N a s k a b D i n a s K b u s u s sebagai berikut:
1) nomor s u r a t tugas (nomor u r u t d a l a m s a t u t a b u n takwim);
2)

kode j a b a t a n ;

3)

b u l a n (ditulis d a l a m d u a digit); d a n

4)

t a b u n terbit.

Contob nomor s u r a t tugas

NOMOR 0 9 / S J / 0 7 / 2 0 1 5
09

: Nomor u r u t S u r a t T u g a s d a l a m s a t u t a b u n t a k w i m kalender

SJ

: Kode J a b a t a n Sekretaris J e n d e r a l

07

: B u l a n ke-7 (Juli)

2015: Tabun 2015

-12-

Susunan
berikut:

penomoran

Surat

Dinas

mencakup

hal-hal

sebagai

1)
2)

kode derajat pengamanan s u r a t dinas;
nomor s u r a t dinas (nomor u r u t d a l a m s a t u t a b u n takwim);

3)

kode j a b a t a n ;

4)

kode k l a s i f i k a s i arsip (KKA);

5)

b u l a n (ditulis d a l a m d u a digit); d a n

6)

t a b u n terbit.

Contob:
a) Nomor S u r a t
Agama:

Dinas

yang

Ditandatangani

oleb

Menteri

SR-12/IvlA/KP. 07.1/07/2015
fecle Derajat Pengamanan Surat Dinas
bersifat Sangat Rahasia
Nomor Surat Dinas
Kode Jabatan Menteri Agama
Kode Klasiiikasi Arsip
Bulan Ke-7{Julii
Tahun Terbit 2015
b) Nomor S u r a t D i n a s
S a t u a n Organisasi:

yang

ditandatangani

oleb

Pimpinan

R-123/SJ/KP.07.1/07/2015
^ Kode Derajat Pengamanan Surat Dinas
bersifat Rahasia
— • Nomor Surat Dinas
^ Kode J ab atan S ekretaris Jenderal
—•

Kode Klasmkasi Arsip

—•

Bulan Ke-7(Juli;i
Tahun Terbit 2015

c) Nomor S u r a t D i n a s y a n g
P i m p i n a n S a t u a n Organisasi:

ditandatangani

atas

nama

B-321 / S J / B. IV/OT.01.3/ 06/ 2015
^ Kode Derajat Pengamanan Surat Dinas
bersifat B i a s a

*• Nomor Surat Dinas.
^ Kode J ab atan S ekretaris J enderal
** Kode Jaioatan Kepala Biro Ortala
*• Kode Klasifikasi ilrsip
Bulan Ker6(Junij
^ Taliun Terbit 2015

-1 3 -

c.

S u s u n a n penomoran nota dinas a t a u m e m o r a n d u m terdiri dari:
1) nomor nota dinas a t a u m e m o r a n d u m
t a h u n takwim);

(nomor u r u t d a l a m s a t u

2) kode j a b a t a n ;
3) kode k l a s i f i k a s i a r s i p (KKA);
4) b u l a n (ditulis dalam d u a digit); d a n
5) t a b u n terbit.
Contob:
Nomor nota d i n a s y a n g ditandatangani oleb Sekretaris J e n d e r a l
Nomor 0 8 / S J / O T . 0 1 / 0 6 / 2 0 1 5
08

: Nomor u r u t nota dinas a t a u m e m o r a n d u m
t a k w i m kalender

SJ

: Kode J a b a t a n Sekretaris J e n d e r a l

satu tabun

O T . O l : Kode K l a s i f i k a s i Arsip
06

: B u l a n ke-6 ( J u n i )

2015

: Tabun 2015

d. Nomor S a l i n a n S u r a t
Penomoran s a l i n a n s u r a t d i l a k u k a n u n t u k m e n u n j u k k a n b a b w a
s u r a t tersebut dibuat dalam j u m l a b terbatas d a n d i s t r i b u s i n y a
tertentu d i a w a s i . Penyebutan nomor s a l i n a n s u r a t d i s u s u n sebagai
berikut:
1) S e m u a s u r a t y a n g m e m p u n y a i tingkat k e a m a n a n sangat
r a h a s i a a t a u r a h a s i a b a r u s diberi nomor s a l i n a n p a d a b a l a m a n
pertama.
2) J u m l a b s a l i n a n b a r u s d i c a n t u m k a n
s a l i n a n ( s a l i n a n tunggal).

meskipun

banya

satu

3) P e n d i s t r i b u s i a n s u r a t y a n g bernomor s a l i n a n b a r u s s a m a
dengan
daftar
distribusinya.
Daftar
distribusi
barus
d i c a n t u m k a n sebagai l a m p i r a n .
4) Penomoran s e m u a N a s k a b D i n a s y a n g diatur d a l a m K e p u t u s a n
i n i wajib d i m i n t a k a n kepada u n i t kerja y a n g m e m p u n y a i tugas
d a n fungsi T a t a U s a b a .
Contob:
SALINAN 1

Nomor b a l a m a n
Nomor b a l a m a n N a s k a b D i n a s ditulis dengan menggunakan
nomor u r u t a n g k a arab d a n d i c a n t u m k a n s e c a r a simetris di tengab
atas dengan m e m b u b u h k a n t a n d a b u b u n g (-) sebelum d a n setelah
nomor, k e c u a l i b a l a m a n pertama N a s k a b D i n a s y a n g menggunakan
kop N a s k a h D i n a s tidak perlu m e n c a n t u m k a n nomor b a l a m a n .
Contob:

-2-

-15-

2)

Rujukan Berupa Surat Dinas
P e n u l i s a n r u j u k a n berupa s u r a t dinas m e n c a k u p i informasi
singkat tentang s u r a t dinas yang menjadi r u j u k a n , dengan
urutan
sebagai
berikut:
jenis
surat,
jabatan
penandatangan, nomor s u r a t , tanggal penandatanganan
s u r a t , d a n peribal.

3)

R u j u k a n Berupa Surat Dinas Elektronik
P e n u l i s a n r u j u k a n berupa S u r a t D i n a s E l e k t r o n i k (surat
yang
dikirimkan
melalui
sarana
elektronik)
diatur
tersendiri.

4)

R u j u k a n S u r a t kepada I n s t a n s i Nonpemerintab
R u j u k a n tidak b a r u s d i c a n t u m k a n pada S u r a t D i n a s y a n g
d i t u j u k k a n kepada i n s t a n s i nonpemerintab.

J.

Ruang Tanda Tangan
1.

Pengertian
R u a n g t a n d a tangan m e r u p a k a n tempat pada bagian k a k i n a s k a b
dinas y a n g m e m u a t n a m a j a b a t a n (misalnya, Menteri Agama,
Sekretaris J e n d e r a l , Sekretaris Direktorat J e n d e r a l , K e p a l a Biro
a t a u K e p a l a P u s a t , d a n K e p a l a Kantor Wilayab).

2.

Cara Penulisan
a.

R u a n g t a n d a tangan ditempatkan
setelab b a r i s k a l i m a t terakbir.

di sebelab k a n a n bawab

b.

N a m a j a b a t a n y a n g diletakkan pada baris pertama tidak boleb
disingkat.

c.

Nama j a b a t a n y a n g d i l i m p a b k a n wewenangnya s e s u a i tugas
d a n fungsinya d i l e t a k k a n pada baris k e d u a d a n ketiga boleb
disingkat; m i s a l n y a Dirjen Pendis, Karo Ortala, d a n K a b i d U r a i s
dan Binsyar.

d. R u a n g t a n d a tangan paling sedikit empat paragraf.
e.

Nama pejabat yang menandatangani
dengan b u r u f a w a l kapital.

naskab

dinas

ditulis

f.

J a r a k r u a n g a n t a r a t a n d a tangan d a n tepi k a n a n k e r t a s adalab
± 3 c m , sedangkan u n t u k tepi k i r i d i s e s u a i k a n dengan baris
terpanjang.

Contob 1
Menteri Agama Republik Indonesia,
(tanda tangan)
L u k m a n H a k i m Saifuddin
Contob 2
Sekretaris Jenderal,
(tanda tangan)
Nur S y a m
f

- 14-

E.

Ketentuan J a r a k Spasi
1. J a r a k a n t a r a bab d a n j u d u l adalab d u a s p a s i ;
2.

J i k a j u d u l lebib d a r i s a t u b a r i s , j a r a k a n t a r a b a r i s pertama d a n
k e d u a adalab s a t u s p a s i ;

3.

J a r a k a n t a r a j u d u l d a n s u b j u d u l adalab empat s p a s i ;

4. J a r a k a n t a r a s u b j u d u l d a n u r a i a n adalab d u a s p a s i ; d a n
5. J a r a k masing-masing baris d i s e s u a i k a n dengan k e p e r l u a n .
D a l a m penentuan j a r a k s p a s i ,
k e s e r a s i a n d a n estetika, dengan
Naskab Dinas.

b e n d a k n y a diperbatikan
aspek
menyeimbangkan b a n y a k n y a i s i

F.

Penggunaan H u r u f
N a s k a b D i n a s menggunakan j e n i s b u r u f A r i a l dengan u k u r a n 11
a t a u 12, sedangkan N a s k a b D i n a s pengaturan d a n penetapan diatur
s e s u a i k e t e n t u a n p e r a t u r a n perundang-undangan.

G.

Lampiran
J i k a n a s k a b m e m i l i k i beberapa l a m p i r a n , setiap l a m p i r a n b a r u s
diberi nomor u r u t dengan a n g k a Arab. Nomor b a l a m a n l a m p i r a n
m e r u p a k a n nomor l a n j u t a n dari b a l a m a n sebelumnya.

H.

Daftar D i s t r i b u s i
Daftar D i s t r i b u s i m e r u p a k a n s u s u n a n pejabat y a n g dibuat oleb
pejabat sekretariat d a n d i g u n a k a n sebagai pedoman pendistribusian
n a s k a b . Setiap d i s t r i b u s i m e n u n j u k k a n pejabat
yang
berbak
menerima naskab.

I.

Rujukan
Rujukan merupakan naskab atau dokumen lain yang digunakan
sebagai d a s a r a c u a n a t a u d a s a r p e n y u s u n a n n a s k a b . P e n u l i s a n
r u j u k a n d i l a k u k a n sebagai berikut:
1.

N a s k a b D i n a s y a n g berbentuk S u r a t T u g a s , S u r a t E d a r a n , d a n
P e n g u m u m a n , r u j u k a n ditulis di dalam k o n s i d e r a n s dasar.

2.

S u r a t D i n a s m e m e r l u k a n r u j u k a n ; n a s k a b y a n g menjadi r u j u k a n
ditulis pada alinea p e m b u k a d i i k u t i s u b s t a n s i materi s u r a t y a n g
bersangkutan. D a l a m b a l lebib d a r i s a t u n a s k a b , r u j u k a n b a r u s
ditulis s e c a r a kronologis.
a.

Dalam bal Surat Dinas memerlukan rujukan, naskab rujukan
ditulis pada alinea pembuka, d i i k u t i s u b s t a n s i materi s u r a t
y a n g b e r s a n g k u t a n r u j u k a n lebib dari s a t u n a s k a b , r u j u k a n i t u
b a r u s ditulis secara kronologis.

b.

C a r a m e n u l i s r u j u k a n sebagai berikut:
1)

Rujukan Berupa Naskah
P e n u l i s a n r u j u k a n berupa n a s k a b m e n c a k u p i informasi
singkat tentang n a s k a b y a n g menjadi r u j u k a n , dengan
u r u t a n sebagai berikut: j e n i s N a s k a b D i n a s , j a b a t a n
penandatangan
N a s k a h D i n a s , nomor N a s k a h D i n a s ,
tanggal penetapan, d a n subjek N a s k a b D i n a s .

0

-16-

Contoh 3
a.n. S e k r e t a r i s J e n d e r a l
K e p a l a B i r o Ortala,
(tanda tangan)
Nur Arifin
K. Penentuan B a t a s / R u a n g Tepi
D e m i k e s e r a s i a n d a n k e r a p i h a n (estetika) d a l a m p e n y u s u n a n
N a s k a h D i n a s , diatur s u p a y a tidak s e l u r u h p e r m u k a a n k e r t a s
d i g u n a k a n s e c a r a penuh. Oleh k a r e n a i t u , perlu ditetapkan batas
a n t a r a tepi k e r t a s d a n n a s k a b , baik pada tepi a t a s , k a n a n , bawab,
m a u p u n p a d a tepi k i r i sehingga terdapat r u a n g y a n g d i b i a r k a n
kosong. P e n e n t u a n r u a n g tepi d i l a k u k a n b e r d a s a r k a n u k u r a n y a n g
terdapat pada peralatan y a n g d i g u n a k a n u n t u k membuat N a s k a b
Dinas, yaitu:
a. r u a n g tepi atas

: apabila menggunakan kop n a s k a b dinas, 2
spasi di bawab kop, d a n apabila t a n p a kop
n a s k a b dinas, paling sedikit 2 c m d a r i tepi atas
kertas;

b. r u a n g tepi b a w a b : paling sedikit 2,5 c m dari tepi b a w a b kertas;
c. r u a n g tepi k i r i

: paling sedikit 3 c m d a r i tepi k i r i k e r t a s ; batas
r u a n g tepi k i r i tersebut diatur c u k u p lebar agar
pada w a k t u dilubangi
untuk
kepentingan
penyimpanan d a l a m ordner/snelhechter
tidak
berakibat bilangnya salab s a t u b u r u f / k a t a /
a n g k a pada n a s k a h dinas tersebut; d a n

d. r u a n g tepi k a n a n : paling sedikit 2 c m dari tepi k a n a n kertas.
Catatan:
D a l a m p e l a k s a n a a n n y a , penentuan r u a n g tepi seperti tersebut di atas
bersifat fleksibel, d i s e s u a i k a n dengan b a n y a k a t a u t i d a k n y a i s i s u a t u
N a s k a b D i n a s . Penentuan r u a n g tepi (termasuk j u g a j a r a k spasi d a l a m
paragraf) b e n d a k n y a memperhatikan aspek k e s e r a s i a n d a n estetika.
L.

Penggunaan B a b a s a
B a b a s a y a n g d i g u n a k a n di dalam n a s k a b b a r u s j e l a s , tepat, d a n
m e n g u r a i k a n m a k s u d , t u j u a n , serta i s i n a s k a b . U n t u k i t u , perlu
diperbatikan p e m a k a i a n k a t a d a n k a l i m a t d a l a m s u s u n a n y a n g baik
d a n benar, s e s u a i dengan k a i d a b tata b a b a s a y a n g b e r l a k u , y a i t u T a t a
B a h a s a B a k u Indonesia d a n K a m u s B e s a r B a h a s a Indonesia.
E j a a n y a n g d i g u n a k a n di dalam N a s k a b D i n a s adalab E j a a n B a b a s a
Indonesia s e s u a i dengan ketentuan p e r a t u r a n perundang-undangan.

M. Media S a r a n a N a s k a b D i n a s
Media s a r a n a N a s k a b D i n a s m e r u p a k a n alat u n t u k merekam
informasi y a n g d i k o m u n i k a s i k a n d a l a m bentuk media konvensional
(kertas).

- 17-

Kertas S u r a t
a. Penggunaan K e r t a s
1) K e r t a s y a n g d i g u n a k a n a d a l a h H V S m a k s i m a l 8 0 gram.
2) N a s k a h D i n a s y a n g m e m p u n y a i nilai k e g u n a a n d a l a m w a k t u
l a m a menggunakan kertas j e n i s H V S lebih d a r i 80 gram a t a u
k e r t a s j e n i s l a i n y a n g memiliki nilai k e s a m a a n tertentu paling
r e n d a h b a r u s menggunakan kertas dengan n i l a i keasamem (PH)
7.
3) S u r a t D i n a s y a n g asli menggunakan
dengan k u a l i t a s terbaik white bond.

k e r t a s b e r w a r n a putib

4) K e r t a s y a n g d i g u n a k a n u n t u k s u r a t - m e n y u r a t adalab A4 y a n g
b e r u k u r a n 2 9 7 x 2 1 0 m m (874 x I P A inci). D i s a m p i n g k e r t a s
A4, u n t u k kepentingan tertentu dapat d i g u n a k a n k e r t a s
dengan u k u r a n berikut:
a) A 3 k u a r t o ganda (297 x 4 2 0 mm);
b) A 5 setengab k u a r t o (210 x 148 mm);
c) Folio (210 X 3 3 0 mm); d a n
d) Folio ganda (420 x 3 3 0 mm).
Sampul Surat
S a m p u l s u r a t m e r u p a k a n s a r a n a kelengkapan p e n y a m p a i a n s u r a t ,
t e r u t a m a u n t u k s u r a t k e l u a r Kementerian Agama. U k u r a n , bentuk,
dan w a r n a sampul yang digunakan u n t u k surat-menyurat pada
Kementerian Agama, diatur s e s u a i dengan k e p e r l u a n .
a. W a r n a d a n K u a l i t a s
S a m p u l s u r a t d i n a s menggunakan k e r t a s t a b a n l a m a {bond)
b e r w a r n a putib a t a u coklat m u d a dengan k u a l i t a s sedemikian
r u p a sebingga s e s u a i dengan u k u r a n d a n berat n a s k a b a t a u
surat dinas yang dikirimkan.
b. P e n u l i s a n A l a m a t Pengirim d a n T u j u a n
P a d a s a m p u l s u r a t b a r u s d i c a n t u m k a n a l a m a t pengirim d a n
alamat t u j u a n . A l a m a t pengirim dicetak p a d a bagian a t a s dengan
s u s u n a n d a n bentuk b u r u f yang s a m a dengan y a n g dicetak p a d a
k e p a l a s u r a t , y a i t u L a m b a n g Negara/Lambang
Kementerian
Agama, n a m a Kementerian A g a m a / n a m a Menteri Agama, d a n
a l a m a t Kementerian Agama. alinea pertama a l a m a t t u j u a n m u l a i
dicetak a t a u ditulis p a d a bagian s a m p u l k a n a n bawab.
c. C a r a Melipat d a n M e m a s u k k a n S u r a t ke d a l a m S a m p u l
S u r a t d i n a s dilipat dengan

s u d u t saling bertemu d a n lipatan

h a r u s l u r u s d a n tidak k u s u t . S e b e l u m s u r a t d i n a s d i l i p a t h a m s

dipertimbangkan s a m p u l y a n g a k a n d i g u n a k a n . S u r a t d i n a s
dilipat dengan c a r a sepertiga bagian bawab l e m b a r a n s u r a t
dilipat ke depan d a n sepertiga bagian atas dilipat ke belakang.
S e l a n j u t n y a , s u r a t d i m a s u k k a n ke d a l a m s a m p u l dengan bagian
k e p a l a s u r a t mengbadap ke depan ke a r a b penerima/pembaca
surat.

-18-

FORMAT MELIPAT KERTAS SURAT

o

r7

iZ
Pertama, sepertiga bagian bawab
L e m b a r a n kertas s u r a t dilipat kedepan
Lembar kertas s u r a t

K e d u a , sepertiga bagian a t a s lembaran
kertas s u r a t dilipat ke belakang

Ketiga, s u r a t d i m a s u k k a n ke d a l a m
s a m p u l dengan bagian kepala s u r a t
mengbadap ke depan ke a r a b pembaca s u r a t

N. S u s u n a n S u r a t D i n a s
1. Kop S u r a t
Kop S u r a t Menteri Agama a t a u Kementerian A g a m a diatur dengan
k e t e n t u a n sebagai berikut:
a.

Kop s u r a t Menteri Agama
1) Kop s u r a t Menteri Agama m e r u p a k a n k e p a l a s u r a t yang
m e n u n j u k k a n j a b a t a n Menteri Agama. K e r t a s dengan kop
s u r a t Menteri Agama h a n y a d i g u n a k a n u n t u k s u r a t y a n g
ditandatangani oleh Menteri Agama.

-19-

2)

b.

K o p s u r a t Menteri Agama terdiri a t a s L a m b a n g Negara di
tengab d a n t u l i s a n Menteri Agama R e p u b l i k Indonesia
dengan menggunakan b u r u f k a p i t a l , dicetak di a t a s s e c a r a
simetris. Perbandingan u k u r a n L a m b a n g Negara dengan
b u r u f y a n g d i g u n a k a n b e n d a k n y a s e r a s i d a n s e s u a i dengan
u k u r a n kertas.

Kop s u r a t Kementerian Agama
1) Kop s u r a t Kementerian Agama m e n u n j u k k a n n a m a d a n
a l a m a t Kementerian Agama. K e r t a s dengan kop s u r a t
dimaksud digunakan u n t u k kemudaban semua surat.
2)

Kop S u r a t n a m a Kementerian
k e t e n t u a n sebagaimana berikut:
a)

Agama

diatur

dengan

Kop N a s k a b D i n a s S a t u a n O r g a n i s a s i E s e l o n I Pusat:
(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop s u r a t dengan n a m a Kementerian A g a m a d a l a m
s a t u a n organisasi eselon I p a d a Kementerian Agama
terdiri d a r i L a m b a n g Kementerian A g a m a y a n g
terletak di margin k i r i , b a r i s p e r t a m a b e r t u l i s k a n
Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia, b a r i s k e d u a
n a m a s a t u a n organisasi eselon I , d a n d i b a w a b n y a
d i i k u t i alamat s a t u a n kerja eselon I .
K e r t a s dengan k e p a l a n a m a s a t u a n organisasi eselon
I p a d a Kementerian Agama d i g u n a k a n u n t u k n a s k a b
d i n a s y a n g ditandatangani oleb pejabat E s e l o n I
y a n g b e r s a n g k u t a n a t a u pejabat s t r u k t u r a l di
bawabnya.
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia,
dengan b u r u f kapital d a n j e n i s / o n t A r i a l 14;
(b) t u l i s a n n a m a u n i t organisasi E s e l o n I , dengan
b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s font A r i a l 12; d a n
(c) alamat u n i t organisasi E s e l o n I , dengan b u r u f
a w a l k a p i t a l d a n j e n i s /ont A r i a l 9.

Contob:

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
SEKRETARIAT JENDERAL
Jalan Lapangan Banteng Barat Nomor 3-4 Jakarta 10710
Telepon (021) 3811244-3811642-3811654-3811658-3811679-3811779-3812216
Faksimlll (021) 3503466 Website: www.kemenag.go.id

b) K o p s u r a t Kantor W i l a y a h Kementerian A g a m a Provinsi
(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop
surat
dengan
nama
Kantor
Wilayab
Kementerian Agama Provinsi terdiri d a r i L a m b a n g
Kementerian Agama y a n g terletak di margin k i r i ,
baris pertama b e r t u l i s k a n K e m e n t e r i a n
Agama
Republik Indonesia, baris k e d u a n a m a Kantor
Wilayab Kementerian Agama
Provinsi, d a n di
b a w a b n y a d i i k u t i alamat K a n t o r Wilayab.

0

-20-

K e r t a s dengan
kepala n a m a K a n t o r
Wilayah
Kementerian Agama Provinsi d i g u n a k a n u n t u k
N a s k a h D i n a s yang ditandatangani oleh pejabat
y a n g b e r s a n g k u t a n a t a u pejabat s t r u k t u r a l d i
bawabnya.
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia,
dengan b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s font A r i a l 14;
Kementerian
(b) t u l i s a n n a m a Kantor Wilayab
Agama Provinsi, dengan b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s
font A r i a l 12; d a n
(c) a l a m a t Kantor Wilayab Kementerian
Agama
Provinsi, dengan b u r u f a w a l k a p i t a l d a n j e n i s
font A r i a l 9.

Contob:

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
KANTOR WILAYAH KEMENTERIAN AGAMA
PROVINSI DKI JAKARTA
Jalan DJ, Panjaitan No.10 Jakarta Timur 13340
Telepon (021) 8197479; Faksimlll (021) 8195461
Website: www.dki.kemenag.go.id

c)

Kop s u r a t Kantor Kementerian Agama K a b u p a t e n / K o t a
(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop s u r a t dengan n a m a K a n t o r Kementerian Agama
K a b u p a t e n / K o t a terdiri d a r i L a m b a n g Kementerian
Agama yang terletak di margin k i r i , b a r i s pertama
b e r t u l i s k a n Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia,
baris k e d u a n a m a Kantor K e m e n t e r i a n Agama
Kabupaten/Kota, d a n di b a w a b n y a d i i k u t i alamat
Kantor Kementerian Agama K a b u p a t e n / K o t a .
K e r t a s dengan kepala n a m a K a n t o r Kementerian
Agama Kabupaten/Kota d i g u n a k a n u n t u k N a s k a b
D i n a s yang ditandatangani oleb pejabat
yang
b e r s a n g k u t a n a t a u pejabat s t r u k t u r a l d i b a w a b n y a .
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia,
dengan h u r u f k a p i t a l d a n j e n i s font A r i a l 14;
(b) t u l i s a n n a m a
Kantor
Kementerian
Agama
Kabupaten/Kota, dengan b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s
font A r i a l 12; d a n
(c) alamat Kantor Kementerian A g a m a K a b u p a t e n /
Kota, dengan b u r u f a w a l k a p i t a l d a n j e n i s font
A r i a l 9.

-21 -

Contoh:

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
KANTOR KEMENTERIAN AGAMAKOTA JAKARTA UTARA
Jalan Plumpang Semper Raya Nomor 52 Jakarta Utara
Telepon (021) 43930820-43930455; Faksimili (021) 43930820;
Website: www.dki.kemenag.go.ld

d) Kop s u r a t
Kecamatan

Madrasah

atau

Kantor

Urusan

Agama

(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop s u r a t dengan n a m a M a d r a s a h a t a u Kantor
U r u s a n Agama K e c a m a t a n terdiri dari L a m b a n g
Kementerian Agama y a n g terletak d i margin k i r i ,
baris pertama b e r t u l i s k a n K e m e n t e r i a n
Agama
Republik Indonesia, baris k e d u a K a n t o r Kementerian
Agama
Kabupaten/Kota,
baris
ketiga
nama
Madrasab a t a u Kantor U r u s a n A g a m a K e c a m a t a n ,
dan di bawabnya diikuti alamat Madrasab atau
Kantor U r u s a n Agama K e c a m a t a n .
K e r t a s dengan kepala n a m a M a d r a s a b a t a u Kantor
U r u s a n Agama K e c a m a t a n d i g u n a k a n u n t u k n a s k a b
oleb pejabat
yang
dinas y a n g ditandatangani
bersangkutan.
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian Agama R e p u b l i k Indonesia,
dengan b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s font A r i a l 14;
Kantor
Kementerian
Agama
(b) t u l i s a n n a m a
Kabupaten/Kota, dengan b u r u f k a p i t a l d a n j e n i s
font A r i a l 12;
(c) t u l i s a n n a m a Madrasab a t a u K a n t o r U r u s a n
Agama K e c a m a t a n , dengan b u r u f k a p i t a l d a n
j e n i s font A r i a l 1 1 ; d a n
(d) alamat Madrasab a t a u K a n t o r U r u s a n Agama
K e c a m a t a n , dengan b u r u f a w a l k a p i t a l d a n j e n i s
font A r i a l 9.

Contob K U A K e c a m a t a n :

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
KANTOR KEMENTERIAN AGAMA KOTA JAKARTA SELATAN
KANTOR URUSAN AGAMA KECAMATAN PASAR MINGGU
Jalan Kebagusan Raya Nomor 52 Ragunan Pasar Minggu, Jakarta Selatan
Telepon (021) 7822819; Faksimili (021) 7822819;
l/Vebs/fe; www.kuapasarminggu.blogspot.com

-22-

Contoh M a d r a s a h :

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
KANTOR KEMENTERIAN AGAMA KOTA JAKARTA BARAT
MADRASAH ALIYAH NEGERI 1
Jalan Rawa Bahagia Raya Grogol Petamburan Jakarta Barat
Telepon (021) 5600768; Faksimili (021) 5600768;
Website: www.man1jakarta.sch.id

e)

K o p s u r a t B a l a i , Kantor U r u s a n Haji, d a n A s r a m a Haji
Embarkasih
(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop N a s k a b D i n a s dengan n a m a B a l a i a t a u Kantor
U r u s a n Haji a t a u A s r a m a Haji E m b a r k a s i h terdiri
dari L a m b a n g Kementerian A g a m a y a n g terletak d i
margin k i r i , baris pertama b e r t u l i s k a n Kementerian
Agama Republik Indonesia, baris k e d u a n a m a B a l a i
a t a u Kantor
U r u s a n Haji a t a u A s r a m a
Haji
E m b a r k a s i h , d a n d i b a w a b n y a d i i k u t i alamat B a l a i
a t a u Kantor
U r u s a n Haji a t a u A s r a m a
Haji
Embarkasih.
Kertas dengan kepala n a m a B a l a i a t a u Kantor
Urusan
Haji
atau
Asrama
Haji
Embarkasih
digunakan u n t u k N a s k a b D i n a s y a n g ditandatangani
oleb pejabat yang bersangkutan
a t a u pejabat
s t r u k t u r a l di bawabnya.
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian Agama Republik Indonesia,
dengan b u r u f kapital d a n j e n i s font A r i a l 14;
(b) t u l i s a n n a m a B a l a i a t a u Kantor U r u s a n Haji a t a u
A s r a m a Haji E m b a r k a s i h , dengan b u r u f kapital
dan j e n i s font A r i a l 12; d a n
(c) alamat B a l a i a t a u Kantor U r u s a n Haji
A s r a m a Haji E m b a r k a s i h , dengan b u r u f
kapital d a n j e n i s fontArial 9.

atau
awal

Contob B a l a i :

KEMENTERIAN AGAMA REPUBLIK INDONESIA
BALAI PENDIDIKAN DAN PELATIHAN KEAGAMAAN
PROVINSI DKI JAKARTA
Jalan Rawa Kuning Pulo Gebang Cakung Jakarta Timur
Telepon (021) 4803577; Faksimili (021) 4803578
Website: www.bdkjakarta.kemenag.go.id

f)

K o p s u r a t Perguruan Tinggi K e a g a m a a n Negeri (PTKN)
(1) S u s u n a n t u l i s a n :
Kop N a s k a b D i n a s dengan n a m a P T K N terdiri dari
lambang P T K N y a n g terletak di margin k i r i , baris
pertama b e r t u l i s k a n K e m e n t e r i a n A g a m a Republik
Indonesia,
baris k e d u a
nama
PTKN,
d a n di
b a w a h n y a d i i k u t i alamat P T K N .

-23 -

K e r t a s dengan kepala n a m a P T K N d i g u n a k a n u n t u k
N a s k a h D i n a s yang ditandatangani oleh pejabat
y a n g bersangkutan a t a u pejabat
struktural di
bawabnya.
(2) J e n i s d a n u k u r a n b u r u f
(a) t u l i s a n Kementerian A g a m a R e p