STATE OF THE ART & GRAND DESIGN PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

STATE OF THE ARTVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
& GRAND DESIGN

PENGEMBANGAN LABAN RAWA
6~~,

Vl-_

:>
J

'1 ,

D ilu n c u r k a n
P E K A N P E R T A N IA N

d a la m r a n g k a

R A W A N A S IO N A L

(P P R N )


I

Banjabaru, 12-15 Juli 2011

AGRO

B A L A I B E S A R P E N E L IT IA N
BADAN

IN O V A S I

DAN PENGEMBANGAN

P E N E L IT IA N

SUMBERDAYA

DAN PENGEMBANGAN


K E M E N T E R IA N

201

P E R T A N IA N

1

LAHAN

P E R T A N IA N

P E R T A N IA N

STATE OF THE ART & GRAND DESIGN

PENGEMBANGAN

LAHAN RAWAVUT


TIM PENYUSUN
Penanggung Jawab

M u h r iz a l S a r w a n i ( K e p a la B a la i
B e s a r P e n e lit ia n d a n
Pengem bangan

S u m b e rd a y a

L a h a n P e r t a n ia n )

Wakil Penanggung jawab:

H a r is S y a h b u d d in

( K e p a la B a la i

P e n e lit ia n P e r t a n ia n L a h a n

Ketua Tim


M uham m ad

Anggota

K u s u m o N u g ro h o ,

Noor

I . G . M a d e S u b ik s a ,
W a h y u n to ,
S u k a rm a n
T r ip A lih a m s y a h ,
E k o A n a n to ,
R iz a t u s S h o f iy a t i,
D id i A r d i S u r ia d ik a r t a ,
I s d ija n t o A r - R iz a ,
S u r y a n t o S a r a g ih
M u h a m m a d A lw i


Nara Sumber

A b d u ra c h m a n
A g u s S u p r iy o ,
M a m a t, H S
Irs a l L a s

A d im ih a r ja ,

Rawa

ClfJermbutan
KEPALA BADAN PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN
PERTANIANUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
K e m e n t e r ia n

p e r t a n ia n

m e n a rg e tk a n


p e rta m b a h a n

p ro d u k s i

n a s io n a l 7 % u n t u k t a h u n 2 0 1 1 d a n 1 0 ju t a t o n b e r a s h in g g a t a h u n 2 0 1 5 .
P e r a n a n la h a n

ra w a

m e n ja d i

d e n g a n lu a s k e s e lu r u h a n

p e n t in g

k a re n a

3 3 , 4 ju t a h a .

te rs e b a r


d i 1 6 p r o v in s i

D a r i 3 3 , 4 ju t a h a y a n g p o t e n s ia l

h a n y a s e lu a s 9 , 5 ju t a h e k t a r d a n y a n g d im a n f a a t k a n

b a r u s e b a g ia n k e c il

t id a k le b ih d a r i 5 ju t a h e k t a r .
M a s a la h - m a s a la h

p e r t a n ia n

ke

depan

m a s ih


b e r k a it a n

dengan

k e t e r s e d ia a n p a n g a n d a n la h a n . L a ju k o n v e r s i la h a n d a n g a g a l p a n e n
a k ib a t b a n jir , k e k e r in g a n
ta h u n

d ip e r k ir a k a n

d a n o r g a n is m e

dapat

d e n g a n la ju p e r t a m b a h a n

b e r k is a r
penduduk

pengganggu


m e n u ru n k a n
2 -3 %

ta n a m a n

1 0 -1 5 %

a t a u s e k it a r 3 ju t a jiw a

t a h u n m a k a t a m b a h a n p r o d u k s i u n t u k m e n u t u p i d ip e r lu k a n
to n b e ra s

p e r ta h u n .

S e m e n ta ra

s e t ia p

d it a m b a h


k e t e r s e d ia a n

per

s e k it a r 2 ju t a

sum ber

daya

la h a n

s e m a k in t e r b a t a s , t e r u t a m a d i P u la u J a w a d a n B a li m a k a s a s a r a n h a n y a
a d a d i P u la u - p u la u lu a r J a w a y a n g p o t e n s in y a a d a d i la h a n r a w a .
B a d a n L it b a n g P e r t a n ia n s a n g a t a p p r e s ia s i
of

the Art dan Grand Design


Pengem bangan

b e r t it it k t o la k d a r i p e m b e la ja r a n
k e le m b a g a a n d a r i b e r b a g a i

L it b a n g

p e n g h a rg a a n y a n g

p ih a k , t e r u t a m a

p e r t a n ia n

s e b e s a r-b e s a r

s e h in g g a t e r s u s u n n y a

B uku

Lahan Rawa"

"State

in i d is u s u n

a t a s b e r b a g a i h a s il in o v a s i t e k n o lo g i d a n

d a n P e n g e m b a n g a n P e r t a n ia n , K e m e n t e r ia n
Badan

te rh a d a p

lin g k u p

Badan

P e n e lit ia n

P e r t a n ia n .

m engucapkan

t e r im a

kepada

yang

p e n u lis

k a s ih
t e la h

dan

b e k e r ja

b u k u in i. S e m o g a b u k u in i b e r m a n f a a t d a n d a p a t

m e n d o ro n g p e n g e m b a n g a n

la h a n r a w a y a n g le b ih b a ik .
J a k a rta , J u n i 2 0 1 1
K e p a la B a d a n P e n e lit ia n
Pengem bangan

dan

P e r t a n ia n ,

HARYONODCBA
S ta te

of T he A rt

&

G rand

D e s ig n

PENGEMBANGANLAHANRAWA

_

I

0 5 a m b u ta n
KEPALA BALAI BESAR PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN

SUMBERDAYA LAHAN PERTANIANUTSRQPONMLKJIHGFE
"Beres ada/ah gala-gala iman"

d e m ik ia n

k a ta

o ra n g -o ra n g

tu a

d a h u lu y a n g a r t in y a b a h w a p a n g a n a d a la h p e n y a n g g a k e h id u p a n b u k a n
h a n y a a r t i m a t e r i t e t a p i ju g a
s e h in g g a

d is e b u t

n a s io n a l

te ta p i

iman.

sudah

keam anan,

Bahwa

k e te n tra m a n

pangan

m e n ja d i

bukan

m a s a la h

I n d o n e s ia p a d a t a h u n 2 0 2 0 d ip e r k ir a k a n

d a n k e te n a n g a n

la g i m a s a la h

d u n ia

sudah

r e g io n a l,

k it a

p a h a m i.

a k a n m e n g a la m i d e f is it p a n g a n

9 - 1 0 ju t a t o n b e r a s a p a b ila p r o d u k s i t id a k d it in g k a t k a n .
T a r g e t p e m e r in t a h ,

k e m e n t e r ia n

ju t a t o n b e r a s t a h u n 2 0 1 1 in i d a n
m endapat
sangat

dukungan

sem ua

s t r a t e g is , t e t a p i ju g a

P e r t a n ia n

u n t u k m e n in g k a t k a n

2

1 0 ju t a t o n s a m p a i t a h u n 2 0 1 5 p a t u t

p ih a k .

K edudukan

d ile m a t is

k a re n a

la h a n

s e la m a

ra w a

40

m em ang

ta h u n

s e ja k

d ib u k a n y a t a h u n 1 9 7 0 a n h a n y a m a m p u m e m a s o k s e k it a r 6 0 0 - 7 0 0 r ib u t o n .
B a la i B e s a r

L it b a n g

S u m b e rd a y a

a p p r e s ia s i a t a u p e n g h a r g a a n

OF THE ART
sebagai
ra w a .

dan

upaya
Sem oga

pengem bangan

buku

m e m b e r ik a n
in i

P e r t a n ia n

m e m b e r ik a n

y a n g t in g g i a t a s t e r s u s u n n y a

GRANO DESIGN

u n tu k

Lahan

PENGEMBANGAN
g a m b a ra n

b e rm a n fa a t

te n ta n g

dan

buku

STATE

LAHAN RAW A
p o te n s i

dapat

la h a n

m e n d o ro n g

la h a n r a w a y a n g le b ih b a ik .

B o g o r,

Juni 2011

K e p a la B B S D L P

MUHRIZAL SARWANI

_______________

/I

~ S ta te

of T he A rt

PENG EM BANG AN

&

G rand

LAH AN

D e s ig n

RAW A

KATA PENGANTAR
STATE OF THE ARTUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
d a n GRAND DESIGN
PENGEMBANGAN
L A H A N R A W A in i d is u s u n
u s u la n in i d im a k s u d k a n
s e c a ra

d a ri b e rb a g a i

k o m p r e h e n s if

pengem bangan

h a s il s in t e s is ,

u n t u k m e m b e r ik a n
te n ta n g

la h a n

ra w a ,

g a m b a ra n

p o te n s i

khususnya

dan
u n tu k

a n a lis is

dan

d a n p ro g ra m

aksi

k e n d a la

d a la m

p e r t a n ia n

ta n a m a n

pangan.
L a h a n ra w a m e m p u n y a i
p e n g e m b a n g a n p e r t a n ia n k e
te ru s

m e n g a la m i

m a s ih

cukup

te rh a d a p

k o n v e rs i

b e s a r.

p e n y e d ia a n

kedudukkan

d a la m

m endukung

d e p a n , m e n g in g a t la h a n - I a h a n s u b u r y a n g
d is a m p in g

Nam un
s to k

p e n t in g

penam bahan

d e m ik ia n

pangan

penduduk

k o n t r ib u s i

m aupun

h a s il

la h a n

yang

ra w a

p e r t a n ia n

b a ik

la in n y a

s e c a r a n a s io n a l m a s ih r e n d a h .
B uku

STATE OF THE ART

L a h a n R a w a in i d is u s u n

dan

GRAND DESIGN

h a s il in o v a s i t e k n o lo g i d a n k e le m b a g a a n
lin g k u p B a d a n P e n e lit ia n

Pengem bangan

b e r t it it k t o la k d a r i p e m b e la ja r a n

a ta s b e rb a g a i

d a r i b e r b a g a i p ih a k , t e r u t a m a

dan Pengem bangan

P e r t a n ia n ,

K e m e n t e r ia n

k e r a s s e h in g g a

te rs u s u n n y a

P e r t a n ia n .
K e p a d a p e n u lis y a n g

t e la h

b e k e r ja

b u k u in i k a m i s a m p a ik a n p e n g h a r g a a n
b u k u in i

y a n g s e t in g g i- t in g g in y a .

b e rm a n fa a t d a n d a p a t m e n d o ro n g

pengem bangan

Sem oga

la h a n r a w a

y a n g le b ih b a ik d a n b e r k e la n ju t a n .

B a n ja r b a r u ,

M a re t 2 0 1 1

K e p a la B A L I T T R A ,

HARIS SYAHBUDDINDCBA

S ta te

of T he A rt

&

PENG EM BANG AN

G rand

D e s ig n .

LAH AN

RAW A

_

11/

DAFTARISI
Halaman
SAMBUTAN KEPALA BADAN PENELITIAN DAN
PENGEMBANGAN PERTANIAN

.

SAMBUTAN KEPALA BALAI BESAR PENELITIAN DAN
PENGEMBANGANSUMBERDAYALAHAN
PERTANIANSRQPONMLKJIHGFEDCBA

ii

KATA PENGANTAR ..

iii

DAFTAR ISI

iv

DAFTAR TABEL

vi

DAFTAR GAMBAR

v ii

DAFTAR LAMPIRAN

v iii

I.

PENDAHULUAN

1

1 .1 . L a ta r

1

B e la k a n g

1 . 2 . J u s t if ik a s i

2

1 . 3 . T u ju a n

3

II. SEJARAH DAN SENI DALAM PENGEMBANGAN
LAHAN RAWA

5

2 .1 .

P e r io d e 1 9 4 5 - 1 9 6 0 a n

5

2 .2 .

P e r io d e 1 9 7 0 - 1 9 9 5 a n

6

2 .3 .

P e r io d e 1 9 9 6 - 2 0 0 0 a n

6

III. POTENSI SUMBER DAYA
DAN USAHA TANI LAHAN
R A W A ...............................................................................

9

3 .1 .

S u m b e rd a y a

9

3 .2 .

S is t e m

3 .3 .

K e t e r s e d ia a n

3 .4 .

D u k u n g a n K e b ija k a n

_____________

IV

Lahan

U s a h a ta n i

Rawa

Lahan

T e k n o lo g i

Rawa
Lahan

12
Rawa

14
14

---"State of The Art & Grand Design

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

IV. KONTRIBUSI LAHAN RAWA TERHADAP PRODUKSI
PANGAN
.SRQPONMLKJIHGFE
15
4 .1 .

P e r lu a s a n A r e a l ( O p t im a lis a s i)

.

16

4 .2 .

P e n in g k a t a n P r o d u k t iv it a s

.

16

4 .3 .

P e n in g k a t a n

.

16

4 .4 .

K e h ila n g a n h a s il

.

17

4 .5 .

D iv e r s if ik a s i T a n a m a n

.

17

.

18

In d e k s P e rta n a m a n

(IP )

4 . 6 . S is t e m I n t e g r a s i T a n a m a n d a n T e r n a k

V. ARAH DAN STRATEGI PENGEMBANGAN RAWA

19

5 . 1 . R a n c a n g B a n g u n P e r t a n ia n
L a h a n R a w a B e r k e la n ju t a n
5 .2 . A ra h P e n g e m b a n g a n
5 .3 . R o a d M a p d a n A ra h a n

.

19
20

.

21

.

21

.

Pengem bangan

5 .4 . S tra te g i P e n g e m b a n g a n

VI. SASARAN DAN PELAKSANAAN PROGRAM
6 . 1 . T a h a p a n P e la k s a n a a n
6 . 2 . A r a h a n P e la k s a n a a n
6 . 3 . S a s a r a n P e la k s a n a a n

P ro g ra m
P ro g ra m
P ro g ra m

DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN

22

.

22

.

23

.

24

.

25

.

State of The Art & Grand De siqri
PENGEMBANGAN

Pengem bangan

.

LAHAN

RAWA

28

_

v

DAFTAR TABELSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Halaman
Tabel 1.

P e n g e lo m p o k a n
k a r a k t e r is t ik

d a n s u m b e rd a y a
T a b e l2 .

P e r k ir a a n

w ila y a h

ra w a b e rd a s a rk a n

d a y a d u k u n g la h a n ,

in f r a s t u k t u r

m a n u s ia

9

k o n t r ib u s i t a m b a h a n

p ro d u k s i p a d i

d i la h a n r a w a p a s a n g s u r u t d a n le b a k d a r i
1 0 p r o v in s i t e r p ilih d i I n d o n e s ia * )

_______________

VI

15

---'-"Stateof The Art & Grand Design
PENGEMBANGAN

LAHAN RAWA

DAFTAR GAMBARSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Ha/aman
G a m b a r 1 . P e t a S e b a r a n la h a n r a w a d i I n d o n e s ia

.

10

State of The Art & Grand Design

_

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

VII

DAFTAR LAMPlRANSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Halaman
T a b e l L a m p ir a n 1 . P e t a J a la n ( R o a d M a p ) d a n T a r g e t
K e lu a r a n T a h u n 2 0 1 0 - 2 0 1 5 . . . . . . . . . . . . . . . .

28

T a b e l L a m p ir a n 2 . T a h a p a n p r o g r a m p e n g e m b a n g a n
d i w ila y a h s ia p d a n t e r la n t a r s e r t a
p ih a k y a n g t e r lib a t

30

T a b e l L a m p ir a n 3 . A r a h a n W ila y a h
P e n g e m b a n g a n ..............................
la b e l

31

L a m p ir a n 4 . T a r g e t d a n S a s a r a n P e n g e m b a n g a n
2 0 1 0 -2 0 1 5 ............................................

L a m p ir a n P e t a

32

1 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i I n d o n e s ia . . . . . . . . . . . .

L a m p ir a n P e t a

33

2 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i L a m p u n g

L a m p ir a n P e t a

L a m p ir a n P e t a

L a m p ir a n P e t a

34

3 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i R ia u

35

4 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i J a m b i

36

5 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i S u m a t e r a S e la t a n

L a m p ir a n P e t a

L a m p ir a n P e t a

L a m p ir a n P e t a

6 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i K a lim a n t a n S e la t a n

38

7 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i K a lim a n t a n T e n g a h

39

8 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i K a lim a n t a n B a r a t

L a m p ir a n P e t a

37

"

40

"..

41

9 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i K a lim a n t a n T im u r

L a m p ir a n P e t a 1 0 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i S u la w e s i B a r a t

42

L a m p ir a n P e t a 1 1 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i S u la w e s i T e n g a h

43

L a m p ir a n P e t a 1 2 . P e t a I n d ik a s i S e b a r a n L a h a n R a w a
d i P r o v in s i P a p u a
:................

44

_______________

VIII

.Staie of The Art &. Grand Desiqn

PENGEMBANGAN

LAHAN RAWA

I. PENDAHULUAN
1.1. Latar BelakangZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Tanpa upaya khusus,
akan

m e n g a la m i

( D ir je n ta n ,

d e fis it

2007)

(P 2 B N ) y a n g

p a d a ta h u n

pangan

P ro g ra m

d im u la i

2020,

sebanyak

P e n in g k a ta n

s e ja k

In d o n e s ia

ta h u n

9 ,6 6 8 .0 0 0

P ro d u k s i

2007

d ip e r k ir a k a n

te la h

In d o n e s ia u n tu k m e r a ih k e m b a li s w a s e m b a d a

to n

B e ra s

b e r h a s il

b e ra s

N a s io n a l

m e n g h a n ta r

b e r a s p a d a ta h u n 2 0 0 8 .

N a m u n s w a s e m b a d a y a n g d ir a ih te r s e b u t m a s ih s a n g a t r e n ta n te r h a d a p
b e r b a g a i r e s ik o d a n a c a m a n , b a ik y a n g d is e b a b k a n
k o n v e r s i la h a n m a u p u n o le h a n c a m a n v a r ia b ilita s

o le h d e g r a d a s i d a n

d a n p e ru b a h a n

ik lim ,

O P T , s e r ta p e n in g k a ta n k e b u tu h a n p a n g a n 1 - 2 % p e r ta h u n . B a s is u ta m a
P ro g ra m

P2BN

im p le m e n ta s i

a d a la h

" In o v a s i

upaya

p e n in g k a ta n

T e k n o lo g i"

dan

p r o d u k tiv ita s

p e n y e d ia a n

m e la lu i

s a ra n a

s e c a r a o p tim a l, s e r ta d id u k u n g o le h u p a y a p e r lu a s a n

p ro d u k s i

a r e a l ta n a m , b a ik

m e la lu i p e n in g k a ta n IP m a u p u n p e r lu a s a n la h a n d a n p e n c e ta k a n
b a ru . K e d e p a n
sangat

upaya

d ip e r lu k a n

p e n in g k a ta n

yang

s e k a ra n g

J e n d e r a l T a n a m a n P a n g a n te la h
n a s io n a l7 %

p ro d u k s i

b e ra s

p e m e r in ta h

m e n a r g e tk a n

saw ah

in i k ir a n y a

di

bawah

m a s ih

O ir e k to r a t

p e r ta m b a h a n

p ro d u k s i

u n tu k ta h u n 2 0 1 1 d a n 1 0 ju ta to n b e r a s h in g g a ta h u n 2 0 1 5 .

U n tu k p e m e n u h a n k e b u tu h a n p e n g a d a a n d a la m n e g e r i te la h d ite ta p k a n
ta m b a h a n p r o d u k s i s e b e s a r 3 ,5 ju ta to n b e r a s
p r o v in s i u ta m a y a itu

N A O , S u m a te r a

J a w a T e n g a h , 0 1 Y o g y a k a r ta ,
S e la ta n , d a n S u la w e s i

Jaw a

S e la ta n

u n tu k itu d ip e r lu k a n d u k u n g a n

y a n g te r s e b a r m e la lu i 1 1

S e la ta n ,

Lam pung,

T im u r , B a n te n ,

dengan
fa s ilita s i

N A O , S u m a te r a

S e la ta n ,

sam pai dengan

K a lim a n ta n

B a r a t,

N T B , K a lim a n ta n

to ta l a r e a l s e lu a s

( D itje n ta n , 2 0 1 1 ) . O a r i 1 1 p r o v in s i d i a ta s d ia n ta r a n y a
y a itu

Jaw a

2 .7 8 0 .0 0 0 .

tin g k a t la p a n g

4 ( e m p a t) p r o v in s i

S e la ta n ,

dan

Lam pung

m e r u p a k a n w ila y a h y a n g m e m p u n y a i la h a n r a w a c u k u p lu a s .
S e la m a

in i, p e r a n a n

n a s io n a l m a s ih te r b a ta s
d a la m

k e b e r h a s ila n

la h a n

dan

P ro g ra m

( P 2 B N ) h in g g a d ic a p a in y a

ra w a

b e lu m

te r h a d a p

r n e n o n jo l.

P e n in g k a ta n

sw asem bada

k e ta h a n a n
P e ra n a n

P ro d u k s i

pangan

la h a n

B e ra s

ra w a

N a s io a n lo

b e r a s k e II p a d a ta h u n 2 0 0 8 ,

b e lu m te r lih a t s ig in fik a n . P a d a h a l s e b a g a i p e m a s o k p a n g a n k e d u d u k a n
la h a n

ra w a c u k u p

handal

k a re n a

d a ri

a n a lis is

p o te n s i

dan

p e lu a n g

State of The Art & GrandHGFEDCBA
D e s iq r i

_

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

1

p e n in g k a ta n

d a r i la h a n

r a w a d a p a t d is u m b a n g k a n

sebesar

8 ju ta

to n

g a b a h k e r in g g ilin g . D ip e r k ir a k a n 9 .5 3 0 .0 0 0 h e k ta r d a r i 3 3 ,4 3 ju ta h e k ta r
la h a n r a w a d i In d o n e s ia

s e s u a i u n tu k b u d id a y a

( M a n w a n HGFEDC
et

p e r ta n ia n

a l. , 1 9 9 2 ; N u g r o h o e t a I , 1 9 9 2 ) .

B e rb a g a i

U n d a n g -u n d a n g ,

dengan pengem bangan
d itu ju k a n

u n tu k

b e r k e la n ju ta n ,
la h a n

s e r ta

p e r a tu r a n

d a n p e n g e lo la a n

m e n ja g a

pem bangunan

ekonom i

A spek

s o r o ta n

yang

te r k a it

la h a n r a w a a k a n d is u s u n , y a n g

k e s e im b a n g a n

lin g k u n g a n .

dan

a n ta r a

k e ta h a n a n

d a n k e le s ta r ia n

lin g k u n g a n

p e r h a tia n k h u s u s a d a la h k e a n e k a r a g a m a n

yang

pangan

sum ber

p e r lu

daya

m endapat

h a y a ti, p e r u b a h a n

ik lim , ta ta

a ir , k e le s ta r ia n d a n k u a lita s s u m b e r d a y a la h a n . S e la in itu , p e n g e lo lo a a n
la h a n r a w a s a n g a t u n ik d a n m e lib a tk a n
a n ta r a

la in

p e r ta n ia n ,

p e r ik a n a n ,

b e r b a g a i s e k to r p e m b a n g u n a n ,

p e te r n a k a n ,

k e h u ta n a n ,

p e k e r ja a n

u m u m , lin g k u n g a n h id u p , k e s e h a ta n d a n p e n d id ik a n .
O le h

sebab

itu p e r lu

d ir a n c a n g

s u a tu

p ro g ra m

pengem bangan

s is te m p e r ta n ia n la h a n r a w a y a n g in o v a tif, p r o s p e k tif d a n b e r k e la n ju ta n .
P e ra n c a n g a n n y a
h o lis tik

dan

h a ru s

d id a s a r k a n

k o m p r e h e n s if,

pada

b a ik s e c a r a

k a jia n

dan

b io fs ik , te k n is ,

a n a lis is

yang

m aupun

s o s ia l

e k o n o m i.

1.2. Justifikasi
Pengem bangan

la h a n r a w a u n tu k p e r ta n ia n ta n a m a n

pangan dan

k o m o d ita s la in n y a d i m a s a y a n g a k a n d a ta n g s a n g a t s tr a te g is , p o te n s ia l,
d a n p e n tin g , d e n g a n ju s tifik a s i
1.

P ro d u k s i p a n g a n
h a ru s

d itin g k a tk a n ,

p e n in g k a ta n
m e n g h in d a r i

s e b a g a i b e r ik u t:

n a s io n a l, te r u ta m a
b a ik

k e b u tu h a n
p e ra n g k a p

p a d i s e r ta k o m o d ita s

d a la m

dan

upaya

ju m la h

pangan

m e n g im b a n g i

penduduk
(fo o d

la in n y a

tra p )

m aupun
yang

la ju
u n tu k

s e m a k in

m engancam ;
2.

J ik a d ik e lo la d e n g a n

b a ik , p o te n s i la h a n r a w a c u k u p b e s a r , n a m u n

h in g g a s a a t in i k o n tr ib u s in y a
sangat

te r b a ta s

m a s y a r a k a U p e ta n i

dan

te r h a d a p

k e ta h a n a n

k e s e je h te r a a n

d ik a w a s a n

la h a n

ra w a

pangan

s e b a g ia n
ju g a

m a s ih

m a s ik h
besar
re n d a h

d e n g a n tin g k a t k e m is k in a n tin g g i.

_______________

2

--".JState of The Art & Grand

Design

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

3.

P r o d u k tiv ita s d a n In d e k s P e r ta n a m a n
re n d a h

dan

kedudukan

b e r p e lu a n g
la h a n

besar

ra w a

( IP ) la h a n r a w a m a s ih s a n g a t

u n tu k

sebagai

d itin g k a tk a n ,

sum ber

s e h in g g a

p e r tu m b u h a n

p ro d u k s i

p a n g a n s a n g a t p o te n s ia l;
4.

P e n g e lo la a n la h a n r a w a m e n ja d i k a w a s a n p e r ta n ia n p r o d u k tif a k a n
d a p a t m e n in g k a tk a n

p e n d a p a ta n

dan

k e s e ja h te r a a n

m s a y a ra k a t

r a w a y a n g s e k a lig u s a k a n m e n g u r a n g i ju m la h p e n d u d u k m is k in ;
5.

P r o g r a m a k s i d ip e r lu k a n d a la m r a n g k a im p le m e n ta s i

d a ri a p a y a n g

d ih a r a p k a n s e b a g a i u p a y a p e n in g k a ta n p e r a n r a w a s e c a r a n y a ta .

1.3. Tujuan
b u k u HGFEDCBA
S ta te
of

P enyusunan

The

A rt

P e n g e m b a n g a n P e r t a n ia n R a w a B e r k e / a n ju t a n

1.

M e n y e d ia k a n

acuan

pokok

b a g i p a ra

d a la m p r o g r a m p e n g e m b a n g a n

and

G ra n d

D e s ig n

in i b e r tu ju a n :

p ih a k

te r k a it

d a n p e n g e lo la a n

( s t a k e h o ld e r )

la h a n r a w a y a n g

te r p a d u d a n ja lin a n k e r ja s a m a y a n g s in e r g is ,
2.

M e m b e r ik a n in fo r m a s i p e n tin g te n ta n g

p o te n s i la h a n r a w a te r k in i,

te r u ta m a d a la m k o n tr ib u s i d a n fu n g s in y a
pangan

dan

pendukung

m a s y a r a k a t/p e ta n i

s e b a g a i p e n g h a s il b a h a n

p e n in g k a ta n

s e te m p a t

dengan

k e s e je h te r a a n

lin g k u n g a n

yang nyam a dan

le s ta r i,
3.

Sebagai pedom an
k e le m b a g a a n

d a la m

yang

p ro s e s

le b ih

p e r a k ita n

te p a t

dan

in o v a s i te k n o lo g i

s in e r g is ,

s e r ta

dan

d a la m

p e la k s a n a a n k e g ia ta n /p r o g r a m .
4.

S e b a g a i a ra h a n d a n u p a y a

im p le m e n ta s i d a la m p e n in g k a ta n

p e ra n

la h a n r a w a u n tu k m e n d u k u n g k e ta h a n a n p a n g a n n a s io n a l
S e d a n g k a n tu ju a n u m u m d a n s u b s ta n tif P e n g e m b a n g a n
E s t a t e L a h a n R a w a B e r k e la n ju t a n

p e r ta n ia n la h a n

r a w a te r p a d u

d e n g a n p e m a n fa a ta n

d a la m

s u m b e rd a y a

P e r t a n ia n

in i a d a la h " M e n g e m b a n g k a n
p o la

e s ta te

lo k a l s e c a r a

yang

s is te m

b e r k e la n ju ta n

b ija k " d e n g a n

s a s a ra n

u ta m a n y a :
1.

R e h a b ilita s i
s u m b e rd a y a

dan

o p tim a lis a s i

M e n in g k a ta n

p e m a n fa a ta n

la h a n r a w a y a n g te la h d ib u k a /d ir e k la m a s i,

te la h /s e d a n g d ib u d id a y a k a n
2.

( r e v ita lis a s i)

k o n tr ib u s i

b a ik y a n g

m aupun yang bongkor

la h a n

ra w a

te r h a d a p

k e ta h a n a n

pangan

n a s io n a l m e la lu i p e n in g k a ta n p r o d u k tiv ita s s is te m u s a ta n i la h a n r a w a

State of The Art & Grand Design

_

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

3

3.

M e n in g k a ta n
m e la lu i

p e n e ra p a n

P e r b a ik a n
di

p e n d a p a ta n
s is te m

dan

p e r ta n ia n

k o n d is i a g r o e k o s is te m

kaw asan

la h a n

ra w a

k e s e ja h te r a a n
te r p a d u

p e ta n i

la h a n

ra w a

( e s ta te )

la h a n

ra w a .

( Ia h a n , a ir , d a n s e r ta lin g k u n g a n )

m e la lu i

p e n g e lo la a n

dan

p e n e ra p a n

te k n o lo g i y a n g r a m a h lin g k u n g a n .

_______________

4

----'-'Stateof The Art & Grand Design
PENGEMBANGAN

LAHAN RAWA

II. SEJARAH DAN SENI DALAM .,
PENGEMBANGAN RAWAZYXWVUTSRQPONMLKJIH
Pengem bangan
M asehi

d im u la i s e ja k a b a d k e 1 3

p a d a e r a K e r a ja a n M a ja p a h it. D a la m u p a y a p e r lu a s a n p e n g a r u h

d a n w ila y a h
R a ja

p e r ta n ia n d a e r a h r a w a

k e r a ja a n

B r a w ija y a

ekspansi

M a ja p a h it,

d a ri

dengan

K e r a ja a n

R a ja P r a b u J a y a s e b a g a i k e tu r u n a n
M a ja p a h it

pem bukaan

la h a n

d ic a ta t

ra w a

te la h

u n tu k

p e m u k im a n

p e r ta n ia n d i d a e r a h a lir a n S u n g a i P a w a n , K a lim a n ta n
pada

m asa

penduduk

p e m e r in ta h
te la h

B e la n d a

d ila k u k a n

te r c a ta t

d a la m

k o lo n is a s i

d a e ra h

Tam ban

1920an dengan

ra n g k a

(s e k a ra n g

dan

S e ra p a t

B a n ja r m a s in - M a r ta p u r a
pengem bangan
B e rd a s a rk a n

p e r io d e

s e r ta

c a ra -c a ra

dan
dan

lu a s

(N o o r

w ila y a h

ja la n

( a n jir ) d i

s e p a n ja n g

G a m b u t)

dan

yang

dengan

d i d a e ra h ra w a ,

k a n a l- k a n a l

K u ra u ,

p e r ta n ia n

p e n y e b a ra n

d is e b u t

pem bukaan

( A lu h - a lu h ,

w ila y a h

pengem bangan

d ib a n g u n n y a

dan

B a r a t. K e m u d ia n ,

tr a n s m ig r a s i) d a r i J a w a k e K a lim a n ta n y a n g d ite m p a tk a n
y a itu s e k ita r ta h u n

m engadakan

u n tu k

J u m b e r i,

2 0 0 7 ).

d ik e m b a n g k a n

m aka

la h a n r a w a d a p a t d ib a g i d a la m 3 ( tig a ) p e r io d e , y a itu ( 1 )

1 9 4 5 -1 9 6 0 a n ,

( 2 ) p e r io d e 1 9 7 0 - 1 9 9 0 a n

d a n ( 3 ) p e r io d e 1 9 9 5 -

2000an.

2.1.

P e ri o d e

1945-1960an

P em bukaan
( P e k e r ja a n
1958)

U m u m d a n T e n a g a ) - Ir . P a n g e r a n

yang

d is e b u t

Reclamation,
m em bangun

r a w a p e r ta m a k a li m e r u p a k a n

dengan

y a itu
kanal

akses

dua
ke

Dredge,

sungai

la h a n

d ila k u k a n . G a g a s a n in i p a d a a w a ln y a d ir e n c a n a k a n
k a n a l a n ta r a B a n ja r m a s in - P o n tia n a k
B a la i ( 8 5 0 k m ) .
K a lim a n ta n

B e b e ra p a

S e la ta n

N o o r (1 9 5 6 -

Drain

besar

ra w a

and

dengan

dapat

m udah

m e lip u ti p e m b u a ta n

( 7 6 0 k m ) d a n P a le m b a n g - T a n ju n g

k a n a l ( a n jir ) k e m u d ia n

u n tu k

M e n te r i P U T

M oham m ad

p r o g r a m /p r o y e k

m enghubungkan
s e h in g g a

gagasan

m enghubungkan

b e r h a s il d ib a n g u n

Sungai

B a r ito

di

dengan

K a p u a s M u r u n g a n ta r a la in A n jir S e r a p a t ( 2 8 ,5 k m ) , T a m b a n ( 2 5 ,3 k m )
d a n T a la r a n ( 2 6 k m ) ; d i K a lim a n y a n
( 2 4 ,5

k m ),

K a lim a n ta n
b e rk e m b a n g

K e la m p a n
B a r a t.
dengan

(2 0

Dengan

k m ),

T e n g a h a n ta r a la in A n jir B a s a r a n g
dan

b e b e ra p a

d ib a n g u n n y a

d ib u a tn y a

State of The Art & Grand Design.

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

di

S u m a te r a

a n jir te r s e b u t

h a n d il- h a n d il,

ta ta h

a ta u

dan

d a e ra h

ra w a

p a r it

yang

_

5

m e n jo r o k d a r i a n jir k e p e d a la m a n te g a k lu r u s d ik a n a n k ir i s e p a n ja n g a n jir
o le h

m a s y a ra k a t

s u n g a i- s u n g a i.
la h a n

ra w a

s e te m p a t,

te r m a s u k

S a m p a i ta h u n

yang

te la h

ju g a

d ib u a t

s e p a n ja n g

a lir a n

1 9 9 5 a n te r d a p a t s e k ita r 2 ,3 6 ju ta h e k ta r

d ib u k a

um um nya

o le h

m a s y a ra k a t

s e te m p a t

d e n q a n c a r a - c a r a s e p e r ti d i a ta s ( N o a r , 2 0 0 1 )

2.2. Periode 1970-1995an
K o n d is i
p e m e r in ta h
r e n ta n g

te la h

u n tu k

s a tu n y a

m e n in g k a tk a n

pem bukaan
s e k a lig u s

ta h u n .

U paya

S u ta m i.

S u ru t

1970an
b e ra s

1 9 6 5 -1 9 7 0

itu p e m e r in ta h

h e k ta r

P asang

ta h u n

m e n g im p o r

lim a ta h u n

O le h k a r e n a
ru p a

pangan

s e k ita r

to n

y a n g s a n g a t m e n g u ra s

ra w a y a n g

m endukung

in i d is e b u t

m e m p r ih a tin k a n ,
2 ju ta

a r d e b a r u w a k tu
k e te r s e d ia a n

la h a n

(P 4 S )

sangat

dengan

di bawah

P ro y e k

N e g a ra .

dengan

d a la m

P em bukaan
M e n te r i

d a la m

s e d e m ik ia n

s e k ita r

tr a n s m ig r a s i

k o o r d in a s i

d e v is a

y a itu

d ir e n c a n a k a n

p ro g ra m

b e ra s

itu b e r u p a y a

pangan,

y a itu

5 ,2 5 ju ta
w a k tu

15

P e rs a w a h a n

P U T L - P r o f.

D r . Ir .

D a la m p r o y e k in i te la h b e r h a s il d ib u k a s e k ita r 1 ,2 4 ju ta h e k ta r

la h a n r a w a y a n g te r d ir i a ta s

29

s k im /ja r in g a n

ta ta a ir

S is te m G a r p u d i

K a lim a n ta n S e la ta n d a n K a lim a n ta n T e n g a h d a n 2 2 s k im /ja r in g a n
S is ir d i S u m a te r a
ra w a

s a la h

yang

k a b u p a te n ,

te la h

d a n K a lim a n ta n
d ib a n g u n

k e c a m a ta n

B a ra t (G a m b a r 1 ).

in i te la h

bahkan

b e rk e m b a n g

k o ta

p r o v in s i

S is te m

B e b e ra p a d a e ra h
m e n ja d i

yang

k o ta - k o ta

m e n ja d i

s e n tr a

p r o d u k s i p e r ta n ia n d a n p u s a t- p u s a t p e r tu m b u h a n .

2.3. Periode 1996-2000an
M a s a la h p a n g a n k e m b a li m e n ja d i p e r h a tia n s e ir in g d e n g a n im p o r
y a n g c u k u p b e s a r p a d a ta h u n
s e ja k ta h u n
Pangan

1 9 9 0 a n , p a d a h a l s e b e lu m n y a

D u n ia

(F A O )

m e n ja d i

"g u d a n g

m e n te r i

P U -D r.

m enyusun
P ro y e k

pangan

G am but

Tengah

S a tu A r a h ( G a m b a r

d u n ia "
M u c h ta r

s e ju ta

(1 9 8 5 )

sw asem bada
m aka
dan

d ia k u i o le h B a d a n

pangan.

P r e s id e n
m e n te r i

m e n in g k a t

In d o n e s ia

S o e h a r to

te r k a it

in g in

m e m in ta

la in n y a

u n tu k

h e k ta r la h a n r a w a y a n g d ik e n a l d e n g a n

S e ju ta

H e k ta r

(1 9 9 5 -1 9 9 9 )

dengan

(Mega Rice Estate Project)
m e n e ra p k a n

S is te m

di

T a ta A ir

1 ) . N a m u n p r o y e k in i m e n g a la m i b a n y a k h a m b a ta n

y a n g s e m p a t d ih e n tik a n

6

b e r h a s il

R a d in a l

pem bukaan

Lahan

K a lim a n ta n

1 9 9 5 . Im p o r b e r a s In d o n e s ia

ta h u n

1 9 9 9 d a n k e m u d ia n

d ila n ju tk a n

k e m b a li

s e c a r a b e r ta h a p s e ja k ta h u n 2 0 0 7 - 2 0 1 1 ( In p r e s
p r o v in s i K a lte n g m e r e n c a n a k a n
u n tu k

m em buka

m e n ja d i

k e m b a li

No2/2007).

P e m e r in ta h

k e r ja s a m a d e n g a n p e m e r in ta h A u s tr a lia

s e k ita r

1 0 0 r ib u

h e k ta r

la h a n

PLG

d i a ta s

rice estate.

3

S
S

Pn
,)

5

Sunqai

re r.
r

51

?
,I

S SI: u n d e r
K o la m .

4

1 5 Pr,
)
r



BANJARMASIN

st

S T l'r s lf'r

S U f'q .l

State of The Art & Grand Design.

PENGEMBANGAN LAHAN RAWA

u

t
_

7

P e r m a s a la h a n
la h a n

bongkor

y a n g d ih a d a p i

a ta u

la h a n

tid u r

s e k a ra n g
d i d a e ra h

a d a la h s e m a k in
ra w a

yang

lu a s n y a

d ip e r k ir a k a n

m e n c a p a i 6 0 0 - 8 0 0 r ib u h e k ta r . H a m p ir 5 0 % d a r i la h a n y a n g d ib u k a p a d a
kaw asan
S e b a g ia n

PLG

K a lim a n ta n

besar

ja r in g a n

T e n g a h ju g a te r a n c a m
ta ta

a ir y a n g te la h

m e n ja d i la h a n tid u r .

d ib a n g u n

1 9 7 0 - 1 9 9 5 s u d a h b a n y a k y a n g m e n g a la m i k e m u n d u r a n
te r m a s u k

di kaw asan

b e s i d a n k a y u -k a y u

p e r io d e

d a n k e ru s a k a n ,

P L G y a n g r u s a k k a r e n a p e n c u r ia n te r h a d a p

b e s i-

p e n y u s u n b a n g u n a n a ir y a n g d ila k u k a n m a s y a r a k a t.

Pem bangunan
d e n g a n k o m itm e n

pada

dan pengem bangan

p e m e r in ta h .

d a e ra h

r a w a b e r ja la n

H a r a p a n u n tu k d ija d ik a n n y a

s e ir in g

d a e ra h ra w a

s e b a g a i lu m b u n g p a n g a n d a n e n e r g i u n tu k m a s a d e p a n s a n g a t s tr a te g is ,
m e s k ip u n

b a r a n g k a li tid a k s e d ik it p e r b a ik a n

te r m a s u k

s o s ia l e k o n o m i d a n b u d a y a m a s y a r a k a t

d a n d ik e m b a n g k a n .
daya

m a n u s ia

yang

sangat

In d o n e s ia

k e n d a la

te k n o lo g i

U r a ia n
yang

m e n in g k a tk a n

la h a n

yang

b e r ik u t

d ih a d a p i

m e n ja d i

m e m b e r ik a n
d a la m

sum bangan

lu a s d a n s u m b e r

b e s a r m e ru p a k a n

s e la in

yang

y a n g h a r u s d ib e n a h i

ra w a y a n g m a h a

cukup

m e m u n g k in k a n ,

p e rk e m b a n g a n
te r s e d ia .

P o te n s i

b a ik fis ik m a u p u n n o n fis ik ,

k o n d is i

lin g k u n g a n

pendukung

g a m b a ra n

pengem bangan

la h a n r a w a te r h a d a p

m o d a l u ta m a

te n ta n g

sudah

dan
cukup

p o te n s i

ra w a , k h u s u s n y a
p e n in g k a ta n

dan
u n tu k

p ro u d k s i

p a n g a n n a s io n a l.

_______________

8

-----DStateof The Art & Grand

PENGEMBANGAN

Design

LAHAN RAWA

III. POTENSI SUMBERDAYA DAN,

USAHATANI LAHAN RAWAdcbaZYXWVUTSRQPON
P otensi sum berdaya
keadaan

infrastruktur

dikelom pokkan

lahan raw a berdasarkan
dan

m enjadi

sum ber

(1) w ilayah

daya
yang

w ilayah yang kurang layak dikem bangkan,
dikem bangkan,
T abel1.

m anusianya

w ilayah

(2)

(T abeI1).

karakteristik

daya

sum berdaya m anusia
K o n d isi

K a te g o ri
W ila ya h

S u m b e r O a ya
la h a n
K esesuaian
lahan sangat
sesuai atau
sesuai sam pai
sesuai bersyarat
ringan
K esesuaian
lahan sesuai
bersyarat ringan

------

Layak
dikem bangkan

2

K urang layak
dikem bangkan

3

B elum layak
dikem bangkan

K esesuain lahan
bersyarat be rat

4

T idak layak
dikem bangkan

K esesuaian
lahan bersyarat
berat sam pai
tidak sesuai

3 .1 . S u m b e rd a ya
S um berdaya

dapat

(3) w ilayah yang belum layak

raw a berdasarkan

dukung lahan, infrastukturdan

atau

layak dikem bangkan,

dan (4) w ilayah yang tidak layak dikem bangkan

P engelom pokan

No

ketersediaan

In fra stru ktu r
T ersedia dan
dalam kondisi
baik atau
sedang

S u m b e rd a ya
M a n u sia
A da dan dalam
jum lah yang cukup

B elum
tersedia atau
tersedia
dalam
keadaan jelek
B elum
tersedia

A da dan dalam
jum lah terbatas

B elum
tersedia

B elum ada atau ada
sangat sedikit

A da dalam jum lah
terbatas

Lahan Rawa

Lahan

Lahan raw a Indonesia m encapai luas 33,43 juta hektar, tersebar
sepanjang
sepanjang

pantai

B arat,

S elatan

dan

pantai T im ur dan U tara P ulau

T im ur

P ulau

di

K alim antan;

S um atera, sepanjang

pantai

B arat dan T im ur P ulau S ulaw esi, dan pantai S elatan P . P apua (G am bar
2).

Lahan raw a tersebut terdiri atas (1) raw a pantai, ( 2) raw a pasang

surut, dan (3) raw a lebak. BA
S ta te

of T he A rt

&

PENGEM BANGAN

G r a n d D e s ig n
LAHAN

RAW A

_

9

PETA SEBARAN

RAW A

_

01 IN D O N E S IA

I!!m!!!l7!I -\

...

••
.'

I
I

\

. J
-'

\

.,

. \\

I

I

.

I

\.

~\

..

-.

.-m:I!!'mII

IIIIIiIilII

..

R a w a P a s a n g -s u rn l
Rnwll

Lt)I) 5 ha/ kk), nam un
setahun

dengan

lahan oleh m asyarakat
pem anfaatan

luas

sangat

untuk

pekarangan

~(Lahan

U saha

(Lahan

U saha

sw adaya

oleh

m enggarapnya

hanya

lokal um um nya

untuk tanam

bervariasi,

kosong (bero) karena pem iliknya
lahan transm igrasi

T e n a g a K e rja

sebagian

I) seluas

sehingga

hektar,

1,0 hektar

dan

pada

dari

dibiarkan

2,25 hektar, dialokasikan

untuk

tanam an

pangan/padi

1,0 hektar dan untuk tanam an

II) seluas
petani,

0,25

padi satu kali

lahan

bukan lagi penduduk setem pat. P ada

dengan luas kepem ilikan
seluas

lebih luas

yang

harus

um um nya

2,25

hektar

perkebunan

disiapkan

petani
lahan

tidak

yang

secara
m am pu

dijatahkan

um um nya hanya 1,25 hektar yang ditanam i. N am un di beberapa tem pat
lahan-Iahan
m enjadi

untuk

lahan

tanam an

kebun dengan

pangan
tanam an

tersebut

juga

ram butan,

kelapa saw it akibat kondisi lingkungan fisik yang berubah.

12

telah

jeruk,

bergeser

kelapa

dan

K ebutuhan tenaga kerja untuk m enggarap lahan pekarangan dan
lahan

usaha

I (1,25

hektar)

untuk

usahatani

padi+ palaw ija+ ternak,

diperlukan 591 H O K (H ari O rang K erja)/tahun. S em entara ketersediaan
tenaga kerja rata-rata 435 H O K /K K /tahun atau kurang sebesar 156 H O K ,
bahkan untuk pem buatan surjan

diperlukan tenaga kerja sebanyak 400-

500 H O K /ha. FEDCBA
In d e k s P e rta n a m a n (IP )

D ari sekitar 0,66 juta hektar lahan raw a yang ditanam i padi, hanya
10% areal yang ditanam i

2 (dua) kali setahun

hanya ditanam 1 (satu) kali setahun.

(IP 200) dan sisa n ya

R endahnya IP ini disebabkan oleh

beberapa faktor, antara lain: (a) kondisi lahan dengan m edan yang cukup
berat, (b) keterbatasan tenaga kerja, (c) aspek sosial, seperti sikap atau
kebiasaan/budaya

petani yang cenderung

m asih subsistem .

teknis, hal tersebut juga terkait dengan sulitnya pengelolaan
m asih

sangat

terbatasnya

infrastruktur,

ham a-penyakit tanam an, serta

tingginya

S ecara
air karena

tingkat

serangan

penggunaan varietas padi lokal berum ur

dalam (panjang).
P ro d u k tiv ita s

Lahan

P roduktivitas
pada

kondisi

lahan raw a sangat beragam dan sangat tergantung

tanah,

tata

air

dan

penerapan

teknologi

pengeloloaan

lahan dan varietas tanam an. B erdasarkan

produktivitas

padi saw ah eksisting

di lahan sulfat

terutam a

tipologi lahan,

m asam

potensial

berkisar antara 3,2-4,0 t G K G /ha, di lahan sulfat m asam aktual berkisar
2,6-3,5 t G K G /ha, di lahan gam but berkisar antara 2,7-3,0 t G K G /ha, dan
lahan salin berkisar antara 2,6-3,9 t G K G /ha.
P otensi

produktivitas

padi pad a m asing-m asing

tipologi

lahan

berkisar 6,3-7,0 t G K G /ha pada lahan sulfat m asam potensial, 4,5-6.0 t
G K G /ha pada lahan sulfat m asam aktual, 4,0-5,0 t G K G /ha pad a lahan
gam but

dan

pengelolaan
produksi

4,0-4,5

t

G K G /ha

lahan yang baik,

yang

m em adai,

di tanah

salin.

ketersediaan

disertai

infrastruktur

oleh kebijakan

T elang,

G K G /ha

dan

5-6 ton

dan sarana

7- 8 ton G K G Iha (di

padi

S elatan)

dengan

insentif yang tepat,

ternyata lahan raw a m am pu m enghasilkan
S um atera

B ahkan

(di B intang

M as,

K alim antan B arat) (S usanto, 2009). BA

S ta te

of T he A rt

&

PENGEM BANGAN

G r a n d D e s ig n
LAHAN

RAW A

_

13

3 .3 . K e te rs e d ia a n

T e k n o lo g i L a h a n R a w a dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE

Inovasi teknologi

pertanian

P enelitian dan P engem bangan
lain berupa: teknologi
pupuk, pem benahan

lahan

raw a

hasil penelitian

P ertanian tersedia cukup banyak, antara

penataan

lahan dan air, pengelolaan

hara dan

(am eliorasi) tanah, varietas unggul (terutam a padi,

jagung dan kedelai) yang adaptif untuk raw a, perbaikan
sistem

B adan

usaha tani, term asuk

sistem

integrasi

budidaya dan

tanam an

dan ternak.

N am un dem ikian apresiasi dan ado psi petani terhadap inovasi teknologi
tersebut m asih rendah, yang antara lain disebabkan

m asih rendahnya

dukungan kelem bagaan, aksesibilitas pem asaran, dll.

3 .4 .

Dukungan

K e b ija k a n

S ejak P elita-I, sudah banyak program dan kebijakan yang
diarahkan untuk pengem bangan lahan raw a seperti P royek P em bukaan
P ersaw ahan P asang S urut (P 4S ), P royek P enelitian P ertanian Lahan
P asang S urut dan R aw a (S W A M P ), P royek P engem bangan P ertanian
Lahan R aw a T erpadu (IS O P ), P royek P engem bang S istem U saha
P ertanian Lahan P asang S urut, P royek P engem bangan Lahan G am but
(P LG ) S ejuta H ektar, T ongga P rodi. N am un kebanyakan program program tersebut m asih bersifat parsial dan kurang terpadu dan sinergi
antara satu program dengan program lainnya, antara kebijakan satu
dengan yang lain.
H am pir
K em enterian

sem ua
P ekerjaan

program

tersebut

m elibatkan

U m um (P U ), T ransm igrasi

berbagai

dan T enaga K erja,

K euangan, O alam N egeri (O epdagri), K operasi dan U saha M enengah,
dan K em enterian

P ertanian.

N am un konsistensi

dan sisnergi program

dan kebijakan antar sektor atau sub-sektor m asih sangat lem ah. C ontoh
terakhir adalah

dalam penanganan

ulang P royek P LG S ejuta H ektar

yang hingga sa at ini belum m enunjukkan
IN P R E S BA2 / 2 0 0 7
kaw asan

tentang

P ercepatan

hasil signifikan.
R ehabilitasi

S ebenarnya

dan

R evitalisasi

P LG S ejuta H ektar sudah m enuju kepada keterpaduan

dan

sinergi, nam un oleh karena tidak didukung oleh sistem penganggaran
yangjelas, akhirm ya

_______________

14

belum m enunjukkan hasil yang m em uaskan.

~ S ta te

of T he A rt & G rand

PENGEM BANGAN

LAHAN

D e s ig n
RAW A

IV. KONTRIBUSI LAHAN RAWA TERHADAP
PRODUKSI PANGANaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE
Saat

in i

(k h u s u s n y a

k o n trib u s i

la h a n

n a s io n a l ta h u n

k e rin g p a n e n (G K P ). B e rd a s a rk a n
dengan

p ro d u k tiv ita s ,

lu a s a re a l

p e rlu a s a n

in d e k s p e rta n a m a n
G K G /ta h u n
k e ta h a n a n
dengan

te rh a d a p

k e ta h a n a n

pangan

b e ra s ) h a n y a s e k ita r 6 0 0 -7 0 0 rib u to n a ta u s e k ita r 1 ,0 -1 ,5 %

d a ri to ta l p ro d u k s i

In d o n e s ia

ra w a

2009 sebesar

a n a lis is d a ri s e p u lu h p ro v in s i te rp ilih d i
2 .2 6 9 .9 5 0

a re a l

6 2 ,5 6 ju ta to n g a b a h

ta n a m

h e k ta r

(o p tim a lis a s i)

d ip e ro le h ta m b a h a n

p a n g a n n a s io n a l b is a d itin g k a tk a n
la in

k o n trib u s i

ra w a

p e n in g k a ta n

dan

p e n in g k a ta n

p ro d u k s i s e b e s a r 8 .5 4 8 .8 8 3 to n

(T a b e l 3 ). In i b e ra rti b a h w a k o n trib u s i

k a ta

m e la lu i

la h a n ra w a te rh a d a p

m e n ja d i 1 2

te rh a d a p

p ro d u k s i

k a li lip a t a ta u
pangan

dapat

m e n c a p a i 1 4 -1 5 % d a ri p ro d u k s i n a s io n a l.
U paya

u n tu k

d ila k s a n a k a n

s e c a ra

(a ) p e rlu a s a n

(e ) d iv e rs ifik a s i

T a b e l2 .

IP ,

k o n trib u s i
dan

s is te m

u n tu k m e m b e rik a n

P e rk ira a n
pasang

k o n trib u s i
s u ru t

dan

v e rtik a l

la h a n ), (b ) p e n in g k a ta n

(d ) p e n u ru n a n

dan

te rs e b u t

s e c a ra

k e s e n ja n g a n

in te g ra s i
ta m b a h a n

ta m b a h a n
le b a k

d a ri

dapat
m e la lu i:

p ro d u k tiv ita s ,

d a n k e h ila n g a n

u s a h a ta n i, d a n (f) s is te m in te g ra s i

d iv e rs ifik a s i

d im a k s u d k a n

h o riz o n ta l

a re a l (o p tim a lis a s i

(c ) p e n in g k a ta n

U paya

m e n in g k a tk a n

h a s il.

ta n a m a n d a n te rn a k .

ta n a m a n

dan

p e n d a p a ta n
p ro d u k s i
s e p u lu h

te rn a k

ju g a

b a g i p e ta n i.

p a d i d i la h a n
p ro v in s i

ra w a

te rp ilih

di

In d o n e s ia *) IHGFEDCBA
Tam bahan
Total
P roduksi
(t G K G /th)

Tipologi lahan

K ontribusi produksi (ton G K G /tahun)
P erluasan
A real

P eningkatan
P roduktivitas

Indeks
P ertanam an

P a s a n g S u ru t

6 .4 8 9 .0 6 1

2 ,4 3 9 .8 5 8

1 .3 4 9 .7 3 4

2 ,6 9 9 .4 6 9

Lebak

2 ,0 5 9 .8 2 2

8 9 1 .6 2 4

3 8 9 .2 9 9

7 7 8 .8 9 9

J u m la h

8 .5 4 8 .8 8 3

3 .3 3 1 .4 8 2

1 .7 3 9 .0 3 3

3 .4 7 8 .3 6 8

Keterangan:

*)

Riau, Jambi, Sumsel, Lampung, Kalsel, Kalteng, Kaltim, Kalbar,

Sulbar, Sulteng

State of The Art

&

PENGEMBANGAN

Grand Design.
LAHAN RAWA

_

15

4.1. P erluasan A real (O ptim alisasi) aZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
L a h a n ra w a y a n g s e s u a i u n tu k p e rta n ia n
h a ) d a n y a n g s u d a h d ib u k a

s a n g a t lu a s (9 ,5 4 0 .0 0 0

m e lip u ti a re a l s e k ita r 6 ,0 ju ta h e k ta r. D a ri

s e p u lu h p ro v in s i te rp ilih , te rd a p a t s e k ita r 1 .1 1 0 .4 9 4
y a n g s u d a h d ib u k a

te ta p i b e lu m d im a n fa a tk a n

d ita n a m i d e n g a n p a d i d e n g a n
m aka

akan

g a b a h /ta h u n

d ip e ro le h

P ro d u k tiv ita s

ta m b a h a n

Dengan

p e m a n fa a ta n

d a p a t d itin g k a tk a n

a ta u o p tim a lis a s i
yang

sebanyak

3 .3 3 1 .4 8 2

to n

ra ta -ra ta la h a n ra w a p a s a n g s u ru t d a n le b a k b e rk is a r

p o te n s i d a ri s e p u lu h

o p tim a l

p ro d u k s i

la h a n te rs e b u t
3 to n g a b a h /h a

P roduktivitas

t G K G /h a .

p e n g e lo la a n

A p a b ila

IP 1 0 0 d a n p ro d u k tiv ita s

(T a b e I3 )

4.2. P eningkatan
3 ,5 -4 ,0

h e k ta r la h a n ra w a

p ro v in s i

m e n u n ju k k a n

la h a n m e la lu i p e m b e ria n

cukup,

m aka

te k n o lo g i

dan

s a m p a i 5 -6 to n G K G /h a .

dengan

p e rb a ik a n

a m e lio ra n d a n p u p u k s e c a ra

d a ri s e k ita r

p a s a n g s u ru t d e n g a n p ro d u k tiv ita s

bahwa

p e rb a ik a n

H a s il a n a lis is

8 9 9 .8 2 3

h e k ta r

la h a n

ra w a

5 ,0 t G K G /h a (k e n a ik a n p ro d u k tiv ita s

1 ,5 t G K G /h a ), m a k a d a p a t d ih a s ilk a n ta m b a h a n p ro d u k s i 1 ,3 4 9 .7 3 4
G K G /ta h u n , s e d a n g k a n
d ib u k a

dan

p ro d u k tiv ita s

d ita n a m i

to n

d a ri 2 5 9 .5 3 3 h e k ta r la h a n ra w a le b a k y a n g te la h
dengan

1 ,5 t G K G /h a )

3 8 9 .2 9 9 to n G K G /ta h u n

p ro d u k tiv ita s

5 ,0

t G K G /h a

m a k a d