T PBBS 1107297 Title

AJḖN KAARIFAN LOKAL
DINA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTḖN
DI KACAMATAN BABAKAN KABUPATḖN CIREBON
(Analisis Struktural-Sémiotik)

TÉSIS

Diajukeun pikeun nyumponan sarat nyangking Gelar
Magister Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda

ku
FIET HARYADI
1107297

PROGRAM MAGISTER PENDIDIKAN BAHASA DAN BUDAYA SUNDA
SEKOLAH PASCASARJANA
UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA
BANDUNG
2014

LEMBAR PENGESAHAN


Disaluyuan jeung disahkeun ku:
Pangaping I,

Dr. Ruhaliah, M.Hum.
NIP 19641110 198903 2 002

Pangaping II,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.
NIP 19640822 198903 1 001

Kauninga ku
Ketua Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda
Sekolah Pasca Sarjana UPI,

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum.
NIP 19630210 198703 1 001

PERNYATAAN

Dengan ini saya menyatakan bahwa tésis dengan judul “Ajén Kearifan Lokal dina
Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon
(Analisis Struktural-Sémiotik)” ini beserta seluruh isinya adalah benar-benar
karya saya sendiri, dan saya tidak melakukan penjiplakan atau pengutipan dengan
cara-cara yang tidak sesuai dengan etika keilmuan yang berlaku dalam masyarakat
keilmuan. Atas pernyataan tersebut, saya siap menanggung resiko yang dijatuhkan
kepada saya apabila di kemudian hari ditemukan adanya pelanggaran terhadap
etika keilmuan karya saya ini, atau ada klaim dari pihak lain terhadap keaslian
karya saya.
Bandung, Pebruari 2014
Yang membuat pernyataan,

Fiet Haryadi
NIM 1107297

PANGJAJAP

Bismillahirohmanirrohim.

Sadaya puja kagungan Allah Nu Maha Kawasa, sagala puji kagungan

Gusti Nu Maha Suci, anu parantos maparin urang kabagjaan anu taya papadana.
Solawat sareng salam mugia kasanggakeun ka Nabi Muhammad SAW, para
kulawargana, para sahabatna, sarta ka urang sadaya para umatna dugi ka ahir
jaman, Amin Yaa Robbala’lamin.
Ieu tesis judulna “Ajḗn Kearifan Lokal dina Upacara Adat Ritus Tiwu
Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon (Analisis StrukturalSémiotik)”. Upama niténan kana UARTP di masarakat, katitén masarakat masih
kurang ngarti, komo pikeun jalma awam mah, sabab UARTP disawang ku
masarakat ngan saukur kagiatan hiburan nu dilaksanakeun sataun sakali, teu apal
kana ajén, struktur, tanda jeung patanda nu aya dina UARTP. Ku kituna,
diayakeun ieu panalungtikan sangkan UARTP téh jadi bacaan anu gampang
dicangkem ngeunaan ajén, struktur, tanda jeung patanda sangkan bisa ditarima ku
masarakat.
Pamungkas, ieu tésis tangtuna seueur kakiranganna, masih pinuh ku
kahéngkéran, ku kituna panulis miharep mugia aya kritik sareng saran ti sadaya
pihak kana ieu tésis, mugia ieu tésis aya mangpaatna pikeun ngajembaran élmu
pangaweruh jeung bisa dijadikeun alternatif bahan bacaeun ngeunaan kabudayaan
nu aya di wewengkon Kabupaten Cirebon.
Bandung, Pebruari 2014
Panulis,


Fiet Haryadi

CATUR NUHUN
Puji sinareng sukur utamana disanggakeun ka Allah Subhanahuwata’ala, anu
tos maparin kasehatan, kaasih, tur kanyaah-Na. Solawat sareng salam mugia
kasanggakeun ka Jungjunan nabi urang sadaya, Nabi Muhammad SAW, para
kulawargana, para sahabatna, sarta ka urang sadaya para umatna dugi ka ahir
jaman, Amin Yaa Robbala’lamin.
Ieu tésis tiasa réngsé jalaran dibarengan usaha, du’a, sareng bantosan ti pihakpihak sanésna. Ku kituna, panulis seja ngahaturkeun séwu nuhun laksa keti
kabingahan ka nu parantos nungtun sareng ngabantosan, utamina ka:
1. Dr. Ruhaliah, M.Hum., salaku pangaping I anu teu weléh masihan apingan,
rojongan, sareng kersa diririweuh ku sim kuring salami nyusun ieu tésis;
2. Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. salaku pangaping II, anu parantos ngaping
dugi ka réngséna ieu tésis;
3.

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum. salaku Pupuhu Prodi Pendidikan Bahasa dan
Budaya Sunda Pasca Sarjana UPI;

4.


réngréngan Dosén Pasca Sarjana Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda anu
parantos ngatik sareng ngadidik: Prof. Dr. Iskandarwassid, M.Pd., Prof. Dr.
H. Yus Rusyana, Prof. Dr. H. Asép Sjamsul Bachri, Prof. Dr. Cécé Rakhmat,
M.Pd., Prof. Dr. H Rahman, M.Pd., Dr. Dédi Koswara, M.Hum., Dr. H.
Dingding Haérudin, M.Pd., Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd., Dr. H. Usép
Kuswari, M.Pd., kalih Dr. Budi Susétyo, M.Pd.;

5.

Ibu Wulan anu teras-terasan diririweuh;

6.

pun bojo, Dédéh Maryani, S.Pd, anu teu kendat ngadu’akeun, ngarojong tur
ngaping kana sagala kagiatan sim kuring;

7.

Nazhira Alfitriani jeung Khansa Nabilah (anaking jimat awaking);


8.

Almarhum Bapa Masudin (mugia dicaangan di alam kuburna), sareng pun
biang (Emih Asriki), anu mikanyaah teu kendat-kendat, maparin kaasih, tur
pangdu’a;

9.

mitoha, H. Aif Efendi hatur nuhun pidu’ana sareng Hj. Encas anu janten
panguat ati;

10. lanceuk-lanceuk: Adé Basumala, Ahmad Fadillah, Oom Komalasari, Ahmad
Riyadi, Nurdin Kurniawan, S.Pd, Mida Madyawati, S.Pd, Nora Noviarini,
hatur nuhun pidu’ana;
11. lanceuk ipar: Sri Hartati, S.Pd.SD, Titin Maryati, Selamet Mulyono, Nunung,
Sri Andayani, S.Pd.SD, Imam Mu’tiun, S.Pd, Muhmad Hamid;
12. adi ipar: Wawan Kuswanto, S.Pd, sareng Heppy Triani Setiawati, mugia
jaranten jalma soléh, kareueus kulawarga;
13. Bapa Nurwahid, S.Pd.MM, salaku Pupuhu SMPN 1 Pabuaran, hatur nuhun

idin belajarna;
14. Bapa H. Moh. Alim Syahrudin, MM, salaku pupuhu MTsN Babakan, hatur
nuhun pidu’a sareng rojonganna;
15. Bapa Ir. Djono Sismanto salaku General Manager PG Tersana Baru, sareng
staf karyawan PG Tersana Baru;
16. Bapa H. Hamid salaku Ketua APTRI Kecamatan Babakan, sareng anggota
APTRI;
17. Bapa Aqwa salaku punduh/sesepuh PG Tersana Baru;
18. Bapa H. Sodikin, SS salaku Guru Seni Budaya SMAN Babakan salaku
Budayawan;
19. Bapa Moch. Rofi’i salaku tokoh masarakat/pénsiunan pagawé PG Tersana
Baru;
20. Bapa H. Sarifudin, Ibu Hj. Mimin Mintarsih, Bapa Dodo Suwondo,
S.Pd.MM, hatur nuhun pidu’ana;
21. sobat saéntragan, Fahmi Rakman, Acécép Sudjana, Nida Kania Déwi, nu tos
babarengan sauyunan diajar;
22. Sutanandika, M. Irfan Maulana sareng Arif Ali Abdillah, hatur nuhun éditana;
23. Andi Ubaidillah, hatur nuhun corél drawna;
24. Dyna, Angga, Riza, Dini, Arif, Dwi, Mpi, Asep F, Jani, Mela, Budi, Haris,
mudah-mudahan ka hareupna leuwih suksés deui. Amin!

25. sadaya pihak anu parantos ngarojong kana réngséna ieu skripsi anu teu tiasa
disebatkeun hiji-hiji.

Mugia sadaya amal sareng kasaéan ti sadayana janten amal ibadah anu
kénging ganjaran ti Allah SWT. Amin.
Jazakumullah khairan katsiran wa jazakumullah ahsanal jaza.

Bandung, Pebruari 2014

Fiet Haryadi

DAPTAR SINGGETAN
APTRI
BSC
BUD
BPU
BPUPPN
Dir.
dkk.
DVD

FPBS
Grb.
ins.
jsb.
jrrd.
KUD
LBSS
MP
No.
Persero
PG
PGTB
PPGI
PNP
PPN
PT
RI
RNI
SK
Spk.

SPS
TRI
UARTP
UPI

: Asosiasi Petani Tebu Rakyat Indonesia
: Baca, simak jeung catet
: Badan Urusan Dagang
: Badan Pimpinan Umum
: Badan Pimpinan Umum Perusahaan Perkebunan Negara
: Diréksi
: dan kawan-kawan
: Digital Vidio Disk
: Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni
: Gambar
: Instruksi
: jeung sajabana
: jeung réa-réa deui
: Kopersi Unit Désa
: Lembaga Basa jeung Sastra Sunda

: Menteri Pertanian
: Nomor
: Pérusaahaan Pérseorangan
: Pabrik Gula
: Pabrik Gula Tersana Baru
: Pengusaha Pabrik Gula Indonesia
: Perusahaan Nasional Perorangan
: Perusahaan Perkebunan Negara
: Perusahaan Terbatas
: Repubilik Indonesia
: Rajawali Nusaantara Indonesia
: Surat Keputusan
: saparakanca
: Sekolah Pasca Sarjana
: Tebu Rakyat Indonesia
: Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén
: Universitas Pendidikan Indonesia

DAPTAR GAMBAR

Ganbar

Kaca

2.1. Kajian jeung Proses Pembentukan Téks UARTP...................................

19

2.2 Tanda Bahasa Saussure............................................................................

31

2.3 Segitiga Sémiotik Peirce..........................................................................

32

2.4 Raraga Mikir............................................................................................

37

3.1 Desain Panalungtikan................................................................................

40

4.1 Struktur UARTP.......................................................................................

66

DAPTAR TABÉL

Tabel

Kaca

3.1 Pedoman obsérvasi...............................................................................

44

3.2 Kisi-kisi wawancara.............................................................................

45

3.3 Kartu data.............................................................................................

47

4.1 Interprétasi kana Tanda Ikon...............................................................

67

4.2 Interprétasi kana Tanda Indéks...........................................................

73

4.2 Interprétasi kana Tanda Simbol...........................................................

94

DAPTAR LAMPIRAN

Lampiran
1. Lampiran-lampiran.............................................................................

Kaca
121

2. Surat Keputusan Pengesahan Judul Tésis
dari Sekolah Pasca Sarjana UPI Bandung.........................................

122

3. Surat Keputusan Penelitian/observasi.................................................

124

4. Alat Pengumpul Data.........................................................................

126

5. Daftar Gambar...................................................................................

141

6. Riwayat Hirup...................................................................................

174