"Ahiman tur Widagda".
"Ahiman tur Widagda"
g a t m e n d o m in a s i
p e m ik ira n
m a n u s ia p e rIu d iim b a n g i d e n g a n k e m a n u s ia a n .
S e o ra n g p e ro im p in , m e n u ru t
naskah
Sa n g h ya n g
a d a la h
Dosen dan Penelit! Budaya Sunda
Fakultas Sastra Universitas Padjadjaran
pu
p e m im p in
b e rp e g a n g
H a yu
yang m am -
te g u h
kepada
p rin s ip a s ta g u n a (d e la p a n k e a rifa n ), y a n g d i a n ta ra n y a a d a la h a h im a n ,
K
yang
ARUT-MARUTZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
dan
o rie n ta s i
kepada
hubungan
g o n ja n g -g a n jin g k e p e m im p in a n k in i s e m a -
k in tid a k m e n e n tu .
K e b ija k a n
y a n g h a ru s
d ib in a d e n g a n
lo m p o k n y a
(c o n c e r n
p le )
d a n k e t e g a s a n EDCBA
(p a n c e g h a te ),
k e b ija k s a n a a n ( w id 'a g d a ) , d a n
h a s il
k e te p a ta n
m ua
sa sa ra n
o ra n g p e m im p in
(p r a p ti)
se-
s e o la h s a m a r
d a n k ia n m e m u d a r.
M e ra ja le -
la n y a k a s u s k o ru p s i d a n k e s e n ja n g a n s o s ia l d i m a s y a ra k a t, s e m a k in m e m ic u te rja d in y a
trik -in trik y a n g m e n g a ra h
p a d a h a l-h a l n e g a tif.
in ke-
p in a n , k ita m e n y a d a ri b a h w a
s e tia p in s a n a d a la h k h a lifa h ,
p e ro im p in b a g i d irin y a s e n d iri,
k e lu a rg a ,
bahkan
p e m im p in
k a u m n y a . S e b a g a im a n a
d a k a n -N y a
kaum
ta rk a n
d is a b -
p u la , b a h w a s e tia p
m e m iJ ik i
y a n g b e rk e w a jib a n
yang
p e m im p in ,
m enghan-
d ip im p in n y a
( c o n c e r n fo r
ke
peo-
in i
p r o d u c tio n ).
p e rIu
m e n y e lu ru h ,
ta ta ra n
d ik a ji
yang
IQ
Se-
se c a ra
1 3 0 ).
A ndai
k ita
s im a k ,
naskah-
n a sk a h S u n d a b e rb a h a n
lo n ta r,
b e ra k sa ra d a n b e rb a h a sa S u n d a b u h u n (k u n o ), s e p e rti S a n g h ya n g
S iks a ka n d a n g
s ia n , se b e n a rn y a
ra tk a n
h a J -h a l y a n g b o le h d a n
tid a k b o le h d ila k u k a n
o ra n g
Ka re-
s u d a h m e n y i-
p e m im p in .
o le h s e -
(y u d ik a tif
d a la m
a k ib a t
bakar
keadaan
is u
k e n a ik a n
rn in y a k
(B B M ),
b e ra g a m
dem o,
o ra n g
k e tid a k k e tid a k -
s e o ra n g p e ro im p in
m e n ja la n k a n
am anah
d iu ji. B a g a im a n a
b e ra g a m
m im p in ,
k e tid a k s e tu ju a n
ra k -
y a k n i m e rn ilik i k e ta ja m a n
n y a d a la m
kan
ra k y a tla h
k a n s e k a d a r m e m e n tin g k a n
akan
m e n ja d i
d a la m
h a l in i b u -
p e m im p in a n
SW T.
p a n q im b u h n in q
S e s e o ra n g d is e b u t p e m im p in
jik a
m e m ilik i
konsep
(id e ,
J e n g k a p u n tu k m e m p u n y a i
p e m ik ira n ),
n o rm a (a tu ra n ),
dan
ta m p a k
a k tu a lis a s in y a
(p e rila k u )
k e p e m im p in a n n y a .
G a y a k e p e m im p in a n
d a p a t b e r-
la m
naskah
u-
(o ra n g b a n y a k ), b u se-
k e lo m p o k
a ta u
s e g o lo n g a n
o ra n g s e m a ta . P a ra le g is la to r
s e b a g a i w a k il ra k y a t y a n g d ip ilih o le h ra k y a t d a n u n tu k
ra k -
y a t,
dan
se h a ru sn y a
m am pu
peka
m enam pung
a s p ira s i
ra k y a t b a n y a k , b u k a n m e m e n a s p ira s i ra k y a t h a ru s d ic e rn a
d a n d iim p le m e n ta s ik a n
d a la m
T a n g tu
san-
C a r ita
m e n y e ja h te ra k a n
r e ya
yang m engung-
p e n e n tu
K esom bongan
da-
rang
k a p s is te m p e rn b a g ia n k e k u a s a a n p e m e rin ta h a n S u n d a y a n g
d ik e n a l d e n g a n
s e b u ta n
Tri
ra s io n a l d a n m e rn ilik i k e s e im ra s io y a n g k a d a n g -k a d a n g
F ra gm en
P a r a h iya n g a n ,
bangan
ra sa ".
te rk u a k
dan
k e p e m im p in a n -
u p a y a m e m e rd a y a -
p ik ir s e rta te p a t s a s a ra n . K a re n a jik a k e liru a ta u b e rs p e k u la s i,
yang
pe-
la tif, m a u p u n y u d ik a tif, m e n g e ja w a n ta h k a n
b e r-
k in i s e d a n g
se o ra n g
b a ik e k s e k u tif, le g is -
y a t, s e o ra n g p e m im p in h a ru s
m e m ilik i s ik a p d a n s ifa t p r a p ti,
tu k m e n g g a p a i k e rid h a a n A lla h
ris m a , s a la h s a tu d i a n ta ra n y a
a d a la h w id a g d a
''b i j a k s a n a ,
p e m im p in
ra k y a t. U n tu k m e n a n g g u la n g i
ta p i s e b a g a im a n a
ka-
(b e rw a ta k
ca i
d a la m
adanya
h a te d an
P e m im p in
a ta u p e -
p a ra u la m a ), y a n g
w id a g d a a n
tid a k
sudah
tw a h
d i s a m p in g
h a ru s n g a g u r a t
m e n y e ju k k a n
d a la m
p e ra d ila n ).
S ik a p d a n k e p e ro im p in a n s e -
M e n u ru t
d is e b u t
m e s ti
a ta u s a a t in i d ip e g a n g
o le h
M a h k a m a h A g u n g d a n la in n y a
b e ra d a
k a n h a n y a te rfo k u s k e p a d a s e o ra n g p re s id e n (e k s e k u tif), te -
yang
yang
dang
k o rb a n .
ke-
hal
agam a dan
S S K , se se o ra n g
d ig e la ri p e ro im p in , jik a d a la m p rib a d in y a
k a ra k te r
(b e rw a ta k
le m a h
hukum
a ra h k e h id u p a n
la h ir b a tin ,
d u n ia a k h ira t y a n g s e ja h te ra ,
h a rm o n is , d a n b e rm a ta b a t u n -
m e le k a t
ngagurat
m e n e n tu k a n
n e g a ra
pa ncega n
129-
P e rw a k ila n R a k y a t) y a n g h a ru s
d a rig a m a
k a re n a
2009:
il ra k y a t (le g is la tif a ta u D e w a n
b e rd a y a k a n
S Q (s p ir itu a l q u o tie n t), d an A Q
q u o tie n t) s e b a g a i s i-"
p ra g m a tik n y a
(b a n -
m a a d a la h g o lo n g a n p e m im p in y a n g d itu a k a n s e b a g a i w a k -
d is i m a s y a ra k a t s e p e rti s e k a ra n g in i. D i s a a t m a s y a ra k a t s e -
y a n g m e m ic u
(a c tio n a l
/p re s id e n ), y a n g h a ru s n g a g u r a t b a t u ( b e r w a t a k t e g u h ) . Ra-
d ip ija k ). R e s i a d a la h g o lo n g a n
p e r o i m p i n y a n g b e r t u g a s mem-
tie n t), E Q (e m o tio n a l q u o tie n t),
n e rg i
a h im a n
in i d ip e g a n g o le h p e m e rin ta h -
m au p u n w id a g d a
s a n g a t d ip e rIu k a n p a d a s itu a s i d a n k o n -
bahan
quo-
B a ik
h a te .
goncang
m encakup
(in te le c tu a l
m e m ilik i s ik a p te g a s a ta u
pa nceg
d a n b e ro rie n ta s i
kepada
y a n g in g in d ic a p a in y a
d in g k a n S u ry a la g a ,
B e rb ic a ra m a s a la h k e p e m im -
fo r
ke-
y a k n i p e m im p in
r a m a d a n re s i. P r e b u
a d a la h p e m im p in ro d a p e m e rin ta h a n
(e k s e k u tif y a n g s a a t
prebu,
bahw a
di Buw a na
k e h id u p a n
p e m im p in
't i g a u n s u r
d i d u n ia '
te rd iri
tin g k a n
g o lo n g a n n y a .
k e h id u p a n
b e rb a n g sa
S e g a la
d a n b e r-
n e g a ra .
a ta s
J ik a m e n g a c u k e p a d a k o n s e p
d i B u w a n a , k e tig a
(e k s e k u tif), r a m a
(le g is la tif), d a n re s i (y u d ik a tif),
T r i T a n g tu
e le m e n p r a b u
s e la y a k n y a
b e n a r-b e n a r
d ie ja w a n ta h k a n s e c a ra p ro p o rs io n a l. D a la m u p a y a n g r e ta k e u n b u mi
(m e n y e ja h te ra k a n
la m b a
a la m
d u n ia )
urang
r e ya
dan
n g r e ta ke u n
(m e n y e ja h te ra k a n
o ra n g b a n y a k ), k e tig a u n s u r p e n e n tu k e h id u p a n
s e p a tu tn y a
s ik a p
dan
w id a g d a ,
d i n e g a ra in i,
m engedepankan
s ifa t p a n c e g
tu r p r a p ti,
h a te ,
agar ne-
g a ra su b u r m a k m u r g e m a h
pah
la h jin a w i
tu r ke r ta
r i-
rahar-
ja tin e k a n a n (te rc a p a i d e n g a n
b a ik ). S e m o g a !* * *
I{ (
i p in
g H um
a
5
lJ n p a d
:2 0 1 2
g a t m e n d o m in a s i
p e m ik ira n
m a n u s ia p e rIu d iim b a n g i d e n g a n k e m a n u s ia a n .
S e o ra n g p e ro im p in , m e n u ru t
naskah
Sa n g h ya n g
a d a la h
Dosen dan Penelit! Budaya Sunda
Fakultas Sastra Universitas Padjadjaran
pu
p e m im p in
b e rp e g a n g
H a yu
yang m am -
te g u h
kepada
p rin s ip a s ta g u n a (d e la p a n k e a rifa n ), y a n g d i a n ta ra n y a a d a la h a h im a n ,
K
yang
ARUT-MARUTZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
dan
o rie n ta s i
kepada
hubungan
g o n ja n g -g a n jin g k e p e m im p in a n k in i s e m a -
k in tid a k m e n e n tu .
K e b ija k a n
y a n g h a ru s
d ib in a d e n g a n
lo m p o k n y a
(c o n c e r n
p le )
d a n k e t e g a s a n EDCBA
(p a n c e g h a te ),
k e b ija k s a n a a n ( w id 'a g d a ) , d a n
h a s il
k e te p a ta n
m ua
sa sa ra n
o ra n g p e m im p in
(p r a p ti)
se-
s e o la h s a m a r
d a n k ia n m e m u d a r.
M e ra ja le -
la n y a k a s u s k o ru p s i d a n k e s e n ja n g a n s o s ia l d i m a s y a ra k a t, s e m a k in m e m ic u te rja d in y a
trik -in trik y a n g m e n g a ra h
p a d a h a l-h a l n e g a tif.
in ke-
p in a n , k ita m e n y a d a ri b a h w a
s e tia p in s a n a d a la h k h a lifa h ,
p e ro im p in b a g i d irin y a s e n d iri,
k e lu a rg a ,
bahkan
p e m im p in
k a u m n y a . S e b a g a im a n a
d a k a n -N y a
kaum
ta rk a n
d is a b -
p u la , b a h w a s e tia p
m e m iJ ik i
y a n g b e rk e w a jib a n
yang
p e m im p in ,
m enghan-
d ip im p in n y a
( c o n c e r n fo r
ke
peo-
in i
p r o d u c tio n ).
p e rIu
m e n y e lu ru h ,
ta ta ra n
d ik a ji
yang
IQ
Se-
se c a ra
1 3 0 ).
A ndai
k ita
s im a k ,
naskah-
n a sk a h S u n d a b e rb a h a n
lo n ta r,
b e ra k sa ra d a n b e rb a h a sa S u n d a b u h u n (k u n o ), s e p e rti S a n g h ya n g
S iks a ka n d a n g
s ia n , se b e n a rn y a
ra tk a n
h a J -h a l y a n g b o le h d a n
tid a k b o le h d ila k u k a n
o ra n g
Ka re-
s u d a h m e n y i-
p e m im p in .
o le h s e -
(y u d ik a tif
d a la m
a k ib a t
bakar
keadaan
is u
k e n a ik a n
rn in y a k
(B B M ),
b e ra g a m
dem o,
o ra n g
k e tid a k k e tid a k -
s e o ra n g p e ro im p in
m e n ja la n k a n
am anah
d iu ji. B a g a im a n a
b e ra g a m
m im p in ,
k e tid a k s e tu ju a n
ra k -
y a k n i m e rn ilik i k e ta ja m a n
n y a d a la m
kan
ra k y a tla h
k a n s e k a d a r m e m e n tin g k a n
akan
m e n ja d i
d a la m
h a l in i b u -
p e m im p in a n
SW T.
p a n q im b u h n in q
S e s e o ra n g d is e b u t p e m im p in
jik a
m e m ilik i
konsep
(id e ,
J e n g k a p u n tu k m e m p u n y a i
p e m ik ira n ),
n o rm a (a tu ra n ),
dan
ta m p a k
a k tu a lis a s in y a
(p e rila k u )
k e p e m im p in a n n y a .
G a y a k e p e m im p in a n
d a p a t b e r-
la m
naskah
u-
(o ra n g b a n y a k ), b u se-
k e lo m p o k
a ta u
s e g o lo n g a n
o ra n g s e m a ta . P a ra le g is la to r
s e b a g a i w a k il ra k y a t y a n g d ip ilih o le h ra k y a t d a n u n tu k
ra k -
y a t,
dan
se h a ru sn y a
m am pu
peka
m enam pung
a s p ira s i
ra k y a t b a n y a k , b u k a n m e m e n a s p ira s i ra k y a t h a ru s d ic e rn a
d a n d iim p le m e n ta s ik a n
d a la m
T a n g tu
san-
C a r ita
m e n y e ja h te ra k a n
r e ya
yang m engung-
p e n e n tu
K esom bongan
da-
rang
k a p s is te m p e rn b a g ia n k e k u a s a a n p e m e rin ta h a n S u n d a y a n g
d ik e n a l d e n g a n
s e b u ta n
Tri
ra s io n a l d a n m e rn ilik i k e s e im ra s io y a n g k a d a n g -k a d a n g
F ra gm en
P a r a h iya n g a n ,
bangan
ra sa ".
te rk u a k
dan
k e p e m im p in a n -
u p a y a m e m e rd a y a -
p ik ir s e rta te p a t s a s a ra n . K a re n a jik a k e liru a ta u b e rs p e k u la s i,
yang
pe-
la tif, m a u p u n y u d ik a tif, m e n g e ja w a n ta h k a n
b e r-
k in i s e d a n g
se o ra n g
b a ik e k s e k u tif, le g is -
y a t, s e o ra n g p e m im p in h a ru s
m e m ilik i s ik a p d a n s ifa t p r a p ti,
tu k m e n g g a p a i k e rid h a a n A lla h
ris m a , s a la h s a tu d i a n ta ra n y a
a d a la h w id a g d a
''b i j a k s a n a ,
p e m im p in
ra k y a t. U n tu k m e n a n g g u la n g i
ta p i s e b a g a im a n a
ka-
(b e rw a ta k
ca i
d a la m
adanya
h a te d an
P e m im p in
a ta u p e -
p a ra u la m a ), y a n g
w id a g d a a n
tid a k
sudah
tw a h
d i s a m p in g
h a ru s n g a g u r a t
m e n y e ju k k a n
d a la m
p e ra d ila n ).
S ik a p d a n k e p e ro im p in a n s e -
M e n u ru t
d is e b u t
m e s ti
a ta u s a a t in i d ip e g a n g
o le h
M a h k a m a h A g u n g d a n la in n y a
b e ra d a
k a n h a n y a te rfo k u s k e p a d a s e o ra n g p re s id e n (e k s e k u tif), te -
yang
yang
dang
k o rb a n .
ke-
hal
agam a dan
S S K , se se o ra n g
d ig e la ri p e ro im p in , jik a d a la m p rib a d in y a
k a ra k te r
(b e rw a ta k
le m a h
hukum
a ra h k e h id u p a n
la h ir b a tin ,
d u n ia a k h ira t y a n g s e ja h te ra ,
h a rm o n is , d a n b e rm a ta b a t u n -
m e le k a t
ngagurat
m e n e n tu k a n
n e g a ra
pa ncega n
129-
P e rw a k ila n R a k y a t) y a n g h a ru s
d a rig a m a
k a re n a
2009:
il ra k y a t (le g is la tif a ta u D e w a n
b e rd a y a k a n
S Q (s p ir itu a l q u o tie n t), d an A Q
q u o tie n t) s e b a g a i s i-"
p ra g m a tik n y a
(b a n -
m a a d a la h g o lo n g a n p e m im p in y a n g d itu a k a n s e b a g a i w a k -
d is i m a s y a ra k a t s e p e rti s e k a ra n g in i. D i s a a t m a s y a ra k a t s e -
y a n g m e m ic u
(a c tio n a l
/p re s id e n ), y a n g h a ru s n g a g u r a t b a t u ( b e r w a t a k t e g u h ) . Ra-
d ip ija k ). R e s i a d a la h g o lo n g a n
p e r o i m p i n y a n g b e r t u g a s mem-
tie n t), E Q (e m o tio n a l q u o tie n t),
n e rg i
a h im a n
in i d ip e g a n g o le h p e m e rin ta h -
m au p u n w id a g d a
s a n g a t d ip e rIu k a n p a d a s itu a s i d a n k o n -
bahan
quo-
B a ik
h a te .
goncang
m encakup
(in te le c tu a l
m e m ilik i s ik a p te g a s a ta u
pa nceg
d a n b e ro rie n ta s i
kepada
y a n g in g in d ic a p a in y a
d in g k a n S u ry a la g a ,
B e rb ic a ra m a s a la h k e p e m im -
fo r
ke-
y a k n i p e m im p in
r a m a d a n re s i. P r e b u
a d a la h p e m im p in ro d a p e m e rin ta h a n
(e k s e k u tif y a n g s a a t
prebu,
bahw a
di Buw a na
k e h id u p a n
p e m im p in
't i g a u n s u r
d i d u n ia '
te rd iri
tin g k a n
g o lo n g a n n y a .
k e h id u p a n
b e rb a n g sa
S e g a la
d a n b e r-
n e g a ra .
a ta s
J ik a m e n g a c u k e p a d a k o n s e p
d i B u w a n a , k e tig a
(e k s e k u tif), r a m a
(le g is la tif), d a n re s i (y u d ik a tif),
T r i T a n g tu
e le m e n p r a b u
s e la y a k n y a
b e n a r-b e n a r
d ie ja w a n ta h k a n s e c a ra p ro p o rs io n a l. D a la m u p a y a n g r e ta k e u n b u mi
(m e n y e ja h te ra k a n
la m b a
a la m
d u n ia )
urang
r e ya
dan
n g r e ta ke u n
(m e n y e ja h te ra k a n
o ra n g b a n y a k ), k e tig a u n s u r p e n e n tu k e h id u p a n
s e p a tu tn y a
s ik a p
dan
w id a g d a ,
d i n e g a ra in i,
m engedepankan
s ifa t p a n c e g
tu r p r a p ti,
h a te ,
agar ne-
g a ra su b u r m a k m u r g e m a h
pah
la h jin a w i
tu r ke r ta
r i-
rahar-
ja tin e k a n a n (te rc a p a i d e n g a n
b a ik ). S e m o g a !* * *
I{ (
i p in
g H um
a
5
lJ n p a d
:2 0 1 2