PEMODELAN FLUKTUASI NITROGEN (Nitrit) PADA ALIRAN SUNGAI PALU

Muha mma d Aswa d i *

Ab strac t

This re se a rc h a ims to kno w; sta nd a rd o f wa te r q ua lity o f Pa lu Rive r, e sp e c ia lly o f Nitro g e n

c o mp o und (nitrite ), to e xa mine wha t the Nitrite a p p ro p ria te o f sta nd a rd o f wa te r q ua lity tha t p re re q uire m e nt fo r d rinking wa te r, b a thing a nd wa shing . Ma ke o f Simula tio n o f Nitro g e n fluc tua tio n a lo ng o f the Pa lu Rive r is b a se d o f sa mp ling d ista nc e o f e stua ry (d e te rmine d b e a c h line o f Pa lu G ulf) a nd b a se d o f sa mp ling time (mo nth). Re se a rc h me tho d s a re fie ld o b se rva tio n,

a nd la b o ra to ry a na lysis, furthe rmo re the d a ta is a na lyze d (p ro c e sse d ) b y a sta tistic me tho d (simp le re g re ssio n mo d e l), to ma ke o f simula tio n o f e n fluc tua tio n a lo ng Pa lu Rive r.

C o nte nt o f Nitrite in the wa te r o f Pa lu Rive r a re still re le va nt with the wa te r q ua lity sta nd a rd a s d rinking wa te r, b ut b e fo re to d rink the wa te r, the wa te r must b e p re vio us p ro c e sse d . Fro m the re sult re se a rc h, Nitrite o n the July 2005 is 0,007 mg /L tha t e xc e e d s thre sho ld limit o f wa te r “ Ke la s 1” , ho we ve r it is still re c e ive d . Nitrite c o mp o und simula tio n sho ws tha t a t the ne a re st d ista nc e o f

e stua ry, nitrite c o nte nt is hig he r. Ba se d o n the time (mo nth) a s six mo nths o f re se a rc h in 2006 th , hig he st va lue o f nitrite c o nte nt in Aug ust a nd July, a nd sma lle st c o nte nt in Ap ril. Va ria b le o f sa mp ling d ista nc e fro m the e stua ry (Pa lu G ulf) (a s a n ind e p e nd e nt va ria b le ) influe nc e s inc re a sing

a nd d e c re a sing Nitrite c o nte nt (d e p e nd e nt va ria b le ). But sa mp ling time (m o nth) va ria b le (ind e p e nd e nt va ria b le ) d o e sn’ t c le a rly influe nc e mo ving Nitrite c o nte nt a lo ng Pa lu Rive r flo w. Ke y wo rds : Nitrite , Pa lu rive r, Nitro g e n

A b stra k Pe ne litia n ini b e rtujua n untuk m e ng e ta hui; p a ra me te r kua lita s a ir Sung a i Pa lu, khususnya se nya wa nitro g e n (nitrit), me ng uji a p a ka h ka nd ung a n nitrit te rse b ut me m e nuhi sta nd a r b a ku m utu a ir ya ng d ip e rsya ra tka n untuk a ir m inum . Me nsim ula sika n fluktua si p e rse b a ra n nitrit se p a nja ng Sung a i Pa lu b e rd a sa rka n ja ra k sa mp ling d a ri mua ra sung a i (d ite ntuka n p a d a g a ris p a nta i Te luk Pa lu) d a n

d id a sa rka n p a d a wa ktu (b ula n) p e ng a mb ila n sa mp e l. Me to d e Pe ne litia n ya ng d ila kuka n a d a la h o b se rva si la ng sung d a n p e ng a m a ta n la b o ra to rium , ke m ud ia n d ina lisis d e ng a n p e nd e ka ta n sta tistik (m o d e l re g re si se d e rha na ), untuk m e nsim ula sika n fluktua si Nitro g e n (nitrit) se p a nja ng

a lira n Sung a i Pa lu. Ka nd ung a n Nitrit d a la m a ir Sung a i Pa lu ma sih me me nuhi sta nd a r Ba ku Mutu ya ng d ip e rsya ra tka n untuk ke p e rlua n a ir minum , te ta p i p e rlu p e ng o la ha n te rle b ih d a hulu se b e lum d iminum . Da ri ha sil p e ng a m a ta n, p a d a b ula n Juli 2005 Nitrit se b e sa r 0,007 m g / L m e la m p a ui a m b a ng b a ta s a ir Ke la s

1, na mun ma sih d a la m b a ta s to le ra n. Simula si nitrit me m e p rliha tka n b a hwa ; p a d a ja ra k ya ng se m a kin d e ka t d e ng a n g a ris p a nta i (Te luk Pa lu) ko nse ntra si Nitrit se m a kin ting g i, se m a kin ke a ra h hulu se m a kin ke c il. Be rd a sa rka n b ula n se la ma 6 b ula n p e ne litia n d a la m ta hun 2006, ka nd ung a n Nitrit te rting g i p a d a b ula n Ag ustus d a n Juli, ko nse ntra si te re nd a h p a d a b ula n Ap ril. Fa kto r ja ra k

d a ri mua ra sung a i (Te luk Pa lu) b e rhub ung a n sa ng a t e ra t d e ng a n ke na ika n/ p e nuruna n ko nse ntra si Nitrit. Se d a ng ka n va ria b e l wa ktu (b ula n) p e ng a mb ila n sa mp e l, tid a k me m b e rika n p e ng a ruh nya ta te rha d a p p e rub a ha n ko nse ntra si Nitro g e n (nitrit) se p a nja ng a lira n Sung a i Pa lu.

Ka ta kunc i:

Nitrit, Sung a i Pa lu, Nitro g e n

1. Pe nd a hulua n

ya ng p e rlu d ile sta rika n d a ri g a ng g ua n Ind o ne sia d e ng a n sum b e r d a ya

p e nc e m a ra n d a n ke rusa ka n. Pa d a

a ir ya ng c ukup b e sa r, b a ik a ir um um nya kua lita s a ir d a ri sua tu sum b e r p e rmuka a n ma up un a ir b a wa h

a ir p e rm uka a n d a p a t d iliha t a ta u p e rmuka a n me rup a ka n ka runia Tuha n

d ia m a ti d a ri ka nd ung a n o ksig e n te rla rutnya (DO ), ke b utuha n b io lo g i

* Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i)

a d a la h p e rtum b uha n ta na m a n a ir d i kimia wi a ka n o ksig e n (C O D). se p a nja ng a lira n sung a i. Be rd a sa rka n p a ra me te r te rse b ut,

a ka n o ksig e n (BO D) d a n ke b utuha n

Hing g a sa a t ini, Sung a i Pa lu te la h kua lita s a ir ya ng b a ik a d a la h a ir ya ng

d im a nfa a tka n untuk b e rb a g a i m e ng a nd ung c ukup o ksig e n (Pe irc e ,

ke p e rlua n, se p e rti untuk m a nd i, irig a si, We ine r d a n Ve silind , 1998). Pa d a

d a n se ka ra ng ini d ire nc a na ka n untuk ke nya ta a nnya te rd a p a t b e b e ra p a

d ima nfa a tka n se b a g a i sumb e r a ir

fa kto r ya ng sa ng a t m e m p e ng a ruhi minum d e ng a n siste m g ra vita si o le h ke se im b a ng a n ka nd ung a n o ksig e n

PDAM Ko ta Pa lu d a n PDAM Ka b up a te n

d a la m a ir a nta ra la in ke ha d ira n unsur Do ng g a la . Krisis a ir b e rsih (a ir minum ) nitro g e n d a la m a ir (Mulle r-Wo hlfe il, e t

a khir-a khir ini te la h m e la nd a m a sya ra ka t

a l., 2002).

d i d ua wila ya h Ko ta / Ka b up a te n Ka nd ung a n nitro g e n d a la m te rse b ut. Eksp lo ita si a ir ta na h sud a h

b a d a n a ir b a ik d a la m b e ntuk Am o nia tid a k m e m ung kinka n, ka re na d isa m p ing

sulitnya me ne muka n sum b e r a ir ta na h, sa ng a t b e rp e ng a ruh te rha d a p kua lita s

(NH 3 ), Nitra t (NO 3 ) d a n Nitrit (NO 2 )

b a nya k m e ng a nd ung za t ka p ut, sua tu b a d a n a ir. Siklus-siklus nitro g e n

p e rizina nnya ke ta t, se b a g ia n a ir ta na h ya ng te rja d i d a la m sua tu b a d a n a ir

d a ng ka l ke ruh d a n sud a h te rc e m a ri te rka d a ng m e ng ko nsum si p a ling

o le h re mb e sa n limb a h d o me stik, jug a

b a nya k o ksig e n te rla rut d ib a nd ing ka n ka re na e ksp lo ita si ta na h ya ng

b e rle b iha n, te la h m e nimb ulka n ko nflik te rja d i d a la m a ir.

d e ng a n re a ksi-re a ksi b io kimia la in ya ng

ve rtika l, se b a g ia n m a sya ra ka t m e ra sa Am o nia a d a la h p o luta n p a ling

d irug ika n se b a g a i d a mp a k d a ri p e nting p a d a a ir b a ku untuk sumb e r a ir

e ksp lo ita si a ir ta na h te rse b ut. Da m p a k minum , ke ha d ira nnya m e nurunka n

ya ng d itim b ulka n d a ri e ksp lo ita si a ir

e fisie nsi d e ng a n c hlo r. Da la m b e ntuk ta na h a d a la h turunnya p e rm uka a n NH 3 d a p a t m e m b a ha ya ka n m a khluk

ta na h, re ta knya b a ng una n ka re na hid up , d a p a t m e nye b a b ka n ke ra c una n

p e nuruna n m uka ta na h d i se kita r sum ur

b ila d iko nsumsi a nta ra 0,01 – 2,0 mg / l

b o r te rse b ut.

te rg a ntung p a d a fa kto r-fa kto r Be rd a sa rka n ura ia n d i a ta s, m a ka ling kung a n se p e rti p H d a n te m p e ra tur.

p e nulis te rta rik untuk m e ne liti d a n Sung a i Pa lu ya ng m e m iliki a na k

m e ng ka ji le b ih ja uh te nta ng kua lita s a ir sung a i tid a k kura ng d a ri d ua p uluh a na k

p e rmuka a n Sung a i Pa lu, se b a g a i sung a i, ka nd ung a n Nitro g e nnya

sum b e r ya ng p a ling re p re se nta tif (te ruta m a nitrit) d ip e rkira ka n m e le b ihi

m e ng a ta si krisis a ir b e rsih d i Ko ta Pa lu

d a n Ka b up a te n Do ng g a la , d e ng a n minum a ta u kua lita s a ir g o lo ng a n (ke la s)

a m b a ng b a ta s kua lita s a ir untuk a ir

d e b it ya ng c ukup me ma d a i. Ha sil

I (PP No . 82, Ta hun 2001), ini d id a sa rka n p e ne litia n ini d a p a t d ija d ika n re fe re nsi

a ta u rujuka n d i d a la m p e m a nfa a ta n p e rke b una n d a n p e te rna ka n d i a ta s

a ta s a sum si b a hwa ke g ia ta n p e rta nia n,

d a n p e ng e lo la a nnya .

hulu Sung a i Pa lu a ta u d i se kita r DAS, Di d a la m siste m p e ng e lo la a n se rta a ktivita s p e nd ud uk d i se kita r DAS

kua lita s ling kung a n a ir, khususnya a ir ya ng m e m b ua ng lim b a h (p a d a t d a n

p e rm uka a n d ib utuhka n p e m a nta ua n

c a ir) se c a ra la ng sung ke b a d a n sung a i se c a ra c e rm a t te rha d a p unsur-unsur ta np a

tre a tme nt te rle b ih d a hulu. p e nc e m a r ya ng te ra kum ula si d i d a la m Aktivita s p e rta nia n d a n p e rke b una n

a lira n. Pe m o d e la n kua lita s a ir b e rd a sa r ya ng m e ng g una ka n p up uk b ua ta n

ind ika to r khusus p e nc e m a ra n a ir sa ng a t (ure a ) ya ng ka d a r nitrig e nnya sa ng a t

d ib utuhka n d a la m o p tim a si d a n p re d iksi ting g i. Are a p e rsa wa ha n ya ng lua snya

ke a d a a n m a sa ya ng a ka n d a ta ng . m a nc a p a i rib ua n he kta r, sa lura n

Ma te ri ya ng a ka n d ika ji d i d a la m irig a sinya b e rm ua ra ke Sung a i Pa lu.

p e ne litia n ini me lip uti:

Ind ika si la in ya ng m e nunjuka n b a hwa • Tinja ua n p a ra m e te r kua lita s a ir se nya wa nitro g e n (a m o nia , nitra t d a n

Sung a i Pa lu, khususnya untuk nitrit) te rd a p a t d i b a d a n a ir Sung a i Pa lu

se nya wa nitro g e n (ntrit), Ap a ka h 113

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

ka nd ung a n nitritd i d a la m b a d a n a ir se hing g a d a p a t d im ula sika n Sung a i Pa lu m e m e nuhi sta nd a r b a ku

b e rd a sa rka n ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra m utu, khususnya b a ku m utu a ir

d a n wa ktu p e ng a m b ila n sa m p le (b ula n) untuk a ir minum?

.Pe ne litia n ini d ila kuka n d e ng a n m a ksud • Ba g a im a na m o d e l p e rse b a ra n nitrit

untuk m e m p e la ja ri p e nd e ka ta n m o d e l se p a nja ng Sung a i Pa lu?

re g re si, d a n m e ng g a m b a rka n • Stud i p e mo d e la n ma te m a tis

fe no m e na fluktua si nitrit d i se p a nja ng (re g re si) ha nya m e nya ng kut m o d e l

a lira n Sung a i Pa lu, se hing g a d a p a t sim ula si nitrit se p a nja ng a lira n d ija d ika n re fe re nsi d i d a la m

Sung a i Pa lu b e rd a sa rka n ja ra k m e ng e ksp lo ita si a ta u m e ng ko nsum si a ir sa mp ling d a ri mua ra sung a i (Te luk

untuk d ija d ika n se b a g a i sumb e r a ir Pa lu) d a n b e rd a sa rka n wa ktu

b e rsih p e nd ud uk Ko ta Pa lu d a n (b ula n) p e ng a m b ila n sa mp ling .

Ka b up a te n Do ng g a la .

• Mo d e l sim ula si nitrit d ia m b il sa tu

mo d e l ya ng umum d ip e rg una ka n d i

2. Tinja ua n Pusta ka

d a la m p e mo d e la n kua lita s a ir, ya ng

2.1 Pe nc e m a ra n a ir

ha silnya a kura t, d a p a t d ip e rc a ya Da la m PP No . 82 Ta hun 2001,

d a n d ip e rta ng g ung ja wa b ka n. ya ng d im a ksud d e ng a n p e nc e m a ra n • Va lid a si (ke la ya ka n) m o d e l a ir a d a la h m a suknya a ta u

d ila kuka n a g a r m o d e l ya ng

d im a suka nnya m a khluk hid up , za t,

d ig una ka n ha silnya m e nja d i a kura t

e ne rg i d a n a ta u ko m p o ne n la in ke

d a la m a ir o le h ke g ia ta n m a nusia , se b e na rnya d i la p a ng a n.

a ta u p a ling tid a k m e nd e ka ti ko nd isi

se hing g a kua lita s a ir turun sa m p a i ke Pe ne litia n ini d ib a ta si ha nya p a d a

ting ka t te rte ntu ya ng m e nye b a b ka n a ir “ Pe m o d e la n Fluktua si Nitro g e n (nitrit)

tid a k d a p a t b e rfung si se sua i d e ng a n se p a nja ng a lira n Sung a i Pa lu, d e ng a n

p e runtuka nnya . Bila a ir sud a h te rc e ma r, m e ng g una ka n m o d e l re g re si se d e rha na

m a ka a ka n a d a p e rub a ha n p a d a a ir se hing g a d a p a t d ike ta hui p e rub a ha n

te rse b ut d a ri ko nd isi a la mia hnya ke ko nse ntra si nitro g e n b e rd a sa rka n ja ra k

ko nd isi d im a na se c a ra fisik a ir te rse b ut

d a ri m ua ra ke a ra h hulu d a n

a ka n b e rub a h wa rna , b e rb a u, d a n

b e rd a sa rka n wa ktu (b ula n b e ra sa . Sa la h sa tu p a ra me te r kimia p e a g a m b ila n) sa m p e l a ir.

untuk me ne ntuka n a ir te rse b ut te rc e ma r Pe ne litia n b e rtujua n untuk

a d a la h p a ra m e te r nitro g e n (nitra t, nitrit m e ng e ta hui p a ra m e te r kua lita s a ir

d a n a m o nia k). Ba ku m utu nitro g e n Sung a i Pa lu, khususnya se nya wa

ya ng d ip e rsya ra ta ka n d i d a la m PP No . nitro g e n (nitrit), untuk m e ng uji a p a ka h

82 ta hun 2001 untuk a ir Ke la s I (ke la s a ir ka nd ung a n nitrit te rse b ut m e m e nuhi

ya ng d a p a t la ng sung d iko nsum si sta nd a r b a ku m utu a ir, khususnya b a ku

se b a g a i a ir minum ) a d a la h; Nitrit = 0,06 m utu a ir untuk a ir minum d a n untuk

mg / L, Nitra t = 10 mg / L d a n Am o nia k = m e ng g a m b a rka n m o d e l 0,5 m g / L. Di d a la m Ke p utusa n Me nte ri

fluktua si/ sim ula si p e rse b a ra n nitrit Ke se ha ta n No . 907 ta hun 2002 te nta ng se p a nja ng Sung a i Pa lu b e rd a sa rka n

p e rsya ra ta n kua lita s a ir minum , ka d a r ja ra k sa m p ling d a ri mua ra sung a i

m a ksim um Nitra t ya ng d ip e rb o le hka n 50 (d ite ntuka n p a d a g a ris p a nta i Te luk

mg / L, Nitrit 3 mg / L, d a n Am o nia k 1,5 Pa lu) d a n d id a sa rka n p a d a wa ktu

m g / L.

(b ula n) p e ng a m b ila n sa m p le . Sa m p ling

2.2 Nitro g e n d a n kua lita ir se la m a kurun wa ktu 6 (e na m ) b ula n.

a ta u p e ne litia n la p a ng a n d ila kuka n

G a mb a r 1 m e mp e rliha tka n siklus

Sa sa ra n ya ng ing in d ic a p a i d i

nitro g e n p a d a a ir a la mi. Da ri siklus

d a la m p e ne litia n ini d a la m te rliha t b a hwa nitro g e n b e rp e ng a ruh hub ung a nnya d e ng a n m o d e l a d a la h;

te rha d a p ting ka t o ksig e n d i d a la m a ir. m e ng a p lika sika n m o d e l re g re si ya ng

Jug a d a p a t d iliha t p ro b le m-p ro b le m

d a p a t d ip e rg una ka n me mp re d iksi kua lita s a ir la innya ya ng te rja d i. ko nse ntra si nitrit se p a nja ng a lira n sung a i

Pro b le m -p ro b le m te rse b ut d ib a g i ke

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i)

d a la m d ua ka te g o ri (C ha p ra , 1997). m e nja d i nitrit d a n nitrit d iub a h ke Ka te g o ri te rse b ut a d a la h d a la m nitro g e n b e b a s d e ng a n c a ra nitrifika si/ d e nitrifika si d a n e utro fika si.

d e nitrifika si.

Untuk p ro b le m ini, nitro g e n b e rp e ra n • Eutro fika si. Ka re rka te ristik la innya , se b a g a i p e nye b a b p ro b le m p a d a

nitro g e n m e rup a ka n nutrie n ya ng p ro b le m nitro g e n itu se nd iri. Ka te g o ri

p e nting b a g i p e rtumb uha n ta na ma n. ke d ua p o lusi nitra t d a n to ksisita s a m o nia .

O le h ka re na itu d a p a t b e rtind a k Di d a la m ka sus ini, nitro g e n me rup a ka n

se b a g a i p up uk ya ng d a p a t je nis p o luta n ya ng se sung g uhnya .

m e m p e rc e p a t p e rtum b uha n Se mua p ro b le m ya ng m unc ul sa ling

ta na ma n, p ro se s ini d ise b ut

b e rhub ung a n a nta ra sa tu d e ng a n

e utro fika si.

la innya . • Po lusi nitra t. Ha sil a khir d a ri p ro se s Da ri G a m b a r 1, d a p a t d iura ia ka n

nitrifika si a d a la h nitra t. Pa d a se b a g a i b e rikut;

ko nse ntra si ya ng ting g i, nitra t d i • Nitrifika si/ d e nitrifika si. Amo nia d a la m a ir minum d a p a t m e ng a kib a tka n

lo a d ing se c a ra m e ng a kib a tka n e fe k ya ng se rius a ta u la ng sung d a n m e nd e ko m p o sisi

b a hka n fa ta l te rha d a p b a yi. nitro g e n o rg a nik ya ng d io ksid a si d i

Ma sa la h se p e rti itu se ring munc ul

d a la m d ua la ng ka h p ro se s untuk p a d a ka wa sa n p e rta nia n se b a g a i

sum b e r nitra t (no np o int so urc e ) ya ng (NO 3 - ). Pro se s ini m e m b utuhka n

m e m b e ntuk nitrit (NO 2 - ) d a n nitra t

b e ra sa l d a ri p e ng g una a n p up uk

o ksig e n se hing g a d a p a t ya ng b e rle b iha n, se hing g a m e ng a kib a tka n d e p le si ka d a r

m e ng a kib a tka n nitrifika si d a ri o ksig e n d i d a la m a ir. Jika ko nd isi

sumb e rnya (p o int so urc e ).

a na e ro b ik, nitra t d a p a t d ire d uksi

Vo la tilisa si

Vo la tilisa si

ya ng O 2,s

ya ng d iko ntro l

N 2,s

d iko ntro l

liq uid -film

Ud a ra g a s-film

De nitrifika si

Lo w pH

Am o nifika si

Nitrifika s i

Nitrifika s i

De nitrifika si

Pro d uksi Ja ring a n

Fiksa si Nitro g e n

G a mb a r 1. Siklus nitro g e n p a d a a ir a la mi. G a ris p utus-p utus me ng ind ika sika n re a ksi

d e nitrifika si, ko nd isi b e rub a h m e nja d i a na e ro b ik. Wa la up un tid a k

d ig a m b a rka n p a d a d ia g ra m ini, p ro d uksi ja ring a n d a ri Nitro g e n o rg a nik (o rg a nic N) d a p a t me mp e ng a ruhi ka d a r o ksig e n p a d a b a d a n a ir (C ha p ra , 1997).

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

2.3 Da sa r-Da sa r Pe mo d e la n Nitro g e n

b a kte ri je nis Nitro b a c te r , d e ng a n re a ksi (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i

se b a g a i b e rikut:

Pa d a d a sa rnya te rd a p a t tig a

b e ntuk fe no m e na ya ng b e rla ku d a la m NO 2 + 0 , 5 O 2 ⎯ bakteri ⎯→ ⎯ NO 3 + 18 kkal ........(3) siste m ling kung a n ya itu: fe no m e na fisik,

Re a ksi (2) d a n (3) d i a ta s la zim d ise b ut kimia wi d a n b io lo g is.

se b a g a i p ro se s nitrifika si .

a . Fe no m e na fisik Se la njutnya d a la m ke a d a a n ko nse ntra si Fe no m e na fisik uta m a ya ng

o ksig e n te rla rut ya ng re nd a h te rja d i m e nya ng kut kua lita s a ir p e rm uka a n

re d uksi nitra t m e nja d i nitrit d iikuti le b ih

a d a la h p e rp ind a ha n za t sub sta nsi o le h la njut re d uksi nitrit m e nja d i a m o nia d a n

g a s nitro g e n, d e ng a n re a ksi se b a g a i za t (d iffusio n). Bila ka ra kte ristik d a sa r

a lira n a ir (a d ve c tio n) d a n p e nye b a ra n

b e rikut:

m e d ia d ia ng g a p re la tif ho m o g e n d a ri sa tu titik p e ng ukura n ke titik p e ng ukura n

C 6 H 12 O 6 + 12 NO bakteri 3 ⎯ ⎯→ ⎯ 12 NO 2 + 6 CO 2 + 6 H 2 O ...(4) ya ng la in, m a ka d a p a t d iturunka n

se b ua h mo d e l d a sa r ya ng d a p a t

C 6 H 12 O 6 + 6 NO 2 ⎯ ⎯→ bakteri ⎯ 4 N 2 + 2 CO 2 + 4 CO 3 + 6 H 2 O …(5)

d ite ra p ka n d a la m p e rp ind a ha n ma te ri

m e la lui sua tu p e na m p a ng se b a g a i Re a ksi-re a ksi te rse b ut

b e rikut: m e nye d ia ka n o ksig e n untuk mikro o rg a nism e ya ng d ig una ka n d a la m

dc 1 d ⎡

dc 1 d

[ Q ( x , t ) c ] ke se im b a ng a n m a te ri o rg a nik ta np a .....(1)

m e ng g a ng g u o ksig e n te rla rut ya ng a d a . Da la m ke a d a a n b e na r-b e na r Dim a na :

dt A ( x , t ) dx ⎣

dt ⎦ A ( x , t ) dx

a na e ro b re a ksi nitrifika si tid a k d a p a t c = ko nse ntra si d a ri ma te ri ya ng

b e rla ng sung . Ha l te rse b ut m e m b uktika n

b e rp ind a h () ML 3 b a hwa re d uksi nitra t d a p a t m e ning ka t

d a la m ko nd isi o ksig e n te rla rut ya ng

A = lua s p e na mp a ng a lira n (L 2 )

E = ko e fisie n d isp e rsi (L 2 T -1 )

re nd a h (0 hing g a 2 m g / l).

Q = d e b it ra ta -ra ta a lira n (L 3 T -1 )

c . Mo d e l Sta tistik (Re g re si) S

= Jumla h ma te ri ya ng sud a h a d a a ta u Rumus umum p e rsa ma a n re g re si ya ng ma suk d a n d ip ind a hka n

y = β+ 0 β 1 x

b. Fe no m e na Kimia wi d a n Bio lo g is

d im a na : β 0 a d a la h inte rse p t d a n β 1

d a la m Siklus Nitro g e n

a d a la h slo p e d a ri g a ris. Pa d a G a m b a r 1 d i a ta s, siklus

Pe rsa m a a n (6) a d a la h m o d e l

d ia wa li d e ng a n m a suknya nitro g e n d a n

d e te rministik, (y) a d a la h

a mo nia d a ri b ua ng a n d o me stik d a n va ria b e l d e p e nd e n ya ng ind ustri ke d a la m b a d a n a ir. Nitro g e n

se c a ra sp e sifik d ite ntuka n o le h o rg a nik m e ng a la mi re a ksi hid ro lisis

va ria b e l ind e p e nd e n (x). m e ng ha silka n a m o nia ya ng m e rup a ka n

Pe rsa ma a n (6) d a p a t d imo d ifika si, sum b e r m a ka na n b a kte ri nitro g e n.

se b a g a i b e rikut:

Pro se s o ksid a si ke mud ia n te rja d i o le h

b a kte ri Nitro so mo na s, m e ng ub a h

a m o nia m e nja d i nitrit d a n se la njutnya

d ima na ; ε : a d a la h ke sa la ha n ya ng

b a kte ri Nitro b a c te r me ng o ksid a si nitrit me nunjuka n ke tid a kse sua ia n m e nja d i nitra t, d e ng a n re a ksi se b a g a i

(d isc re p a nc y) a nta ra y ya ng

b e rikut: d io b se rva si d e ng a n Y ya ng

() d ie stim a si m e la lui p e rsa m a a n

NH

4 + OH + 0 , 5 O bakteri 2 ⎯ ⎯→ ⎯ H + NO 2 + 2 H 2 + + 59 , 4 kkal ..(2)

g a ris ( β 0 + β 1 x).

Pe rsa m a a n (7) d a p a t d ika ta ka n Se te la h nitrit te rb e ntuk, se b a g a i b e ntuk p e rsa m a a n line a r

se la njutnya d io ksid a si m e nja d i nitra t o le h se d e rha na (simp le line a r re g re ssio n mo d e l). Se c a ra um um p e ng e m b a ng a n

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i)

d a ri p e rsa m a a n (7) ya ng m e nc a kup Se c a ra ma te ma tika , krite ra le a st sq ua re le b ih d a ri sa tu va ria b e l ind e p e nd e n

p a d a re g re si line a r d a p a t d inya ta ka n,

d ise b ut mo d e l re g re si line a r b e rg a nd a

se b a g a i b e rikut:

(m ultip le line a r re g re ssio n mo d e l) ya ng

MinimizeD ˆ ˆ = ε 2 i

d a p a t d irumuska n, se b a g a i b e rikut;

0 + β 1 x 1 + ... + β k x k + ε ..................(8) = ∑ ( y i − y ˆ 2 …...(11)

d ima na : β a d a la h p a ra me te r mo d e l ya ng

= ∑ [ y i − ( β ˆ 0 + β ˆ 1 x 11 + ... + β ˆ k x ik )] 2

i = Ma ksud “ line a r” d a ri 1 p e rsa ma a n d i a ta s d ima na ; D a d a la h ukura n d a ri g o o d ne ss-o f- fit, y i a d a la h nila i ya ng d io b se rva si p a d a

d ise b ut ko e fisie n re g re si.

m e ng ind ika sika n b a hwa va ria b e l y b e rhub ung a n line a r

re sp o nse ith, d a n yˆ i

a d a la h nila i ya ng

d e ng a n ko e fisie n re g re si β , d ihitung p a d a re sp o nse ith ya ng b uka n ka re na y ya ng

b e rhub ung a n d e ng a n nila i-nila i sp e sifik b e rhub ung a n line a r d e ng a n

va ria b e l ind e p e nd e n x.

untuk

β 0 , β 1 , ..., β k , d ib e rika n se b a g a i

Se sua i d e ng a n p e rsa m a a n (8),

y ˆ i = β ˆ 0 , β ˆ 1 x i 1 , ..., β ˆ k x ik .

e ksp re si untuk o b se rva si d a ta ind ivid ua l

d a p a t d irumuska n se b a g a i b e rikut:

3. Me to d e Pe ne litia n

y i = β 0 + β 1 x il + ... + β k x ik + ε i , i = 1, 2, .., n ….(9) Me to d e p e ne litia n ya ng d ig una ka n p a d a p e ne litia n ini a d a la h;

d ima na ; y i a d a la h o b se rva si ith untuk

• Stud i ke p usta ka a n; me la kuka n stud i

va ria b e l d e p e nd e n, x ik

lite ra tur ya ng b e rhub ung a n d e ng a n o b se rva si kth untuk va ria b e l ind e p e nd e n, ε i

a d a la h

re nc a na p e ne litia n.

a d a la h ke sa la ha n

• O b se rva si d a n p e ng a m b ila n d a ta

ko re sp o nd ing , d a n n a d a la h to ta l

b a nya knya o b se rva si d i d a la m se t la p a ng a n, me lip uti; p e ng a ma ta n d a ta . Da la m b e ntuk m a trik,

visua l d i la p a ng a n, m e nc a kup mo d e l re g re si line a r d ig a mb a rka n

a ktivita s-a ktivita s m a nusia d i p a d a p e rsa ma a n (9) d a p a t d itulis

se p a nja ng DAS Sung a i Pa lu ya ng ula ng se b a g a i b e rikut;

te rm a suk d a la m a re a p e ne litia n, sa m p ling a ir p a d a tig a titik sa m p ling ,

p e ng a m a ta n titik p e rte m ua n sung a i ya ng ma na ;

y =x β + ε …………………...(10)

d e ng a n a na k sung a i a ta u sa lura n

⎡ ⎢ 1 x 11 x 12 . . . x

p e mb ua ng a n (se wa g e ) limb a h

X = ⎢ 1 x 21 x 22 . . . . x ⎢ 2 k ⎥ ⎥

d o me stik, p e ng ukura n d e b it

(ke c e p a ta n a lira n, ke d a la m a n d a n

nk ⎥

lua s p e na m p a ng sung a i), m e ng a m a ti

ka ra kte ristik b a tua n se p a nja ng DAS ⎡ β ⎤

sung a i Pa lu.

• Ana lisis la b o ra to rium ; m e lip uti a na lisis

⎢ ε 2 ka nd ung a n kimia te ruta m a se nya wa

nitro g e n (a m o nia , nitra t d a n nitrit),

ke b utuha n, BO D, C O D. ⎣ ⎢ β k ⎦ ⎥

• Pe ng o la ha n d a ta d a n a na lisis d a ta

b e rd a sa rka n b ula n (Ma re t – Ag ustus Tug a s ya ng a ma t p e nting d i

2005) untuk se mua d a ta p e ng ukura n,

d a la m a na lisis re g re si a d a la h m e lip uti; p e m o d e la n sim ula si m e ng e stim a si ko e fisie n re g re si ya ng

ka nd ung a n nitro g e n p a d a tig a titik tid a k d ike ta hui β ya ng d id a sa rka n p a d a

p e ng a m b ila n sa m p e l (m e nurut re a c h se t d a ta ya ng d io b se rva si. Di d a la m

p e ne litia n) se la m a e na m b ula n (Aril –

a na lisis re g re si, ko e fisie n ya ng tid a k Se p te mb e r 2005) d e ng a n

d ike ta hui d ite ntuka n d e ng a n m e ng g una ka n m o d e l re g re si line a r m e ng g una ka n p rinsip le a st sq ua r.

se d e rha na p a d a p ro g ra m a p lika si 117

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

Exc e l a ta u SPSS, a na lisis uji ke la ya ka n Da ri ta b e l te rse b ut, te rliha t untuk ka lib ra si d a n va lid a si mo d e l.

b a hwa , se m a kin ja uh ja ra knya d e ng a n

Da ta ya ng te la h d ina lisis, ke m ud ia n

g a ris p a nta i (m ua ra ), ko nse ntra si nitrit

d ib a ha s b e rd a sa rka n p e ng e ta hua n se m a kin m e nurun. Ha l te rse b ut

d a n ke m a m p ua n tim p e ne liti, a g a r

d ip e ng a ruhi te ruta m a a nta ra la in o le h;

ha sil p e ne litia n te rse b ut d a p a t

1) Siste m sa lura n p e m b ua ng a n; lim b a h

b ua ng a n rum a h ta ng g a a ka n • Pe nyusuna n la p o ra n, se b a g a i ha sil

d ip a ha mi.

m e na m b a h ko nse ntra si nitrit.

a khir d a ri p e ne litia n, d i d a la m nya

2) Fa kto r p e ng ura ia n nitro g e n d a n

a ka n d ib e ri ke sim p ula n d a n sa ra n hub ung a nnnya d e ng a n ud a ra (re ko m e nd a si) te rha d a p a p a ya ng

b e b a s. Am o nia k b uka n se nya wa

te la h d ite liti.

ya ng sta b il se b a g a im a na ha lnya

• Instrum e n-instrum e n p e ne litia n ya ng

d e ng a n nitra t. Nitrit d a n nitra t d a p a t

d ig una ka n d i d a la m p e ne litia n ini; te ra kum ula si d i d a la m a ir d a la m Instrum e n la p a ng a n d ig una ka n

wa ktu ya ng la m a se d a ng ka n

a nta ra la in a d a la h; G PS, a la t sa m p ling

a m o nia k tid a k.

a ir, ka m e ra d ig ita l, a la t tulis me nulis,

3) Sung a i Pa lu se m a kin ke m ua ra a ta u

b uku la p a ng a n, ko mp a s g e o lo g i,

se m a kin d e ka t d e ng a n g a ris p a nta i

la kb a n, m e te ra n, p e la m p ung , sto p sung a i te rse b ut se m a kin te rc e m a r. wa tc h, p e te to p o g ra fi, p e ta g e o lo g i,

Se m a kin te rc e m a r sua tu sung a i (a ir),

d a n se b a g a inya . Instrume n

se m a kin ting g i ka d a r nitritnya .

la b o ra to rium ; a la t tulis m e nulis, a la t d a n

4) Se d a ng ka n b e rd a sa rka n wa ktu

b a ha n kimia untuk a na lisis ka nd ung a n

(b ula n), ko nse ntra si N (nitrit), te rting g i

nitro g e n (nitrit) d e ng a n m e ng g una ka n te rja d i p a d a b ula n Juli 2005 d a n m e to d e c o lo rime tric .

te re nd a h p a d a b ula n Ap ril 2005. Ha l te rse b ut sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h

4. Ha sil d a n Pe m b a ha sa n

d e b it a ir a ta u iklim (c ura h huja n).

4.1 Se b a ra n d a n Fluktua si Nitro g e n

Se m a kin ting g i c ura h huja n se m a kin

(Nitrit) Sung a i Pa lu ting g i ting ka t p e nc e m a ra n, ha l Ha sil p e ng a m a ta n la b o ra to rium

te rse b ut d ise b a b ka n o le h ta na h ya ng

te rha d a p ka nd ung a n nitrit, a ir sung a i

m e ng a nd ung unsur-unsur ha ra ya ng

Pa lu, ya ng d ila kuka n p a d a b ula n Ap ril –

ka ya a ka n nitro g e n a ka n te rb a wa

Se p te m b e r 2005, p a d a tig a titik d e ng a n

a ta u te rtra nsp o rta si o le h a ir.

ja ra k sa mp ling d a ri mua ra d a p a t d iliha t

p a d a Ta b e l 1.

Ta b e l 1. Ha sil Pe ng a m a ta n La b o ra to rium Ko nse ntra si Nitrit Be rd a sa rka n Ja ra k d a n Wa ktu Pe ng a mb ila n (Ap ril – Se p t. 2005)

Sta siun 1

Sta siun 2

Sta siun 3

Ko nse ntra si

Ko nse ntra si

Ko nse ntra si Nitrit

Nitrit (m g / L)

Nitrit (m g / L)

0 (nihil) Me i 0,005 0,002 0 (nihil)

Juni 0,006 0,004 0,002 Juli 0,007 0,006 0,004 Ag ustus 0,006 0,004 0,001

Se p te mb e r 0,004 0,002 0 (nihil) Sumb e r; Da ta Prime r, 2005

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i)

GRAFIK KONSENTRASI NITRIT PADA MASING-MASING TITIK PENGAMATAN

L) 0.006 m g/

0.004 i Ni a tr n

ns 0.003 e K o

Bulan (Tahun 2005)

Ke te ra ng a n ; Se rie s = Sta siun; (Se rie s 1 = 500 m ; Se rie s 2 = 2500 m ; Se rie s 3 = 5000 m ) d a ri

mua ra .

G a m b a r 2. G ra fik Fluktua si Ko nse ntra si Nitrit Sung a i Pa lu d a ri Bula n Ap ril – Se p te mb e r 2005.

Jarak Sampling dari Muara (m)

Ke te rang an; (Ja ra k 500 m , 2500 m d a n 5000 m, d a ri b ula n Ap ril – Se p te mb e r)

G a m b a r 3. G ra fik hub ung a n a nta ra ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra (Te luk Pa lu) d e ng a n p e rub a ha n ko nse ntra si Nitrit.

4.2 Ana lisis Ko re la si Re g re si Line a r sa mp ling d a ri mua ra (Te luk Pa lu) d a n Se d e rha na d e ng a n Sa tu Va ria b e l

wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n sa m p e l, Se tia p ke ja d ia n a ta u p e ristiwa

d a n b e ra p a b e sa r fa kto r-fa kto r te rse b ut p a sti a d a fa kto r ya ng b e rhub ung a n

m e m p e ng a ruhi p e rub a ha n ko nse ntra si

a ta u ya ng m e nye b a b ka n te rja d inya nitrit? . Fa kto r ko nse ntra si nitrit a d a la h ke ja d ia n te rse b ut. Te rm a suk d i sini

fa kto r d e p e nd e n (Y) d a n fa kto r-fa kto r

a d a la h a p a ka h fa kto r p e rub a ha n se p e rti; ja ra k sa mp ling d a ri mua ra (Te luk ko nse ntra si nitrit a d a hub ung a nnya a ta u

Pa lu) d a n wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n

d ip e ng a ruhi d e ng a n fa kto r-fa kto r; ja ra k sa m p e l a d a la h fa kto r ind e p e nd e n (X). 119

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

Be rikut ini a d a la h a na lisis d a ri m a sing - m e ng e va lua si ke c o c o ka n a ta u m a sing hub ung a n va ria b e l p e nje la s

ke te p a ta n sua tu m o d e l re g re si, ya itu

d e ng a n va ria b e l d e p e nd e nnya .

d e ng a n c a ra m e m p lo t re sid ua l d a ri

a . Hub ung a n p e rub a ha n ko nse ntra si p e rsa m a a n re g re si d e ng a n va ria b e l nitro g e n (nirit) d e ng a n ja ra k

b e b a snya .

sa mp ling d a ri mua ra (Te luk Pa lu) Da ri G a m b a r 3, te rliha t b a hwa

8.00E-04

b ila ja ra k sa mp ling d a ri mua ra

6.00E-04

m e ning ka t, ko nse ntra si Nitrit c e nd e rung

4.00E-04

m e nurun.

2.00E-04

Da ri o utp ut ko mp ute r (ha sil

it rit 0.00E+00

p e rhitung a n) d e ng a n m e ng g una ka n

u a p e rsa m a a n re g re si se d e rha na . -2.00E-04 Dip e ro le h p e rsa m a a n re g re si se d e rha na

esid -4.00E-04 R

untuk b ula n Ap ril untuk tig a titik sa m p ling

-6.00E-04

(500 m, 2500m , d a n 5000 m ), ya itu;

-8.00E-04

Y = 2,705.10 -3 - 6,38.10 -7

X -1.00E-03

-1.20E-03

Va ria b e l X a d a la h ja ra k sa m p ling d a ri

X Variable 1

m ua ra d a n va ria b e l Y a d a la h

G a mb a r ko nse ntra si Nitrit p a d a b ula n Ap ril. 4. Ha sil p lo t re sid ua l untuk p e ng ujia n ke la ya ka n

1) Ko re la si se d e rha na se rta ukura n p e rsa ma a n re g re si a nta ra la innya , a na lisisnya d a n uji

ko nse ntra si Nitrit d e ng a n ja ra k ke la ya ka n g a ris re g re si

sa m p ling d a ri m ua ra sung a i Ko re la si se d e rha na (r): d a la m

untuk b ula n Ap ril 2005. sta tistik, ko re la si me ng g a mb a rka n

Da ri g a m b a r re sid ua l d i a ta s

ke e ra ta n hub ung a n a nta ra va ria b e l X ta m p a k b a hwa titik-titik p lo t (re sid ua l)

b e rp a nc a r b a ik d i a ta s (+) m a up un d i hub ung a n a nta ra ja ra k sa m p ling d a ri

d a n Y, a ta u d a la m ha l ini ke e ra ta n

b a wa h (-) titik ne tra l (0) untuk b e rb a g a i m ua ra sung a i (Te luk Pa lu) d e ng a n

X ya ng b e rb e d a , d a n tid a k m e nunjuka n ko nse ntra si Nitrit.

sua tu p o la te rte ntu. Ha l ini m e nunjuka n Da ri ha sil a na lisis o utp ut re g re si

b a hwa g a ris re g re si d a n p e rsa ma a n ya ng d ihitung , ko lo m Multiple R,

re g re si se d e rha na d i a ta s d ia ng g a p

b e sa rnya a d a la h 0,832, m a ka ko re la si

c o c o k untuk me ra ma lka n hub ung a n

a nta ra va ria b e l ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra sung a i (Te luk Pa lu) d e ng a n

a nta ra va ria b e l ja ra k sa m p ling d a ri

m ua ra (Te luk Pa lu) d e ng a n va ria b e l ko nse ntra si Nitrit a d a la h 0,832. ko nse ntra si Nitrit.

Hub ung a n a nta ra ke d ua nya b e rko re la si

2) Ana lisis ke la ya ka n ko e fisie n re g re si Ang ka ko re la si se b e sa r 0,6 ke a ta s

d e ng a n b a ik (hub ung a nnya e ra t).

Pe ng ujia n ko e fisie n re g re si

b e rtujua n untuk me ng uji a p a ka h ja ra k m e ng g a m b a rka n e ra tnya hub ung a n

d ia ng g a p c ukup me ma d a i untuk

sa m p ling d a ri m ua ra sung a i (Te luk Pa lu)

b e rp e ng a ruh te rha d a p p e rub a ha n ke b a wa h d ia ng g a p va ria b e l-va ria b e l

a nta ra va ria b e l. se d a ng ka n a ng ka 0,6

ko nse ntra si Nitrit se p a nja ng a lira n Sung a i tid a k b e rko re la si d e ng a n b a ik

Pa lu. Ana lisis uji d ila kuka n d e ng a n R Sq ua re (ko e fisie n d e te rmina si),

m e ng g una ka n uji t. De ng a n

d id a p a t a ng ka se b e sa r 0,693. Ini b e ra rti m e ng g una ka n ting ka t sig nifika nsi 5 % ( α 69,3% va ria si a ta u fluktua si se b a ra n Nitrit

= 0,05), se c a ra umum d id a p a tka n p a d a Sung a i Pa lu b isa d ije la ska n o le h

b a hwa “ ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra va ria si ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra sung a i

(Te luk Pa lu) b e rp e ng a ruh nya ta (Te luk Pa lu), se d a ng ka n sisa nya 31,70 %

te rha d a p p e rub a ha n ko nse ntra si Nitrit

d ije la ska n o le h va ria si-va ria si la innya . se p a nja ng a lira n Sung a i Pa lu” . Untuk m e ng uji ke la ya ka n g a ris

re g re si d ig una ka n a na lisis re sid ua l untuk 120

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i)

3) Pre d iksi va ria b e l d e p e nd e n (Y) p e rsa tu se p e rti d i a ta s, na m un d a p a t Da ri p e rsa m a a n re g re si d isim p ulka n b a hwa “ p a d a b ula n-b ula n

se d e rha na Y = 2,705.10 -3 - 6,38.10 -7 X ,

te rse b ut fa kto r ja ra k sa m p ling d a ri

b isa d ip re d iksi b e sa ra n Y (ko nse ntra si m ua ra a ka n m e m b e rika n nila i Nitrit) untuk b e sa ra n X te rte ntu (Ja ra k

ko nse ntra si Nitrit ya ng b e rb e d a se c a ra

d a ri m ua ra sung a i; d im a na X=0 d ihitung sig nifika n, se m a kin ke a ra h hulu p a d a g a ris p a nta i Te luk Pa lu), ha silnya

ka nd ung a n Nitrit a ir sung a i Pa lu se m a kin

d a p a t d iliha t p a d a Ta b le 2. ke c il, hing g a nihil (= 0 m g / L)” .

Ta b e l 2. Ha sil Pre d iksi Ko nse ntra si Nitrit (Y

b. Hub ung a n p e rub a ha n ko nse ntra si Pre d iksi) Be rd a sa rka n Ja ra k

nitrit te rha d a p wa ktu (b ula n ke -)

d a ri Mua ra Sung a i Te luk Pa lu p e ng a m b ila n sa m p e l (Ap ril – (Ap ril 2005)

Se p te mb e r 2005).

Da ri Ta b e l 1,d a p a t d ig a mb a r Ja ra k d a ri mua ra

Va ria b e l X a ta u

Y Pre d iksi

g ra fik hub ung a n ko nse ntra si Nitrit (m )

(m g / L)

d e ng a m wa ktu (b ula n ke -)

0 2.71E-03 p e ng a mb ila n sa mp e l p a d a ja ra k 500 500 2.39E- 03 me te r d a ri Bula n Ap ril – Se p te mb e r 2005.

Da ri G a m b a r 5, te rliha t b a hwa 1000 2.07E-03 wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n sa m p e l,

1500 1.75E-03 m e m p e ng a ruhi fluktua si ko nse ntra si nitrit 2000 1.43E-03 p a d a ja ra k 500 me te r d a ri mua ra .

De ng a n wa ktu (b ula n) sa m p ling ya ng 2500 1.11E- 03 b e rb e d a a ka n m e m b e ri ko nse ntra si Nitrit

3000 7.91E-04 ya ng b e rb e d a p ula . Itu a rtinya b a hwa 3500 4.72E-04 wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n sa m p e l 4000 1.53E-04 jug a b e rp e ng a ruh te rha d a p fluktua si

ko nse ntra si Nitrit.

4500 -1.66E-04 De ng a n m e ng g una ka n 5000 - 4.85E- 04 p e rsa m a a n re g re si se d e rha na , d ip e ro le h Da ri ta b e l 2 te rliha t b a hwa p a d a ja ra k

p e rsa ma a n re g re si se d e rha na untuk 4500 me te r d a ri mua ra sung a i,

ja ra k 500 me te r d a ri mua ra , ya itu;

ko nse ntra si Nitrit b e rnila i ne g a tif (-),

a rtinya ko nse ntra si nitra t p a d a ja ra k Y = 0,00350 + 0,000257 X te rse b ut nihil a ta u m e nd e ka ti 0 a ta u = 0.

X a d a la h wa ktu (b ula n) Ta b e l 3 b e risika n p e rsa m a a n re g re si

Va ria b e l

p e ng a m b ila n sa m p e l d a n va ria b e l Y ko nse ntra si nitrit p a d a b ula n Me i 2005

a d a la h ko nse ntra si Nitrit p a d a ja ra k 500 hing g a Se p te mb e r 2005.

m d a ri m ua ra .

Tid a k se mua ko nse ntra si Nitrit d a ri Bula n Me i – Se p te m b e r d iura ika n sa tu

Ta b e l 3. Pe rsa m a a n Re g re si Ko nse ntra si Nitrit d a ri Bula n Me i – Se p te m b e r 2005, ya ng Did a sa rka n Ata s Ja ra k Sa mp ling d a ri Mua ra Sung a i. Bula n Pe rsa m a a n Re g re si

Ke te ra ng a n Ap ril

Y = 2,705.10 -3 - 6,38.10 -7 X X b e rta mb a h, Y m e nurun Me i

Y = 2,705.10 -3 – 6,39.10 -7 X X b e rta mb a h, Y m e nurun Juni

Y = 6,361.10 -3 - 8,85.10 -7 X X b e rta mb a h, Y m e nurun Juli

Y = 7,459.10 -3 - 6,72.10 -7 X X b e rta mb a h, Y m e nurun Ag ustus

Y = 6,639.10 -3 - 1,11.10 -6 X X b e rta mb a h, Y m e nurun Se p te mb e r

Y = 4,361.10 -3 - 8,85.10 -7 X X b e rta mb a h, Y m e nurun

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

t (m itri iN s

Waktu (Bulan)

G a m b a r 5. G ra fik hub ung a n ko nse ntra si Nitrit d e ng a m wa ktu (b ula n ke -) p e ng a m b ila n

sa mp e l p a d a ja ra k 500 me te r d a ri Bula n Ap ril – Se p te mb e r 2005

1) Ko re la si se d e rha na se rta ukura n Da ri g a m b a r 6, ta m p a k b a hwa la innya , a na lisisnya d a n ke la ya ka n

titik-titik p lo t (re sid ua l) tid a k b e rp a nc a r

b a ik d i a ta s (+) m a up un d i b a wa h (-) titik Ko re la si se d e rha na ( r ), d ip e ro le h

g a ris re g re si

ne tra l (0) untuk b e rb a g a i X ya ng Multiple R = 0,3268, ma ka ko re la si a nta ra

b e rb e d a . Jug a te rliha t b a hwa va ria b e l ja ra k sa m p ling d a ri m ua ra

p a nc a ra n titik te rse b ut m e nunjuka n sung a i (Te luk Pa lu) d e ng a n ko nse ntra si

sua tu p o la te rte ntu. Ha l ini m e nunjuka n Nitrit a d a la h 0,3268. Ini m e na nd a ka n

b a hwa g a ris re g re si d a n p e rsa ma a n

b a hwa hub ung a n a nta ra ke d ua nya re g re si se d e rha na d i a ta s d ia ng g a p tid a k b e rko re la si d e ng a n b a ik kura ng c o c o k untuk me ra ma lka n (hub ung a nnya tid a k e ra t), ka re na

hub ung a n a nta ra va ria b e l wa ktu

a ng ka ko re la sinya < 0,6 (b ula n) sa m p ling d e ng a n va ria b e l R Sq ua re = 0,1067, a rtinya 10,67%

ko nse ntra si Nitrit.

va ria si a ta u fluktua si se b a ra n Nitrit p a d a Sung a i Pa lu b isa d ije la ska n o le h va ria si

2) Ana lisis ke la ya ka n ko e fisie n re g re si wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n sa m p e l,

Ana lisis uji d ila kuka n d e ng a n se d a ng ka n sisa nya 89,33 % d ije la ska n

m e ng g una ka n uji t. Ka re na t hitung o le h va ria si-va ria si la innya .

(0,6916) le b ih ke c il d a ri p a d a t ta b e l (6,314), m a ka H o

d ite rim a , d e ng a n

X Variable 1 Residual Plot

d e mikia n “ wa ktu (b ula n) sa m p ling d a ri m ua ra (Te luk Pa lu) tid a k b e rp e ng a ruh

nya ta te rha d a p p e rub a ha n ko nse ntra si

Nitrit se p a nja ng a lira n Sung a i Pa lu” .

0.001 ls a 0.0005

3) Pre d iksi va ria b e l d e p e nd e n (Y)

Da ri p e rsa m a a n re g re si

Resi -0.0005 0 2 4 6 8 10

se d e rha na Y = 0,00350 + 0,000257 X ,

b isa d ip re d iksi b e sa ra n Y (ko nse ntra si

Nitrit) untuk b e sa ra n X te rte ntu {wa ktu

X Variable 1

(b ula n) sa m p ling } ; d im a na X=1 d ihitung p a d a b ula n Ja nua ri 2005), ha silnya

G a mb a r 6. Ha sil p lo t re sid ua l untuk p e ng ujia n

d a p a t d iliha t p a d a Ta b le 4. ke la ya ka n p e rsa ma a n re g re si

Da ri ta b e l 4, te rliha t b a hwa a nta ra ko nse ntra si Nitrit d e ng a n

wa ktu (b ula n ke ) p e ng a m b ila n va ria b le wa ktu, b ula n, ko nse ntra si Nitrit

sa m p e l untuk ja ra k 500 m . se m a kin m e ning ka t. Wa la up un ha silnya

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i) se c a ra ke se luruha n m e nd e ka ti nila i

De mika in jug a m e nurut

a slinya (ha sil p e ng a m a ta n), na m un Ke p utusa n Me nte ri Ke se ha ta n Ke p . No .

d e mikia n ha sil uji ke la ya ka n re g re si, 907/ MENKES/ 2002 te nta ng Pe rsya ra ta n p e rsa m a a n re g re si te rse b ut d i a ta s tid a k

Kua lita s Air Minum , Nitrit ya ng

d ip e rb o le hka n 3 m g / L, m a sih d a la m m e ng e ta hui ko nse ntra si Nitrit d i Sung a i

d a p a t d ija d ika n ja mina n untuk

ka te g o ri a ir ya ng la ya k d iko nsumsi a ta u Pa lu.

untuk ke p e rlua n minum se te la h d io la h Da ri ha sil p e rhitung a n (a na lisis

a ta u d im a sa k te rle b ih d a hulu. re g re si), ha silnya tid a k a d a ya ng m e nunjuka n ka la ya ka n re g re si

4.4 Ana lisis Sum b e r-Sum b e r Pe nc e m a ra n

b e rd a sa rka n uji t d a n uji re sid ua l.

Nitro g e n (Nitrit)

De ng a n d e mikia n va ria b e l wa ktu Da ri p e ng a m a ta n la p a ng a n (b ula n) p a d a ja ra k-ja ra k 500 m, 2000 m ,

se la ma e na m b ula n d a p a t d ip e rkira ka n

b a hwa sum b e r-sumb e r Nitrit uta m a p a d a fluktua si nitro g e n d i Sung a i Pa lu.

d st. tid a k me mb e rika n p e ng a ruh nya ta

b e ra sa l d a ri a ktivita s p e rta nia n, p e rke b una n d a n p e te rna ka n ya ng a d a

4.3 Kua lita s Air Sung a i Pa lu Be rd a sa rka n

d a e ra h a lira n sung a i (DAS) te ruta m a Pa ra me te r Nitro g e n

Ka wa sa n Do lo ke a ra h hulu. Da e ra h Ha sil p e ng a m a ta n la b o ra to rium a lira n Sung a i Pa lu a d a la h d a e ra h ya ng m e nunjuka n b a hwa ka d a r nitro g e n

sub ur d a n sa ng a t c o c o k untuk a re a l (nirit) m a sih ja uh d i b a wa h a m b a ng

p e rta nia n. Pe ng g una a n p up uk ya ng

b a ta s ya ng d ip e rsya ra tka n o le h m e ng a nd ung nitro g e n untuk p e m e rinta h m e la lui PP. No . 82 Ta hun

p e rsa wa ha n d a n p e rke b una n 2001 te nta ng Pe ng e lo la a n Kua lita s Air

m e rup a ka n sum b e r uta m a Nitrit. Ta na h

d a n Pe ng e nd a lia n Pe nc e m a ra n Air ya ng te la h te rc e m a ri Nitro g e n (nitrit) b ila (Ta b e l 5).

te rja d i huja n se b a g ia n te re ro si o le h a ir Nitrit = 0,06 mg / L (ha sil

d a n ma suk ke Sung a i Pa lu. Sumb e r p e ng a ma ta n b e rkisa r 0 – 0,007 mg / L).

la innya b e ra sa l d a ri b ua ng a n lim b a h De ng a n m e rujuk ke p a d a PP. No . 82

p e nd ud uk b a ik ya ng la ng sung ke sung a i Ta hun 20001, krite ria a ir p e rmuka a n

Pa lu, m a up un ya ng m e la lui sa lura n- Ke la s 1, d e ng a n tid a k me mp e rha tika n

sa lura n p e m b ua ng a n te ruta m a

fa kto r nila i to le ra nsi (3 sa m p a i 10), m a ka p e nd ud uk d i wila ya h Pa lu Ba ra t d a n kua lita s a ir sung a i Pa lu sud a h te rg o lo ng

Pa lu Se la ta n.

te rc e ma r ring a n.

Ta b e l 4. Ha sil Pre d iksi Ko nse ntra si Nitrit (Y Pre d iksi) Be rd a sa rka n Wa ktu (Bula n) Pe ng a mb ila n Sa mp e l untuk Ja ra k 500 d a ri Mua ra .

Va ria b e l X a ta u Bula n

Y Pre d iksi ke -

Y Pre d iksi

Va ria b e l X a ta u

(m g / L)

Bula n ke -

8 0.005556 Sum b e r : Ha sil Pe rhitung a n, 2005

Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 112 - 125

Ta b e l 5.. Kua lita s Air Sung a i Pa lu Be rd a sa rka n Pa ra m e te r Nitrit. Ya ng Dia njurka n/ Dip e rsya ra tka n Pa ra m e te r

Ha sil Pe ng a m a ta n Me nurut Pe ra tura n

La b o ra to rium

PP No . 82 Ta hun

Ke p . No .

907/ Me nke s/ VII/ 2002 Nirit

2001 (Air Ke la s I)

0 – 0,007 mg / L

0,06 mg / L

3 mg / L

4.5 Re fe re nsi Pe m a nfa a ta n

p a d a b ula n Ag ustus d a n Juli, Be rd a sa rka n Pa ra m e te r Nitro g e n

Air

te re nd a h p a d a b ula n Ap ril. Ha l ini (Nitrit) d a n Pa ra me te r La innya .

te rta m a d ip e ng a ruhi o le h c ura h Be rd a sa rka n PP. No . 82 Ta hun

huja n d a n wa ktu ta na m 2001, te nta ng p e m b a g ia n a ir

(p e m up uka n) b a g i p e ta ni d i d a e ra h p e rm uka a n b e rd a sa rka n hulu. p e runtuka nnya , m a ka a ir d i Sung a i Pa lu,

• Be rd a sa rka n ha sil a na lisis re g re si m a sih b e rp o te nsi untuk d im a nfa a tka n

se d e rha na , fa kto r ja ra k d a ri mua ra se b a g a i sumb e r a ir b e rsih (m inum d a n

sung a i (Te luk Pa lu) b e rhub ung a n MC K), d a n d a p a t d ima nfa a tka n untuk

sa ng a t e ra t a ta u b e rko re la si d e ng a n se mua ke la s a ir (ke la s 1 sa mp a i 4), b a ik

b a ik d e ng a n ke na ika n/ p e nuruna n untuk irig a si (p e rta nia n), re kre a si, d a n

ko nse ntra si Nitrit (ko re la sinya se b a g a inya . Na mun p a d a ko nd isi-

me nc a p a i 0,86, le b ih b e sa r d a ri 0,6), ko nd isi te rte ntu, d e ng a n b a hka n ko e fisie n d e te rmina sinya m e m p e rha tika n fa kto r ja ra k d a n m usim

m e nc a p a i 90%. Se d a ng ka n va ria b e l (wa ktu), ka nd ung a n Nitrit me le b ihi

wa ktu (b ula n) p e ng a m b ila n sa m p e l,

a m b a ng b a ta s ya ng d ip e rsya ra tka n. tid a k m e m b e rika n p e ng a ruh nya ta Be rd a sa rka n ha sil p e ng a m a ta n

te rha d a p p e rub a ha n ko nse ntra si la p a ng a n d a n la b o ra to rium b a hwa

Nitrit se p a nja ng a lira n Sung a i Pa lu, se c a ra fisik (b a u, wa rna d a n ra sa ) d a n

hub ung a nnya tid a k e ra t (ko re la sinya p H; a ir te rse b ut sud a h tid a k la ya k

ha nya se kita r 0,32, le b ih ke c il d a ri 0,6,

d iko nsumsi untuk a ir minum, se b e lum

d a n ko e fisie n d e te rmina sinya ha nya

d io la h te rle b ih d a hulu. Ting ka t

se kita r 10,67%).

ke ke ruha n a ir sa ng a t ting g i te ruta ma p a d a sa a t m usim huja n (b a njir).

5.2 Sa ra n-sa ra n

Pe rlu p e ne litia n le b ih la njut

5. Ke sim p ula n d a n Sa ra n

m e ng e na i Nitro g e n, BO D d a n C O D

5.1 Ke sim p ula n te rha d a p va ria b e l wa ktu d a n ja ra k, • Ka nd ung a n Nitrit d a la m a ir Sung a i

d e ng a n wa ktu p e ne litia n ya ng le b ih Pa lu m a sih m e m e nuhi sta nd a r Ba ku

la m a d a n ja ra k p e ng a m b ila n sa m p e l Butu ya ng d ip e rsya ra tka n se b a g a i a ir

d a ri m ua ra ya ng c ukup ja uh ke a ra h

ya ng la ya k d iko nsumsi untuk hulu, se hing g a b isa d ike ta hui se c a ra ke p e rlua n a ir minum, te ta p i p e rlu

a kura t b e sa rnya ting ka t p e nc e m a ra n p e ng o la ha n te rle b ih d a hulu se b e lum

Nitro g e n d a n za t p e nc e m a r la innya .

d iminum . Da ri ha sil p e ng a m a ta n, p a d a b ula n Juli 2005 Nitrit se b e sa r

6. Da fta r Pusta ka

0,007 mg / L me la mp a ui a mb a ng Aswa d i, Muha m m a d , 2001, Pe ra m a la n

b a ta s a ir Ke la s 1, na m un m a sih Pe ng g una a n Air d e ng a n

d a la m b a ta s to le ra n. Me ng g una ka n Mo d e l Re g re si d a n • Sim ula si nitrit m e m p e rliha tka n b a hwa ;

C a sc a d e (Stud i Ka sus PDAM Ko ta p a d a ja ra k ya ng se m a kin d e ka t

Ba nd ung ), Te sis Ma g iste r, Te knik

d e ng a n g a ris p a nta i (Te luk Pa lu) Ling kung a n ITB, Ba nd ung . ka nd ung a n Nitrit se m a kin ting g i,

Avia tun, Evi, 1994, Pe ne ra p a n Mo d e l se ma kin ke a ra h hulu se m a kin ke c il. Finite Diffe re nc e d a ri Tho ma nn Ko nse ntra si Nitrit te rting g i te rja d i Untuk Me ng e ta hui Pe nye b a ra n N

Pe mo d e la n Fluktua si Nitro g e n (Nitrit) Pa d a Alira n Sung a i Pa lu (Muha mma d Aswa d i) O rg a nik d a n Nitra t d i Wa d uk

Ve jls Þ ve j 25. DK-8600 Silke b o rg ,

C ira ta , La p o ra n Tug a s Akhir,

De nm a rk.

Jurusa n te knik Ling kung a n, Institut O rlo b , G e ra ld T., 1983, Ma the ma tic a l Te kno lo g i Ba nd ung .

Mo d e ling o f Wa te r Q ua lity:

C ha p ra , Ste ve n C ., 1997, Surfa c e Wa te r- Stre a ms, La ke s a nd Re se rvo irs, Q ua lity Mo d e ling , Mc G ra w-Hill