T PBBS 1302564 Chapter1
BAB I
BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Budaya téh mangrupa hasil cipta manusa anu dipaké jeung tumuwuh tur
mekar saluyu jeung kamekaran jaman. Dina hirup kumbuhna, manusa teu bisa
leupas ti manusa séjénna. Ku kituna manusa disebut mahluk sosial anu hirup dina
hiji kelompok atawa masarakat.
Nurutkeun William A. Haviland dina Sundjaya (2008, kc. 4), masarakat
mangrupa sakelompok jalma anu matuh di hiji daérah sarta miboga kabudayaan
nu sarua. Masarakat jeung kabudayaan silih mangaruhan dina kahirupan manusa
salaku mahluk sosial jeung mahluk anu berbudaya . Di masarakat aya unsur-unsur
kabudayaan salaku
interaksi sosial anu ngabeungkeut masarakatna kana hiji
sistem anu sarua.
Kabudayaan mangrupa hasil cipta manusa anu dilarapkeun dina kahirupan.
Saperti anu ditétélakeun ku Koentjaraningrat (2009, kc. 144) yén kabudayaan nya
éta sistem gagasan, tindakan jeung hasil karya manusa dina kahirupan masarakat
anu dipiboga ku cara diajar. Dina kabudayaan nyangkaruk ajén-inajén pikeun
kahirupan masarakatna. Koentjaraningrat ngabagi kabudayaan jadi tujuh unsure
anu penting di kahirupan masarakat, nya éta (1) sistem religi atawa kapercayaan,
(2) pangaweruh, (3) sistem sosial jeung organisasi kamasarakatan, (4) basa, (5)
kasenian, (6) sistem pakasaban, jeung (7) sistem téknologi.
Kabudayaan saperti anu ditétélakeun di luhur mangrupa pola kahirupan
masarakat anu jadi kabiasaan, mulai tina sistem religi atawa kapercayaan nepi ka
sistem téknologi masarakatna aya dina lingkaran hirup anu tuluy tumuluy ka anak
incu kahareupna. Pola kabudayaan dina hiji masarakat bisa katémbong tina cara
hirup sapopoé masarakatna. Kabudayaan mangrupa produk anu jembar, dijerona
aya sababaraha istilah anu aya patalina jeung kabudayaan masarakat, hususna
masarakat Sunda. Anu kaasup kana sababaraha istilah anu raket patalina jeung
kabudayaan nya éta kaarifan lokal jeung folklor.
Kaarifan lokal mangrupa ajén inajén anu dipaké pikeun ngatur
masarakatna ngagunakeun norma-norma lokal anu hirup di masarakat. Ieu hal
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
2
saluyu jeung anu ditétélakeun ku Sibarani (2010, kc. 131) yén kaarifan lokal
mangrupa dadasar dina kahirupan masarakatna, ku jalan ngalarapkeun kaarifan
lokal masarakatna bisa apal kana naon-naon anu dipikabutuhna, jeung sakabéh
pasualan anu disanghareupan ku éta masarakatna bisa diréngsékeun ku jalan
ngamangpaatkeun tradisi-tradisi anu dijieun ku masarakatna. Sedengkeun anu
disebut Folklor mangrupa bagéan tina kabudayaan, anu sumebarna sacara lisan.
Folklor hirup dina jero kabudayaan masarakatna, pola hirup masarakatna bisa jadi
ngabogaan unsure foklor. Folklor ogé ngawengku sawatara kabudayaan anu
sumebar tur diwariskeun sacara turun-tumurun boh sacara lisan boh ngaliwatan
conto anu dibarengan ku gerak isyarat. Nurutkeun Dundes dina Danandjaja (2007,
kc. 1) Sacara étimologis folklor asalna tina kecap folk jeung lore. Folk hartina
sakumpulan jalma anu miboga cirri fisik, sosial, jeung kabudayaan nepi ka bisa
dibédakeun tina kelompok séjenna. Dumasar wangenan folklor di luhur tangtu
pola hirup masarakat anu réa teu sakabéhna sarua, tiap kelompok masarakat
miboga pola hirup sewing-séwangan anu tuluy ngawujud dina wangun folklor.
Aya tilu wangun folklor nya éta folklore lisan, folklor satengah lisan jeung folklor
non-lisan.
Dina kahirupan masarakat Indonésia anu réa ku selér bangsana tangtu
kabudayaan jadi ciri has daérah séwang-séwangan. Biasana kaarifan lokal jeung
folklor anu hirup ogé béda-béda. Nurutkeun Endaswara (2009, kc 15) kabudayaan
bisa dibagi jadi dua jenis nya éta kabudayaan nasional jeung kabudayaan
nusantara. Kabudayaan nasional nya éta kabudayaan anu ngawengku sakabéh
kabudayaan bangsa Indonésia, sedengkeun anu disebut kabudayaan Nusantara nya
éta kabudayaan anu geus aya saméméh ngadegna pamaréntahan Républik
Indonésia. Anu kaasup kana kabudayaan Nusantara diantarana, Jawa, Sunda,
Batak , Bugis, Bali, Minangkabau, Makasar, Ambon, jeung sajabana. Hartina
kabudayaan Nusantara mangrupa sélér bangsa anu hirup di Indonésia anu miboga
kabudayaan sewang-séwangan.
Kacida pentingna panalungtikan ngeunaan kabudayaan saupama nilik tina
ayana sababaraha puluh sélér bangsa di Indonésia. Lantaran ku ayana
panalungtikan ngeunaan kabudayaan ti unggal sélér bangsa di Indonésia hartina
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
3
bakal kaguar sasaruaan jeung bébédana kabudayaan anu aya, boh dina wangun
kaarifan lokal boh dina wangun folklor, anu bakal ngajadikeun salasahiji média
pikeun ngahijikeun sélér bangsa anu aya di Indonésia, anu tungtungna bakal
katémbong cirri has bangsa Indonésia ngaliwatan budaya Nusantarana.
Ku kituna, saupama dipatalikeun jeung ieu panalungtikan tangtu ieu
panalungtikan miboga udagan pikeun mertélakeun salasahiji folklor anu masih
kénéh hirup di masarakat Sunda hususna. Dina kahirupan masarakat Sunda kacida
réana folklor anu masih kénéh hirup salaku kabudayaan. Contona waé anu kaasup
kana folklor lisan nya éta basa rahayat, ungkara tradisional, patalékan tradisional,
puisi rahayat, carita rahayat, jeung kawih/lagu rahayat. Sedengkeun anu kaasup
kana folklor satengah lisan nya éta kapercayaan rahayat, kaulinan barudak,
upacara adat, pesta rakyat, jeung téater rakyat. Pamungkas anu kaasup kana
folklor non-lisan nya éta arsitéktur imah tradisional, kerajinan rahayat, kadaharan
tradisional, jeung obat-obatan tradisional.
Pamali mangrupa salasahiji produk folklor satengah lisan, lantaran
mangrupa wangun kapercayaan masarakat anu dikedalkeunna sacara lisan.
Nurutkeun makna aslina, kecap pamali téh nya éta sagala rupa anu ngotoran awak
(mala= kotor, mali= nu nyababkeun kokotor, leutak nu ngalimpudan awak).
Pamali nya éta panyaraman pikeun migawé atawa ngedalkeun hiji hal anu bakal
ngadatangkeun mamala pikeun manéhna atawa batur saupama dipilampah. Dina
kamus Danadibrata (2009, kc. 489) pamali téh miboga harti panyaraman ti kolot
baheula anu maksudna teu meunang ngalakukeun hiji pagawéan lantaran sok aya
matakna.
Tina wangenan-wangenan pamali di luhur, bisa dicindekkeun yén pamali
téh mangrupa hiji aturan anu dijieun ku karuhun tur hirup dina mangsa harita anu
sabagian masih dipaké dina kahirupan kiwari. Pamali biasana patali jeung mitos
anu sawatara jalma nganggap éta pamali téh mangrupa hal anu teu asup akal,
lantaran mitos mangrupa hal anu dipercaya sacara turun tumurun ku hiji
masarakat anu makéna.
Tapi saupama ditilik tina harti, pamali téh lain ngan saukur istilah anu
diucapkeun sagawayah, tapi éta pamali téh miboga ajén atikan pikeun ngatik
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
4
sacara teu langsung sangkan budak bisa nurut kana naon-naon anu diucapkeun ku
kolot. Teu kapaluruh ti iraha pamali hirup di masarakat Sunda, jeung deui kumaha
matakna disebut pamali téh. Nurutkeun Mustapa (2010, kc. 15) ti jaman baheula
geus aya panyaraman anu teu dituliskeun dina aturan-aturan tinulis atawa buku,
ngan saukur panyaraman anu ukur diomongkeun kolot baheula anu bisa dipaké
pikeun mapatahan sarta nyaram ka budakna sangkan teu migawé hal-hal anu kirakira nyilakakeun. Pamali hirup di masarakat ngaliwatan tradisi lisan anu gampang
robah jeung hésé dipaluruh kasang tukangna, tapi saupama nilik kana basa jeung
ma’nana, pamali téh hirup lantaran ayana pangalaman anu karandapan ku kolot
baheula anu matak nyilakakeun, ku kituna pamali kawilang penting pikeun
kahirupan masarakat alam harita, hususna pikeun ngatik jeung ngadidik budak
sangkan nurut kana naon nu diomongkeun ku kolotna.
Ku kituna, panalungtikan ngeunaan pamali téh penting dilakonan,
pangpangna mah pikeun maluruh ajén atikanana. Naha pamali téh dipaké ngan
saukur panyaraman kolot baheula kana hal-hal anu dianggap goréng, atawa naha
aya ajén atikan anu hayang ditepikeun kolot baheula pikeun ngajalankeun
kahirupan masarakatna sacara tingtrim. Éta hal tangtu kudu dipaluruh pikeun
lumangsungna kahirupan pamali éta sorangan, hiji hal moal bisa hirup nepi ka
kiwari saupama teu miboga fungsi dina tatanan kahirupan masarakatna.
Saupama ditilik tina sajarahna, Kecamatan Cigugur téh boga ajén sajarah
anu luhur pikeun Kabupatén Kuningan, lantaran Cigugur dijadikeun puseur
dayeuh pikeun karajaan Kuningan anu dipingpin ku Adipati Ewangga, lantaran
éta ogé Cigugur téh jadi puseur sumebarna kabudayaan-kabudayaan anu dibawa
ku sémah. Contona waé dina abad 19 keur jaman Kristenisasi asup ka Jawa Barat,
Kecamatan Cigugur jadi puseur sumebarna agama Kristen anu asup, kitu ogé
nalika sumebarna agama Islam Kecamatan Cigugur miboga peran anu penting. Ku
kituna di kecamatan Cigugur Kiwari 50% ngagem agama Kristen jeung 50%
ngagem agama Islam. Salian ti dua éta ageman, di Cigugur ogé aya aliran
kapercayaan anu sok disebut Sunda Wiwitan.
Nurutkeun sababaraha artikel anu medar ngeunaan Sunda wiwitan, Sunda
wiwitan nya éta sistem kapercayaan ka luluhur ( animisme jeung dinamisme) anu
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
5
diagem ku masarakat Sunda saméméh aya agama Hindu jeung Islam.
Kapercayaan Sunda wiwitan hirup di sababaraha désa anu aya di Jawa Barat
saperti masarakat Kanékés, masarakat Ciptagelar jeung masarakat Cigugur. Ieu
hal ngabalukarkeun euyeubna kabudayaan-kabudayaan anu hirup di masarakat
Kecamatan Cigugur, salasahijina tradisi lisan pamali anu masih kénéh hirup di
masarakat Kecamatan Cigugur. ieu hal di luhur anu ngalantarankeun panalungtik
milih Kecamatan Cigugur salaku sumber data dina ieu panalungtikan, lantaran
kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur anu masih kénéh raket patalina jeung
kagiatan-kagiatan adat saperti upacara adat, sistem kapercayaan kaasup pamali.
Panalungtikan ngeunaan ajén étnopedagogik dina pamali masih kénéh
jarang, aya ogé panalungtikan ngeunaan pamali anu hirup di masarakat séjénna.
Ieu di handap sababaraha panalungtikan ngeunaan pamali:
a. Diani Permasih (2014) anu judulna Ajén Atikan dina Folklor Kapamalian anu
aya di Désa Tanjungsari Kecamatan Cicaléngka Kabupatén Bandung.
b. Kurnia Hardiansyah (2009) anu judulna Ungkapan Pamali Bahasa Sunda
(Kajian Struktur dan Makna) .
Sedengkeun panalungtikan husus ngeunaan ajén étnopedagogik anu aya
dina pamali di kecamatan Cigugur mah can aya nu nalungtik. Ku kituna perlu
diayakeun panalungtikan kana éta hal anu dijudukan Pamali dina Kahirupan
Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan (Ulikan Sémiotik jeung
Étnopédagogi).
1.2 Rumsan Masalah
Rumusan masalah dina ieu panalungtikan ngawengku pamali, sémiotik,
jeung étnopédagogi. Pamali mangrupa salasahiji wangun folklor satengah lisan,
anu dina ieu panalungtikan diwatesanan kana klasifikasi folklor satengah lisan
nurutkeun Hand dina Danandjaya (2007, kc. 155) diantarana: (1) kapercayaan
rakyat dina kahirupan manusa, (2) kapercayaan kana mahluk gaib, (3)
kapercayaan kana ayana alam samesta, jeung (4) kapercayaan nu séjénna.
Sedengkeun pikeun tilikan sémiotik, téori anu dipaké nya éta téori
sémiotik Charles Sanders Peirce dina Budiman (2011, kc. 20), anu ngawengku
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
6
ikon, indéks, jeung simbol. Dina ieu hal tilu unsur sémiotik peirce bakal
dilarapkeun kana pamali nepi ka katémbong ma’na tina éta pamali.
Anu pamungkas, tilikan étnopédagogi nurutkeun Suryalaga (2010, kc. 810) yén ajén-inajén budaya Sunda patali jeung rupa-rupa hal, di antarana: (1)
paripolah nyunda Tri-silas, (2) catur jatidiri insan, (3) panca rawayan (Gapura
Panca Waluya), (4) jeung moral kamanusaan.
Dumasar kana rumusan masalah di luhur, anu jadi masalah dina ieu
panalungtikan dirumuskeun dina kalimah pananya ieu di handap.
1) Naon waé téks pamali anu aya dina kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur
Kabupatén Kuningan?
2) Kumaha klasifikasi téks jeung fungsi pamali dina kahirupan masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
3) Unsur sémiotik naon waé anu nyangkaruk dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
4) Ajén étnopédagogi naon waé anu nyampak dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
1.3 Tujuan Panalungtikan
1.3.1
Tujuan Umum
Tujuan umum dina ieu panalungtikan nya éta maluruh ajén étnopédagogik anu
aya dina téks pamali anu hirup di masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kunigan.
1.3.2
Tujuan Husus
Tujuan husus anu hayang dihontal ngaliwatan ieu panalungtikan nya éta
ngadéskripsikeun:
1) data téks pamali dina kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kuningan;
2) klasifikasi téks jeung fungsi pamali dina kahirupan masarakat Kecamatan
Cigugur Kabupatén Kuningan dina wangun folklor satengah lisan;
3) unsur sémiotik anu nyangkaruk dina téks pamali masarakat Kecamatan
Cigugur Kabupatén Kuningan; jeung
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
7
4) ajén atikan étnopédagogik anu nyampak dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan.
1.4 Mangpaat Panalungtikan
1.4.1
Mangpaat Tioritis
Sacara tioritis ieu panalungtikan dipiharep bisa ngeuyeuban pangaweruh
ngeunaan kabudayaan Sunda, hususna dina widang aspék tradisi lisan kapamalian.
1.4.2
Mangpaat Praktis
Sacara praktis ieu panalungtikan dipiharep bisa méré gambaran ngeunaan ajén
atikan jeung ma’na anu nyangkaruk dina aspék pamali anu aya, hususna pikeun
masarakat, budayawan jeung Guru.
1.5
Raraga Tulisan
Sistematika panulisan dina ieu tesis ngawengku lima bab, nya éta:
1) BAB 1 BUBUKA, anu ngawengku kasangtukang masalah, watesan jeung
rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung
sistematika panulisan;
2) BAB II KAJIAN TIORI, anu ngawengku tiori-tiori ngeunaan kabudayaan,
pamali, ajén atikan jeung sémiotik;
3) BAB III METODOLOGI PANALUNGTIKAN, anu ngawengku metode
panalungtikan, sumber data, desain panalungtikan, wangenan operasional,
instrumen panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, jeung téhnik ngolah data;
4) BAB IV HASIL JEUNG PEDARAN, anu ngadadarkeun hasil tina
panalungtikan anu geus dilakukeun. Ngadadarkeun ngeunaan klasifikasi data
pamali nu aya di Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan, harti atawa ma’na
anu aya dina pamali di Kecamatan Cigugur Kabuptén Kuningan jeung ajén
atikan anu nyangkaruk dina pamali di Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kuningan.
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
8
5) BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN, mangrupa kacindekan tina hasil
panalungtikan sarta méré saran ngeunaan hal anu aya patalina jeung
panalungtikan anu dilakukeun;
DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Budaya téh mangrupa hasil cipta manusa anu dipaké jeung tumuwuh tur
mekar saluyu jeung kamekaran jaman. Dina hirup kumbuhna, manusa teu bisa
leupas ti manusa séjénna. Ku kituna manusa disebut mahluk sosial anu hirup dina
hiji kelompok atawa masarakat.
Nurutkeun William A. Haviland dina Sundjaya (2008, kc. 4), masarakat
mangrupa sakelompok jalma anu matuh di hiji daérah sarta miboga kabudayaan
nu sarua. Masarakat jeung kabudayaan silih mangaruhan dina kahirupan manusa
salaku mahluk sosial jeung mahluk anu berbudaya . Di masarakat aya unsur-unsur
kabudayaan salaku
interaksi sosial anu ngabeungkeut masarakatna kana hiji
sistem anu sarua.
Kabudayaan mangrupa hasil cipta manusa anu dilarapkeun dina kahirupan.
Saperti anu ditétélakeun ku Koentjaraningrat (2009, kc. 144) yén kabudayaan nya
éta sistem gagasan, tindakan jeung hasil karya manusa dina kahirupan masarakat
anu dipiboga ku cara diajar. Dina kabudayaan nyangkaruk ajén-inajén pikeun
kahirupan masarakatna. Koentjaraningrat ngabagi kabudayaan jadi tujuh unsure
anu penting di kahirupan masarakat, nya éta (1) sistem religi atawa kapercayaan,
(2) pangaweruh, (3) sistem sosial jeung organisasi kamasarakatan, (4) basa, (5)
kasenian, (6) sistem pakasaban, jeung (7) sistem téknologi.
Kabudayaan saperti anu ditétélakeun di luhur mangrupa pola kahirupan
masarakat anu jadi kabiasaan, mulai tina sistem religi atawa kapercayaan nepi ka
sistem téknologi masarakatna aya dina lingkaran hirup anu tuluy tumuluy ka anak
incu kahareupna. Pola kabudayaan dina hiji masarakat bisa katémbong tina cara
hirup sapopoé masarakatna. Kabudayaan mangrupa produk anu jembar, dijerona
aya sababaraha istilah anu aya patalina jeung kabudayaan masarakat, hususna
masarakat Sunda. Anu kaasup kana sababaraha istilah anu raket patalina jeung
kabudayaan nya éta kaarifan lokal jeung folklor.
Kaarifan lokal mangrupa ajén inajén anu dipaké pikeun ngatur
masarakatna ngagunakeun norma-norma lokal anu hirup di masarakat. Ieu hal
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
2
saluyu jeung anu ditétélakeun ku Sibarani (2010, kc. 131) yén kaarifan lokal
mangrupa dadasar dina kahirupan masarakatna, ku jalan ngalarapkeun kaarifan
lokal masarakatna bisa apal kana naon-naon anu dipikabutuhna, jeung sakabéh
pasualan anu disanghareupan ku éta masarakatna bisa diréngsékeun ku jalan
ngamangpaatkeun tradisi-tradisi anu dijieun ku masarakatna. Sedengkeun anu
disebut Folklor mangrupa bagéan tina kabudayaan, anu sumebarna sacara lisan.
Folklor hirup dina jero kabudayaan masarakatna, pola hirup masarakatna bisa jadi
ngabogaan unsure foklor. Folklor ogé ngawengku sawatara kabudayaan anu
sumebar tur diwariskeun sacara turun-tumurun boh sacara lisan boh ngaliwatan
conto anu dibarengan ku gerak isyarat. Nurutkeun Dundes dina Danandjaja (2007,
kc. 1) Sacara étimologis folklor asalna tina kecap folk jeung lore. Folk hartina
sakumpulan jalma anu miboga cirri fisik, sosial, jeung kabudayaan nepi ka bisa
dibédakeun tina kelompok séjenna. Dumasar wangenan folklor di luhur tangtu
pola hirup masarakat anu réa teu sakabéhna sarua, tiap kelompok masarakat
miboga pola hirup sewing-séwangan anu tuluy ngawujud dina wangun folklor.
Aya tilu wangun folklor nya éta folklore lisan, folklor satengah lisan jeung folklor
non-lisan.
Dina kahirupan masarakat Indonésia anu réa ku selér bangsana tangtu
kabudayaan jadi ciri has daérah séwang-séwangan. Biasana kaarifan lokal jeung
folklor anu hirup ogé béda-béda. Nurutkeun Endaswara (2009, kc 15) kabudayaan
bisa dibagi jadi dua jenis nya éta kabudayaan nasional jeung kabudayaan
nusantara. Kabudayaan nasional nya éta kabudayaan anu ngawengku sakabéh
kabudayaan bangsa Indonésia, sedengkeun anu disebut kabudayaan Nusantara nya
éta kabudayaan anu geus aya saméméh ngadegna pamaréntahan Républik
Indonésia. Anu kaasup kana kabudayaan Nusantara diantarana, Jawa, Sunda,
Batak , Bugis, Bali, Minangkabau, Makasar, Ambon, jeung sajabana. Hartina
kabudayaan Nusantara mangrupa sélér bangsa anu hirup di Indonésia anu miboga
kabudayaan sewang-séwangan.
Kacida pentingna panalungtikan ngeunaan kabudayaan saupama nilik tina
ayana sababaraha puluh sélér bangsa di Indonésia. Lantaran ku ayana
panalungtikan ngeunaan kabudayaan ti unggal sélér bangsa di Indonésia hartina
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
3
bakal kaguar sasaruaan jeung bébédana kabudayaan anu aya, boh dina wangun
kaarifan lokal boh dina wangun folklor, anu bakal ngajadikeun salasahiji média
pikeun ngahijikeun sélér bangsa anu aya di Indonésia, anu tungtungna bakal
katémbong cirri has bangsa Indonésia ngaliwatan budaya Nusantarana.
Ku kituna, saupama dipatalikeun jeung ieu panalungtikan tangtu ieu
panalungtikan miboga udagan pikeun mertélakeun salasahiji folklor anu masih
kénéh hirup di masarakat Sunda hususna. Dina kahirupan masarakat Sunda kacida
réana folklor anu masih kénéh hirup salaku kabudayaan. Contona waé anu kaasup
kana folklor lisan nya éta basa rahayat, ungkara tradisional, patalékan tradisional,
puisi rahayat, carita rahayat, jeung kawih/lagu rahayat. Sedengkeun anu kaasup
kana folklor satengah lisan nya éta kapercayaan rahayat, kaulinan barudak,
upacara adat, pesta rakyat, jeung téater rakyat. Pamungkas anu kaasup kana
folklor non-lisan nya éta arsitéktur imah tradisional, kerajinan rahayat, kadaharan
tradisional, jeung obat-obatan tradisional.
Pamali mangrupa salasahiji produk folklor satengah lisan, lantaran
mangrupa wangun kapercayaan masarakat anu dikedalkeunna sacara lisan.
Nurutkeun makna aslina, kecap pamali téh nya éta sagala rupa anu ngotoran awak
(mala= kotor, mali= nu nyababkeun kokotor, leutak nu ngalimpudan awak).
Pamali nya éta panyaraman pikeun migawé atawa ngedalkeun hiji hal anu bakal
ngadatangkeun mamala pikeun manéhna atawa batur saupama dipilampah. Dina
kamus Danadibrata (2009, kc. 489) pamali téh miboga harti panyaraman ti kolot
baheula anu maksudna teu meunang ngalakukeun hiji pagawéan lantaran sok aya
matakna.
Tina wangenan-wangenan pamali di luhur, bisa dicindekkeun yén pamali
téh mangrupa hiji aturan anu dijieun ku karuhun tur hirup dina mangsa harita anu
sabagian masih dipaké dina kahirupan kiwari. Pamali biasana patali jeung mitos
anu sawatara jalma nganggap éta pamali téh mangrupa hal anu teu asup akal,
lantaran mitos mangrupa hal anu dipercaya sacara turun tumurun ku hiji
masarakat anu makéna.
Tapi saupama ditilik tina harti, pamali téh lain ngan saukur istilah anu
diucapkeun sagawayah, tapi éta pamali téh miboga ajén atikan pikeun ngatik
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
4
sacara teu langsung sangkan budak bisa nurut kana naon-naon anu diucapkeun ku
kolot. Teu kapaluruh ti iraha pamali hirup di masarakat Sunda, jeung deui kumaha
matakna disebut pamali téh. Nurutkeun Mustapa (2010, kc. 15) ti jaman baheula
geus aya panyaraman anu teu dituliskeun dina aturan-aturan tinulis atawa buku,
ngan saukur panyaraman anu ukur diomongkeun kolot baheula anu bisa dipaké
pikeun mapatahan sarta nyaram ka budakna sangkan teu migawé hal-hal anu kirakira nyilakakeun. Pamali hirup di masarakat ngaliwatan tradisi lisan anu gampang
robah jeung hésé dipaluruh kasang tukangna, tapi saupama nilik kana basa jeung
ma’nana, pamali téh hirup lantaran ayana pangalaman anu karandapan ku kolot
baheula anu matak nyilakakeun, ku kituna pamali kawilang penting pikeun
kahirupan masarakat alam harita, hususna pikeun ngatik jeung ngadidik budak
sangkan nurut kana naon nu diomongkeun ku kolotna.
Ku kituna, panalungtikan ngeunaan pamali téh penting dilakonan,
pangpangna mah pikeun maluruh ajén atikanana. Naha pamali téh dipaké ngan
saukur panyaraman kolot baheula kana hal-hal anu dianggap goréng, atawa naha
aya ajén atikan anu hayang ditepikeun kolot baheula pikeun ngajalankeun
kahirupan masarakatna sacara tingtrim. Éta hal tangtu kudu dipaluruh pikeun
lumangsungna kahirupan pamali éta sorangan, hiji hal moal bisa hirup nepi ka
kiwari saupama teu miboga fungsi dina tatanan kahirupan masarakatna.
Saupama ditilik tina sajarahna, Kecamatan Cigugur téh boga ajén sajarah
anu luhur pikeun Kabupatén Kuningan, lantaran Cigugur dijadikeun puseur
dayeuh pikeun karajaan Kuningan anu dipingpin ku Adipati Ewangga, lantaran
éta ogé Cigugur téh jadi puseur sumebarna kabudayaan-kabudayaan anu dibawa
ku sémah. Contona waé dina abad 19 keur jaman Kristenisasi asup ka Jawa Barat,
Kecamatan Cigugur jadi puseur sumebarna agama Kristen anu asup, kitu ogé
nalika sumebarna agama Islam Kecamatan Cigugur miboga peran anu penting. Ku
kituna di kecamatan Cigugur Kiwari 50% ngagem agama Kristen jeung 50%
ngagem agama Islam. Salian ti dua éta ageman, di Cigugur ogé aya aliran
kapercayaan anu sok disebut Sunda Wiwitan.
Nurutkeun sababaraha artikel anu medar ngeunaan Sunda wiwitan, Sunda
wiwitan nya éta sistem kapercayaan ka luluhur ( animisme jeung dinamisme) anu
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
5
diagem ku masarakat Sunda saméméh aya agama Hindu jeung Islam.
Kapercayaan Sunda wiwitan hirup di sababaraha désa anu aya di Jawa Barat
saperti masarakat Kanékés, masarakat Ciptagelar jeung masarakat Cigugur. Ieu
hal ngabalukarkeun euyeubna kabudayaan-kabudayaan anu hirup di masarakat
Kecamatan Cigugur, salasahijina tradisi lisan pamali anu masih kénéh hirup di
masarakat Kecamatan Cigugur. ieu hal di luhur anu ngalantarankeun panalungtik
milih Kecamatan Cigugur salaku sumber data dina ieu panalungtikan, lantaran
kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur anu masih kénéh raket patalina jeung
kagiatan-kagiatan adat saperti upacara adat, sistem kapercayaan kaasup pamali.
Panalungtikan ngeunaan ajén étnopedagogik dina pamali masih kénéh
jarang, aya ogé panalungtikan ngeunaan pamali anu hirup di masarakat séjénna.
Ieu di handap sababaraha panalungtikan ngeunaan pamali:
a. Diani Permasih (2014) anu judulna Ajén Atikan dina Folklor Kapamalian anu
aya di Désa Tanjungsari Kecamatan Cicaléngka Kabupatén Bandung.
b. Kurnia Hardiansyah (2009) anu judulna Ungkapan Pamali Bahasa Sunda
(Kajian Struktur dan Makna) .
Sedengkeun panalungtikan husus ngeunaan ajén étnopedagogik anu aya
dina pamali di kecamatan Cigugur mah can aya nu nalungtik. Ku kituna perlu
diayakeun panalungtikan kana éta hal anu dijudukan Pamali dina Kahirupan
Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan (Ulikan Sémiotik jeung
Étnopédagogi).
1.2 Rumsan Masalah
Rumusan masalah dina ieu panalungtikan ngawengku pamali, sémiotik,
jeung étnopédagogi. Pamali mangrupa salasahiji wangun folklor satengah lisan,
anu dina ieu panalungtikan diwatesanan kana klasifikasi folklor satengah lisan
nurutkeun Hand dina Danandjaya (2007, kc. 155) diantarana: (1) kapercayaan
rakyat dina kahirupan manusa, (2) kapercayaan kana mahluk gaib, (3)
kapercayaan kana ayana alam samesta, jeung (4) kapercayaan nu séjénna.
Sedengkeun pikeun tilikan sémiotik, téori anu dipaké nya éta téori
sémiotik Charles Sanders Peirce dina Budiman (2011, kc. 20), anu ngawengku
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
6
ikon, indéks, jeung simbol. Dina ieu hal tilu unsur sémiotik peirce bakal
dilarapkeun kana pamali nepi ka katémbong ma’na tina éta pamali.
Anu pamungkas, tilikan étnopédagogi nurutkeun Suryalaga (2010, kc. 810) yén ajén-inajén budaya Sunda patali jeung rupa-rupa hal, di antarana: (1)
paripolah nyunda Tri-silas, (2) catur jatidiri insan, (3) panca rawayan (Gapura
Panca Waluya), (4) jeung moral kamanusaan.
Dumasar kana rumusan masalah di luhur, anu jadi masalah dina ieu
panalungtikan dirumuskeun dina kalimah pananya ieu di handap.
1) Naon waé téks pamali anu aya dina kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur
Kabupatén Kuningan?
2) Kumaha klasifikasi téks jeung fungsi pamali dina kahirupan masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
3) Unsur sémiotik naon waé anu nyangkaruk dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
4) Ajén étnopédagogi naon waé anu nyampak dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan?
1.3 Tujuan Panalungtikan
1.3.1
Tujuan Umum
Tujuan umum dina ieu panalungtikan nya éta maluruh ajén étnopédagogik anu
aya dina téks pamali anu hirup di masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kunigan.
1.3.2
Tujuan Husus
Tujuan husus anu hayang dihontal ngaliwatan ieu panalungtikan nya éta
ngadéskripsikeun:
1) data téks pamali dina kahirupan masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kuningan;
2) klasifikasi téks jeung fungsi pamali dina kahirupan masarakat Kecamatan
Cigugur Kabupatén Kuningan dina wangun folklor satengah lisan;
3) unsur sémiotik anu nyangkaruk dina téks pamali masarakat Kecamatan
Cigugur Kabupatén Kuningan; jeung
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
7
4) ajén atikan étnopédagogik anu nyampak dina téks pamali masarakat
Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan.
1.4 Mangpaat Panalungtikan
1.4.1
Mangpaat Tioritis
Sacara tioritis ieu panalungtikan dipiharep bisa ngeuyeuban pangaweruh
ngeunaan kabudayaan Sunda, hususna dina widang aspék tradisi lisan kapamalian.
1.4.2
Mangpaat Praktis
Sacara praktis ieu panalungtikan dipiharep bisa méré gambaran ngeunaan ajén
atikan jeung ma’na anu nyangkaruk dina aspék pamali anu aya, hususna pikeun
masarakat, budayawan jeung Guru.
1.5
Raraga Tulisan
Sistematika panulisan dina ieu tesis ngawengku lima bab, nya éta:
1) BAB 1 BUBUKA, anu ngawengku kasangtukang masalah, watesan jeung
rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung
sistematika panulisan;
2) BAB II KAJIAN TIORI, anu ngawengku tiori-tiori ngeunaan kabudayaan,
pamali, ajén atikan jeung sémiotik;
3) BAB III METODOLOGI PANALUNGTIKAN, anu ngawengku metode
panalungtikan, sumber data, desain panalungtikan, wangenan operasional,
instrumen panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, jeung téhnik ngolah data;
4) BAB IV HASIL JEUNG PEDARAN, anu ngadadarkeun hasil tina
panalungtikan anu geus dilakukeun. Ngadadarkeun ngeunaan klasifikasi data
pamali nu aya di Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan, harti atawa ma’na
anu aya dina pamali di Kecamatan Cigugur Kabuptén Kuningan jeung ajén
atikan anu nyangkaruk dina pamali di Kecamatan Cigugur Kabupatén
Kuningan.
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
8
5) BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN, mangrupa kacindekan tina hasil
panalungtikan sarta méré saran ngeunaan hal anu aya patalina jeung
panalungtikan anu dilakukeun;
DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN
Hesti Widiastuti, 2015
Pamali Dina Kahirupan Masarakat Kecamatan Cigugur Kabupatén Kuningan
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu