STUDI TENTANG LAKON WAHYU DALAM PAKELIRAN WAYANG KULIT PURWA DI SURAKARTA (A Study of Lakon Wahyu in the Surakarta Style Puppetry in the Last Decade) - Institutional Repository ISI Surakarta

  # $ # $

  4 # 2' (

  7 (

  4 ( &

  5

0 & )

  • * ( *
  • * * /
  • * * * / *
  • *

    * / D * / *

  & ' ( 2' #+2' # ( / .6 , ' 2 ( / .6 , & ( (

  / .6 ( / 6 * -' $'& / .6 )'/ # &' ) $ # 6 * -'# )

  # * $ ) & $ 8. & #6 ( $ ' $ (' ' 8 6 #'- * & #6 ( $, ' $ ( 6 * ) ' *' ( ) * #' * &'&-' ' * . $' . ) ' 2 . ) & #6 ( $ #'( $ 6 * &' 6' ' ** ( ' $ 2 (( / + 6 *, (. # # 6 ) ' ( + ( $' $' $ 6 * ) &'& +

    • 6 ' * . - ( #' * ) . ) $ ( ) # 2 ( , & # 6 0 & *,
    • $ 6 ' '&, &- / * . 6 ( + (

  6 * -' $'& ( / .6 &' $ (' ' 8 6 ' $ ) &'& ** 6 ; ; $ ' * .

  • # $ 1 $' . ) (' * 6 6 . 2 $ # '( 6 * ) ) * &' 2 ) '+

  6'- - (. + (. ( + ( / .6 ) & $ & #6 ( $, 6 $ ('('8'/ + & #6 ( $ $' . ) (' ) # # $ ( '* #'( * ) & (' ) 6 * ) ) &- ( & #6 ( $ -' & $' / 2 ) ' $ ) &8 '( , *

  )' * . ) 6 ( + ( / .6 ) $ &' 2 ) - $ $ ( #'&' $ / ($ ' ( $ )' * -'# 6 # & $ & #6 ( $ $' . ) ( / .6 , - 6 (

  ) * 6 * &' & ( ( + ( / .6 M- M '- * 8 $ . )2 ( / ) 6 &' 6 ** $ ( 9 .6 ). ' 8 , $

  $& )2 ( 9 .6 ) / #$ , & $ ( 9 .6 #

  $ , $'- ') # ( 9 .6 #$ ' ) ' ). * *

  • ) ) $ & & ) 6 &' 6 # 9 .6 8(' 9 . ). * 6 /'# ( ) $ ) ' $ #( $ (
  • ( / .6 ) . -' $ ( ( (' ' ) & -' - * . 2 $ , #' ' $ 0 ' ( . # $ , ( ,
  • '( $' ) $ #'( $ '- . ) ' & . 28 # ( 6 *
    • ' +$'& ( / .6 ) $ . AC!+ ) ) * * - 6 ( $' ) $

  3

  6 * 4 $ @A!0"+B5 (

  • #'( $ - #'+-' # ( * # ( $' #'- $ ) .0 $

  9 $' , $ 9 *' $ 9 .6 ( $. & 9 .6 4 +( * $, 9 .6 - #'2 $ , 9 .6

  • 4 .6 * $ $ 9 .6 9 ) 6 $, 9 .6 & ) , ( ). (, '& 7 6 *, 9 .6 9 ) 6 $ $ , 9 .6 / , 9 .6 .2 $ . @A!+ ( + ( / .6 - 6 ( ) 8 $ ( '.

  ) * #'+'(# # )' ( $ ' ( / .6 &'& 6 & (

  • (. # # - * & #6 ( $ 2 * $' ( ) 6 * * #'+# )' * )
  • & #6 ( $ 6 $ $ ( &' ) $( ('- . * $ ('& . # -' # ( $+# ( $ ) . &' M - M, 3 ' )' $ . )

  5 6 &' ( $ ( ) $' $ ) . ) &

  • ;' &'
  • ' ('&- 6 ( / .6 #' * ) * - *( )' * $'& +$'& ,

  #' ' $ 0 ' ( . , 2 &' ' * , - 6 *, ( $- / , '( ) ) $

  • * & ) 6 * & # . ) # . 7

  ' *' $ ( ' *' $ ( , 6 * ) & (# ) * ' *' $ ( &' $ (

  • ') / / $ -' ' ) $0 ('#' . ' #$ / 6 * ) & '. $ ( . $ & ) ) & # $ 8' $ 6 * ) ' *' ( 2 * ) $

  &' +8 ( ' *' $ E 6 * &'& 6 * $ $' $ 6 =6

  • 8' $ ) $ 6 -' ( $ )' * ' $ &' * +) * ' *' $ 2 ) 8' $ 6 * ) #
  • * ' * )'& ( ) . ' 2 $ ( . ) & 8' $

  $ 6 * -' ( $ )' * $ ( . / 6 * 6 * #' ' $'$ ' #$ / ) $ & ( ) & # $ '&' $ # ' *' $ ( ) & $ # $' ) $ ' -') )' * ' *' $ ( 6 * ) * ( ) & ) ) & , $' '- .+ '- . ) & & )' & ) ) & , ( &'&

  6 ' *' $ ( # . 6 * ) ) & $ # ) ) $ # $ ( ) ' *' ( '.

  • #'2 & . '& & ) ') ( / 6 * &' ( # #$ # , 6 $ ) ' *' ( &' $ $ $

  8 $ ) # )' * ) $ (

  • ' ' # $ (' )

  2 * *' ' # & ) #'8 # '. ( ' $ #'( ) 2 & ( / 6 * * 6 ( ) ' $ #( ) $ # #' ' $ ) ) ) & ' -' ) . ( / 6 * - # 6 # ) . &' '( $ )

  • ) $ #'$ ) ' *' $ 9 .6 ) ( 9 .6
  • ' *' $ / .6 ) *( & #6 * ( $ / , (. # # 6 ) ( ) * &'&

  6 -'-' ' *' $ ' $ ' ' #$ & )2 2 ) & 1 /

  6 ' *' $ ('& . , (' $ , $ ('2 6 3 @B"0

  • 7 M/ .6 M &'&

  5 ) # $ ) & B ' &' 2' #( - ./

  M/ .6 M ) . ('-'

  6

  • ) $ ( '. . (' ) # . #'
  • . &- + 6 #'8 *# ' 6 $ $' # $ ' 6 $
  • M/ .6 M $ &- -' ( $ $' 2 ) 6 . - $ . )' * & #

  3 @G@0 5

  • M9 .6 M &' $ ) $ ) $ # 6 ) # /

  7

  • . & # . *. - ' 2 $ 6 ) 2' #( - ./ ) & & 6 &'&-' ' *' $

  6 * # & $ M/ .6 M ) M *M 6 * -' $

  • ' ., (' $ , ('- . * , ) $ ('& 3 @AD0 C5 $ , ) * *

  9 &'&-' ('$' - ./ M/ .6 M # $ 8 $ +8 $ 6 * #' ) 6 ( $ ( ) 8 '. #'#' * 7 #'#' * $ ( $ $ & & &' *. ) &' ' & 8 - & ( 8 $ +8 $ $' #'- $ ( ) $ ) 8

  )2 ( / ) 6 , ) * #' ) $' -' ' ) $

  • #' ) )' * ' 6 $ ' #$ & )2 2 ) ) $ ,
  • ./ M/ .6 M ) . ( . * 6 * ) -' ( (' ) #'#'

  &' 1'# 6 * ) $'( , & # 6 #'- * ) *, ') * * ) '$ ) # 6 * ) $ &' ' & # $ $ ( ) )' $ 1 ( # ' ) $

  / .6 ) $ ) ('$ . &' $ ) +$ ) ('-' . # 6 * # 6 6

  • ' 1'# #'- * ) *, ( $' # $ ) #' '$ , $ & #' ** * $' ' # ) . & ) &'&'$ ( . # ' 6 * # (#'#

  '# & 6 ' *' $ / .6 &' 2 ( ) ' ) $ 6 * &' 2'+

  • #( - ./ M/ .6 M # $ *' ., (' $ , ('- . * , ) $ 6 * -' . # ) 8 '/ $ M$ - $ M $ -' . - )' *
  • ('& . #'# ('6 ( 6 & # *+&
  • ' * )'& ( ( / .6 ) . #' *( ' #$ / $' $ '&+-' *' . )
  • )'/ (' ) #'#' $ -'-' $ ( . ) & 8' $ / 6 * 7 #

  6 *' . $' #'- $ ) ) # ( $ # 2 # , ('$ - . ) & -' $ , ) $ ( ' ('$ # . $ $ ( . 8 ' ' & M/ .6 M ) & & 6 6 * &' ' & / .6 $' - $ # )

  • $ ( .+$ ( . 6 * -' / $ ( 2 2 , # '., # 8 ) & . . $ '. -
    • )' * . ) $ emberi keterangcm bahwa: wahyu adalah sesuatu yang luar biasa, jadi dengan ita lain wahyu tidak dimiliki oleh sembarang orang dan tidak akan diterima eh orang yang sombong, angkuh dan tamak (1985'.20).

  . Jenis-jenis Lakon Wahyu, Wujud Wahyu dan Penggolongan Lakon Wahyu . Jenis Lakon

  Penggolongan jenis lakon wahyu didasarkan atas pertimbangan dua hal; ertama, kemiripannya dengan jenis lakon yang lain yaitu jenis lakon kilatbuwa- lan, lakon boyong dan jenis lakon paekan. Kedua. alur cerita yang paling menon-

  )ol atau isi pokok yang menonjol. Hal ini dapat dipahami secara tersurat lewat judulnya. misalnya: Sinta Nitis, Janaka Pudhak, atau lakon wahyu dalam jens raben misalnya: Rabine Antasena, Rabine Wisanggeni, Kuntul Winanten dan

  Retna Jumanten. Adapun jenis nama tokoh tidak dipertimbangkan karena lakon tersebut sudah termasuk ke dalam jenis lakon kilatbuwana atau jenis raben dan atau jenis lakon paekan. Lakon tersebut adalah: Begawan Lomana, Kumbara Resi-Kumbara Dewa, Kuntul Winanten, dan Retna Jumanten. Jenis-jenis lakon Wahyu yang beredar pada saat ini ada enam jenis yaitu: 1. jenis wirid, 2. jenis kilatbuwanan, 3. jenis nitis, 4. jenis raben, 5. jenis boyong dan 6. jenis paekan.

  2. Wujud Wahyu Wujud wahyu dalam lakon wahyu dapat berupa: a. Seorang putri. misalnya

  • ' -') & # 6 ( & $ # ) #'- $ 2 * )' * ( 9 #
    • $ ( '& 7 6 * ( 9 # **' $ ) #'- $ 2 * ( 9 .6 ) $' 9 .6 & # 9 # ) #'- $ 2 * )' * (

  #'- - #' * $' 2 ) ( 6 * ) $ & ( ) . . # #') ( $ & ) 1 ( # ) # $ ( &' 6'- -( # $ $ ( ) ( # 1 ( # ( , #' * $' 2 ) -'-' 2 ) ( - # ) * *( (' ) & 2' # ( 6 * , ( $' #'- $ ) $ & # ( ) & $ * ( $ * 6 * , & # 6 ) $ & # ( ) & 2' # ( $- / , 2' #

  4

  $' - * $ # ) ( * , 6 $ 0 ( * ') * 6 * . ) ) $'&- ( (' $ ) & $ $ ) ( - 6 ( $' ' * . (' ' $ * ('( # 2 3- # ) #'- $ 4 ) ( * ') * 6 * . ) ) - / . ('( # 2 ( $ $ -' ('&- * ) ) & / 6 . $'&- ( (' $ T) #'- $

  D. Perjalanan Lakon Wahyu ' ) ('$ . ) ') * 6 * -' ) ) ) ' . ( $

  # $ 1 ' 8 / .6

  ' & +# . #'. ** $ ) ( ) - * #'2 ( ) / ' * M/ .6 M ) & 8 ( ) & $' * . 8' $ , - .( & 8 ) & (. 8' $ ) & $ $ ) ( ) ) ( * &' $ . $' $' $ 6 * &' * . ('

  6 * $ ) ( ( . ' $ * ) . ('8' )' * ( + ( / .6 (. + (. & # . M/ .6 M #' * - ( &' 2 ) 1 ( #

  2' # ( $- / ) 2' # '( , - ' 9 # **' ) $ & # ( (' ) & 2' # -' ) ( $- / 8 ' -')

  '( ) 2' # -' ' ) 6 * $' 2 ) ) #'- -( ' ** ( &' ( ' ** - * ) # + # $ ) $ '- . 2' # ( 4 $ . 6 0 ( 7'* / & ) $ ) ( $ * ( ) &

  $. $( 8 '&- &

  7 )'/ 8 9 .6 - * $ ) #'- $ )' * ( $. $( 8 ). 9 .6 '(' 9 . ). * ) #'- $ )' * (

  ' 6'- $ # $ & 2' # ( ) #'- $ )' * 2 ) ( 6 *

  7' ) # ( '& 2' # ( , $' 6 $ ) & ' ** * 2' # ( $' ) $ -'-' ' -') , 6 $ 0

  Waja, Wahyu Sabuk Gendam Pamungkas, Wahyu Gada Inten, Wahyu Tirta AAanik Maya AAahadi. C ' ** * ( 9 .6

  f. Berupa dewa terdapat pada lakon Wahyu Sandhang Pangan, lakon Sri Mulih g. Berupa Senjata dalam lakon Wahyu Teken Wuluh Gadhing, Wahyu Topeng

  Makutharama,Wahyu Darma, Wahyu Dyatmika, Wahyu Cupu AAanik Astha Guna. e. Berupa binatang yaitu pada lakon Sri Cemani, lakon Kate Mas atau Kate Kencana.

  Wahyu Cahyaningrat, Wahyu Dayaningrat, Wahyu Sumarsana Wilis, Wahyu Garudha Kencana, Wahyu Jitabsara, Wahyu Purba Sejati. c. Berupa Pendeta yaitu dalam lakon Wahyu Panca Budaya bernama Begawan Sabda Jati. d. Berupa ajaran atau wejangan terdapat pada Wahyu

  Rabine Wisanggeni, Rabine Antasena, Janaka Pudhak, Pulung Pusaka Retna Catur. b. Berupa seberkas Cahaya, yaitu pada lakon Wahyu Cakraningrat,

  • & ' 6 2 ( #' * $' ) $ ('& )' * ( 6 *

  ) ( 6 ) * 6 * . ) #'- * -) ) '& (' $ 2 * -' #

  • ) ( (6 $ - # , & ( ' ('&8. ) ( $ # # 2 , &' '( ) *( $ #'- * 2 : . &' (
  • '#$ # # '- . - * #' * ) )U #'8 $ ) ( *# * ) * 6

  ) *( $ &' 2 )

  • ) ) '& (' $ &' 2 ) # . # $ $ ' * ( . 1' ) #&' ('( # 2 , . #' ) )' * '&

  6 6 $ 4 $

  3M &- ( )

  • (' 9 6 / 6 ( $ ) & & . ' (. ,
  • 2 $' $ ') ) ( ) & ' $ 2 (( , ' ('&- , ) *

  ' 6 $' . ) #6 ( $M, $ @@B0C"5

  6 & $ . @ C *

  • * 8

  6 ) #' ' ** ( . ( (' $ # ) & # ('( # ( 7 / K 3 A@C+ @C@5 6 * -' $'& $ ) #' & )6 #$ ( $ &' *(

  • 7 / 3 @ + @C@5 &' ) ( ). , ('& ) $ . @C
    • ( '* 3 @ B+ @""5 &'&- ( ) *( '* &'&-' ( ( $ - # $' . ) ' *( $ ( $ # # + #
    • ') ) ' *( $ $' '
    • * ' ) &'&

  6 # , ' $ & 0 ('$ ) (+ # $' . ) & $ ' $ 2 (( ( ' & & 6

  • ' ) ) ( , (') , ('$' - $ # ('& & ) $ ( &' * ( $
  • ' ('&- & #6 ( $ 6 * $' 2 ) #'. ** ' *' / 6 * 6 ( * &' ( ' +. $ ( & $' '($

  7' ) * 6 #$ $ # ' ) ) ( ') &'&- / ) & ( - *

  • ) ) * #' $ - * ' ('&- ' ' $ ( & ( # $ 1 6 * ) ' + '. ) * ) .0 &' *'$ . .

  6 * -' ( $ )' * # #$ ) - . #

  • ') , &' *'$ . *' ). *+*' ). * ' $ 2 (( * / 6 * 6 * - # ) * ( ) ( (' $ * & ( 6 ) .
  • * 6 * &' $ $ & ) &' &- . '#$ #'

  ) & & #6 ( $ &' &- . ('/ - / $ ' *. * 2 *

  • ' ' * . ) & #'* 1 #

  3 4 % ' ' ) ' @AG0 DCND"5 6 #$ $ # ' ) ) () ') ) ' 3 @ C+

  • ' * . ) @C!5+ * $' . ) ' ('&- ( ) . ) * (

  6 ' ' $ ( #' ( / .6 #'- * & $' - . 2 ( + ( 6 * ) $ # '. 2 / *( , #' * * ) ). # ( $ '#

  '&- *, ) - , & #'($ , / - , 2 9 / . , #$ ( /' , *# ) * , # # - , $ 9 $' ,

  • 9 '( ) ) 2 ., & ' ( 8 7 &- ( ,
    • ' + $ , - * # / $ , / , $ & ,

  ) & 6'&- , '/ 8 , 8 , '* / + '* / $ ) 6 * -' ) # ( ' $ #$ & ) $ # # & ) . * (

  6 &' 6'- $( ( # &' ' * $ ( + ( 6 * ) ( & (

  $# -' ) # ( $ # *( '* $' ) $ "G - . ( , 6 $' * ) & 2' # ( / .6 . * * & 6 . 9 .6 4 ( * $, $

  9 $' , & $ #, $ / *' ' & $'

  • ( ) ( (' $ , ) #'- . # &-' ( 6 * -' # ) $'
  • ) #'- $
  • # &-' $' ) $ #'( $ !! -

  6 * ( &' 8 ( # ( # ). / # ( # ). / , # ( # #8 ). / )

  • # ( # & 6 !! - ( $' #'- $ ( + ( / .6 . 6 $' ) $ #'( $ & ( / .6 , 6 $ ( 9 .6 9 ) 6 $ $ ,
  • 9 .6 & # 9 #, 9 .6 4 .6 * $, 9 .6 & ) #' $ 9 >7' ) # ( -'-' ('$8 ) $ ) # & ( - ./ (
  • / .6 ) ( (' $ 6 * -' ') ) ' @C!+ # & ' @"!+

  4 ( * $, 9 .6 4 .6 * $ $ ( 7 & '( $ (

  • & 6 , ( $ , 9 $' * ( & $ # ' ('&-

  ( / .6 ) (' $ '- . - 6 ( 2 & . 6 , #'- * 8 $ . 9 .6 & ) , 9 .6 * / + , 9 .6 9 ) 6 $ $ , 9 .6

  & # 9 #, 9 .6 .2 , 9 .6 - #'2 $ , 9 .6 6 * $ 3/ / 8 6 8 $ C !!C5 - ) ) ' @C!+ 6 ( ) ) & # 2' # ( -' , 2' # ( ) 2' # ( ) + )

  ) ' @D!+ #'2 ( (' ' 9 * 6 $ ,

  2 & $ , 6 $ 8 $ , )2 4 $ : ( / .6 * & #'

  8

  6 * ) $ & ( ) #'- -( ( ' ('& &' ** ( & $' - . 2 ( 9 .6 ( $. & '. 9 * 6 $ ( / .6 6 * #' * ) $ & ( ( ' ' * . (' + ' ) * & # 6 0 ( 9 .6 - #'2 $ '. 2 & $ , ( 9 .6 .2 '. 6 $ 8 $ , ( 4 ( * $ ) ( 7 &

  '( '. )2 8 $ ( + ( / .6 #' * ) $ & 1( ( ' ) * $ -' ( '. # $ # # # $ ( '* ) '# 6 * # * $ # $, #' $ ' ( $ 2 * -' '+ * . ' $ * $' . ) (' ' ) * ) ( / 6 * 6 * ) ' +*' ( ) ) #'- .

  ) ( # ' *' / 6 * 6 * &' & ( ( / .6 ) . ( #'- * ' ) * $ ' '$ ) # 6 # $ #

  '$ ( ) & # @B!+ @BD ' ') ( / .6 &' ( ' ' * . # # $ ( '* ) $ . @DA ( # # ) * ) $ $

  ( ' $ ) ( ) 6 # -# ) ) '&' $ ., #'&' $ $ . ( $ $ ( &' ** ( ) * ) * / 6 * #'- * $ ) $

  ( & 6' ( / 6 * 6 * #' * $ & ) . ( 6 * ) $ ) 2 ) (

  • / . ( & 6' $ $ (, & # 6 0 8 / $, ) / 9 #, (

  7 $.' *, ). / 6 * * , ). / ( + (

  • ' $'& ( ( )'$ #' $ ' * -'# 2 * #' * ) $ & ( , & # 6 0 7 $ 6 ) , *# ) * , ) + )

  9 $. ) 9 $. / '$' . ' #$ / G C! &' '$ #, ' *' / 6 * ( $ &

  & ( * )' * ('& 8 $ # -) ('& ) & $ ( / .6 * - & *( $ ) / ($ (' ' & $

  $ . @A!+ '& # (' ' $ # -) $ . @G!+ , ( / .6 $ ) (

  &' ) $( ' . $ ) $ # -) ) #8- -( $ # -) '- . #' * &'& ' *' ( ) &'& ' $ . ( ( ; ;

  #' ( / .6 7' -') )' * & $ 6 * '- . #' * &'& ' *'

  • ( - .( &' 6 # ( / .6 , . ( ' (' & $ $' & +# ( )2 # ) )2 $ 6 ( 6 (

  '&-' ) . ( 9 .6 ( + ( / .6 6 * #' * ) $ & (

  • '. & $ ) . 9 .6 - * $, 9 .6 6 ,
  • 9 .6 , 9 .6 * 2 6 , 9 .6 #, 9 .6 .2 , 9 .6 '2 6 , ). / '*'#, 9 .6 # $ ,

  '& 7 6 *, & $ # ) & # (' '& & )' - , ( / 6 * ( * $ 6 '

  ( ' '# '&' $ . ) . 2' # ( ) $ . @AD+ ' +$ 2 (( / 6 * ) -'- $ * # $ ( &' 6 & ( '#

  '&' $ . & # + 6 '&' $ ' ) ) ( $ * & $ #& * # ,

  • & (' -' ' +8 ) '& , & ( * ( + ( 6 * #'
    • 6 , '& '). * - * *

  • ) ' $ #( #' ' $ 0 '&
  • ' 8 , ( 2 #$ ) $' (. 6 * ) ' *' ( #'8

  ( # ) & -' - * * 6 (' ) . ( '& - - $ . $ . @@A & ' )' - & - 8 2 * ( / .6

  • '# $ $ ( $' $' $ #'- * # + ) 6 $ (
  • 9 .6 ' 8 6 * ) # 2 ( '. ) ) + * $' (' 6 $

  $ # -) ('& ) ) 2 $( '. & $ 6 * -' $'& $ )

  • ' ' $ ( $ ) $ . @A + @A ) & # ' $ 1 2' # - ./ 1 '( ' # ' $ 2 (( / 6 * ( $ 6 * &' * &+- $'& / .6 - #

  6 ) $'& (

  • ) . 2 $ ) (' ' $ * ( # '&' $ .

  '$' . 2 $ . 6 )' - , & # ( ' '1 & # # & #'( *, ' $ 2 (( / 6 * ( $ )' * $'& / .6 & & ( ('&-

  ) #'- -( ( ' 8 $ +8 $ $ ( &' '*R (( (' ) , &'&-' $ # ( # , ( # ) ' $ #&' -' & $' / 2 ), * 2 2 +2 2 $ ( ('#'2 .$' (6 $ ('8 -' & &' 2 ) (' 6 $ ) ' *' / 6 * )' * $'& ( / .6 ) * ( #'- * ( ' # # -' - * ('('8'/ $' . ) (' +) # # ) & #6 ( $ ( / .6 *

  6 #' * ) $ & ( ) & $ . $' (. & # 6 0 9 .6 ). ' 8 , 9 .6 ) $' , 9 .6 $ -# , 9 .6 4'& , 9 .6

  • $' $ '& , 9 .6 ). , 9 .6 ) / #$ , 9 .6 '(' 9 . ). * ) $ . !!C &

  8 ( + ( / .6 6 * -' & $ $ # #'# '# ' 6' ' ** # $ $ $ ( $' +$' $ , & #

  6 9 .6 2 * 7 ) 7 $.' * #' ' $ 6 ' . * (

  $' 2 ) ('$ ( &' )'( $ & # ( & 6' '&

  ) )

  # '(

  2 2 & ( ( ) '&- . # ) 8' & $ '/ $ # '( $ $ , $ $ ) # '( ( # '( $ $ ) & & (

  ( 6 * -' $'& ( / .6 ) . &' * 2 ( (' ) ' *. 6 $ #' -' # ( #' $ -' ' ( 6 * * $' 2 , 2 2 , $ ) ( & ) . &' 6' . $' . ) 2 ) 8 - 6 * ) $ *, #' -' # . (' # 6 * ) ) # )' * (' & (' ) . , 6 ( ) ('& & ) #' ) , #' 2 * -' ) # ) 8 $ ( # . (' ) & #'( $ ,

  • (' ) #'# & & # ) (' ) . F . # 8 $ &

  # '( $ $ ) & ( / .6 $' ) $ ) &

  7

  1

  ( 6 ( 7 / ,

  7 ( 6 *( '* ,

  #$. 7 $ '$ (

  1 ( 6 * F # )

  6 * - , " ) (

  • / # $ $' #'- $ $' $ * ) & ( 0 9 .6 ( $. & , 9 .6 & , 9 .6 8 # , 9 .6 4 ( * $

  ) 9 .6 4 .6 * $ # '( $ $ ( / .6 $ & ( ) # 1 $+# 1 $ ( 2' #

  / .6 6 * &'&-' . - ) ' $ , $ -' # 0 & , ( & ( $ 1, - 6 ( . & ) $ (# # -'$ 6 # '(

  • 6 ( $' $ * ) & 2' # ( / .6 ( $- /

  , & # 6 0 & '*'#, 7'* / & , 9 .6 $' $ '& , 9 .6

  4'& , 9 .6 '(' 9 . ). *, 9 .6 $ -# , & 8 $,

  • 9 .6 9 .6 ) / #$ ) 9 .6 ). ' 8 # '( * H # '( $' #'- $ -' ( $ )' * 8 $ +
  • 8 $ & #6 ( $ 3 ' 5 * #'$' . ' 6' ' ** ' $ # / + 6 * ) ( ('- . * , ('& , ('$' $ & )

  8 ) & &' ) $( '2'( ' $

  • (' ' 8 6 & #6 ( $ '8 $ / 6
    • $' & # ( ' #'- +* & & #6 ( $ / ) & & 6
      • &' '( & # . ' 8 6 ) ) ' * & * #, 6 $ '&' $ #

  / 6 * )' *

  • ( / .6 ) ) * ) $ &' ) $ *( $ . 6
    • (

  ( 9 .6 ( $ 6 )' * ' ' 8 6 #6 ( $ #6 ( $ / ('$ ( &'& . ' ' $ ( $ ( ) # 2 (

  ) & ' .' $ , . & #' &'& ' . $ *( & (

  6

  • ('. ) 6 $ #' ) )' * $ #

  4 ' ' ) ' 6 $ 0

  • , #' ) . - ' $ $ * ( ) ' #$ /

  6 ) 6 ( $ , ( ' (' ' 8 6 / , ' #$ $% 6 * $' 2 ) )

  $ # (' ( -' ' * . $' . ) ('. ) #' 6 $ 6 34 , % * ' ' ) ' @AG0 BD5

  7' ( $ )' * & ( ( , ' ' $ ( $' $' $ $ ) ( & *( # 2 ( ) #'&- * ('#'& $ ' $ # (. # # 6 ' .' $ (' * ,

  .( ) ) ' .+) ' . $' $' $ $ ( (' ' $ * - ( ' .' $ ' * &' - ( # 2 ' ' $ ( $' $' $ 6 * & & ( 6 ) $ ) ( - (, & #

  • ( 6 ( &- / *, '&- )
    • , & *, - & 6 (' '& ' $ ; # * # #'
      • ( ( #' ' $ 7 $ 6 ) 6 - ' * -'# $
      • (' ). / ) / 6 * &' ' $ ( ) & / ** ) . 8 ( , ) *(' ) -' - . 6 ( + ( $ .

  6 2 * ) & &( , ) . 6 #'# ) . ) ) ( ' - * ' # ( ' - # &' * ( - $( & '$ ( +& '$ ( # # ) ( # &# 3 * # #' @AG0 BD5

  '( (' 6 $ ** * #'( * ' / 6 * &'& $ (' ) ) # 2 * 6 #' , & , 8 , * 6' *, ) #'- * 6 : $'$ &' '(

  • . & #' &'& . 2 ) ( ) $ )' * 8' $ $' $' $ 6 ) ' +V ( ) $ -' ' * . # $ 1 ) &' * $ *( - * #'&

  . ( 7 ( #'- ( 6 &' / 6 * )' * ( 8' $ 6 * ) $ ** &' ) $ *( / - . 6 7 * ' **'& / 6 * 6

  6 * * $ ) ( $' ' * . '. 2 ) (

  • ) $ , #' &' *. ) ) 6 )'*

  6 * &' ( #( ('#' *# ) $ ('& $ $ ( . 1 % $ 6 ' 6 2 ' ' $ ( *

  6 &' ( #( ('#' *# ) $ ('& $ $ ( . 1 % $ $ #' ) . ) , . $ ) #'- -( ) (. / $ ( ) $ &'& ' * . ('. ) 6 6 $ ( . 1 % $ $ - # *

  • &' '(

  6 (' ) / ) ' ) ( * 6

  ' **'& / 6 * ) & &'& . ' ' $ ( &'& ( & $ % # $' $' $ , 6 $ $

  & $ % # # # + ' * # $ % # $' . $ 2'$ # ) & ' .' $ '&' .

  2 2 $

  8 8 / $ 8 ) & & #6 + (. $ , ) ( $ / ) ( ( #'- * $ ) $ ( &'&' . 2 2 $ &' ' #( 2 $ - & $ ) ( ) ' . & ( ( &'&-'-

  6 * ' # - .( ('. )

  6 2 2 $' #'- $ - .( ( &'+

  • &- ( '1 '( $ ) ( - ( $ ) $ &' ) $ *( & '$ ( ' $ 8 (. $ ) & (# )( &'&-' -' ( .
    • 2 (( / 6 * ) & ('#' & $ )8 (' *
    • 6 6 . 2 $ ) (. # # 6 ) ( 6 #') * ) (. $ ) & $ % # # # + ' * # ) * ' $ 2 (( / 6 ) & 8 / $ $' . $ )' * ) 6 #'# 2 ) '&- +8 & $'

  #'$' . 8 $ * / $ -' *# (8& ) ) 2 $+( )' * ' $ 2 (( / 6 * #8& & # $ ( )' * &' * &- ' ' $ ( / .6 ( ' ** ' &'& 6 $ 2

  #'$' . &' ( ( * 8 $ / $ , ' &' ) $(

  • ' ( . ** ('& ) ( / .6 6 * ) . 6

  8 / $ $ #' ) &'&+ 6 & ( $ ( &'&-'- #( ) ) $ -' $

  • ' - * ( $' -' # .( )

  $ % # ('$' $ ( ) $ ( . 1 % - $

  '& . 2' # ( / .6 ) & #'$ '&' $ # (' '. '+ , - # ** 6 &'& 6 $ -' ( * ('$' $ ( ) $ ( . )

  • ' $ 2 ) -' & (# ) * ) ** * & . ) # ' ) ('

  6 &'& 6 # 1 $, $ - $, ( ($' #$ ( #' $ -' ') & . ) #' ' $ .

  6 $ ( . $ & 6 * ) ) ( '- * 8 $ . $ ( . 9 '( ) ) ( $ Q- & 6 ) $. $( 8 6 * $ ) ( $ * &' 6' . ( ) 6 8 - ,

  • ) , . ) $ ('$ ( .' ) ( &' . / .6 & (' ' 8 6 & #6 ( $ / 2

  4 H ( $ ) 6 (' ' +

  8 6 $' . ) $ - $

  • $ $ . # $ )
  • . ) / ) .
  • $ ( &' ) $( ( $ M/ .6 M . # &' 2 $ - $ ' ( ( -' - * & 8 & ( $ - $ , & # + 6 0 -' # , -' #'& ) , I . (' & ( & ' . , &' 6' ) * , # * ,
  • $ $ , . $ ) *, ( &'&-' ( - - $ ( $ # ) # ' ( #'+ . ** ( &'& ) .( $ ( ) $ &' . ('$' $ & ) ('& . ) #' $ ( ) $ &' 2 .( ) ) $ * 6 & '$ (

  #6 ( $ / &'6 ( $ - $ ) $ &' 8 ( 2 $ ( &' . 8 $ +8 $ $' #'- $ #' ) )' * ' 6 $ ' $2 * $ ) & " * #'- * -' ( $0

  • $ ) '. ' * $ #'- * # $ 6 * # * $

  ' $ * )' * &' 2 ( ('. ) 6 * ('$ $ )' * ) # & $&** , #' $ & & &' . . / 1# , * ) $ &' 8 $ 2 +$ 2 6 * # * $ ' $ * 3 @A@0CG 5

  • ( '* ) & ( 6

  6

  7 !!

  • $ D, B, ) D 6 * &' 6 $ (

  D , & .' & * & $ ,

  # * $' $'( +$'( , ('$ * $'(' 2 ** $ # ( 2 2

  • B )2 *2 ' - 2 , # $ $ * / ,
    • ) & )6 * # ) & * , 6 # ( # 15. ....

  & ** . *' * * , ' $ ( , / 6 , $ , $ / # #

  3 2 @BC0 D+A5 ' 2'& . -'- #0

  2 6 &'& . , & 1 $ -' . - $ , &'#( . # ) ' 2 *( )' * -' # # . 6 . ' #$ 6 * ) & .( , (' ) *' ' # &' ) $ *, , (

  8' $ $' (# , #'* 8 $ +8 $

  6

  , ) 2 . ) ) ., (') ) ( , (' '2'( ) (' .

  • (' ' 8 6 & #6 ( $ # * $ &'& ' * . $' . ) #'& ( &' 2 &

  6 8' $ +8' $ / 6 * 6 * -' $'& ( / .6 , &'#( & #6 ( $ #'( * ) & & # * - # # $ & # & )'

  ' $ &'# 2 6 ) & B ! ) #'- $( - ./ - * & & )' 6 #' *, $ ) ( ( ' # ) ' * .

  (' ' 8 6 & #6 ( $ $ $ (. 6 , '- .+ '- . ) ('* $ 6 * -' * 6 $ ' $ )' * # #$'& - ) 6 $ ) # ) ('$' * .( 3 @@ 0 BA+ G 5

  '# & '- * ('# & 6 ) . - ./ # $ ) # / # $' (. ,

  ' ' $ ( / .6 $' ) $ % # ) & . 2' #+2' # 6 32' # / ), ( $- / + , $ #, -' , - 6 *, ) '( 5 ( + ( / .6 M- M '- . -' # 1 $ & ) 1 ( # ) ( + ( 6 * # ) . ) &' 6'- -( ('# $ ) + & ' *( # 1 ( #

  ' 2 ' ' $ ( / .6 #'2 ( ) # & ' '1 & # #'( + , &' * 2 ((

  • ./ $ ) # (' (6 $ &' ) $ #'* ( / .6 6 * -' & ) $ ) # (' (6 $ #'& ( ) *'& '.

  & #6 ( $ '& ( &' 2 & 6 ( / .6 2 * &'&- ($ ( - ./ # & # $ & #6 ( $ & # . ' 8 6 ( ) 6 $ ' * . & ( ( / .6 ) C* ;9 #' ) $' . ) ('. )

  • +& & )

  &, * $ $ M ('& 7 * # M #( '(# - )

  6 ) . 2 ) . #( (' 1 $ '. 6 4 $

  • 7 &-
  • $ 6 # , )(( , @@ M $ ) ' $ ' ' $ ( 9 6 6 * 7' ') & . ' (. ' . ( $ M ' ' $

  0 F 6 # #6 * ( $ # ( ) '#

  2 4 @AB M (

  4 ) ) M ( $ 0 * ;' #$' , )(( , 6'( ( &' $ # ( 4 ( $ *

  ' ' ) ' , 8$ , 4 @AG

  7 ( $ 0

  #$ ( $ & 11 $ # $

  7 7 $ * , @G@ B ' ( $ 0 $#, 2 , @ C - * " 0 ! 9 6 ' / 9' $'' % ')' 0 4 & ## ' (# '8$ ' $2 * $, @A" " * ( $ 0 7 #$ ( # & ) * , , @A M ' $ #$ & ) M $' 2'& .(

  & )2 2 ) . (# ( '. ) -2 ) ) # $2 $

  • / $ , . #( . (' ) $ ( + * @@! M '

  ) ) * & (' ) $ # 7 &- $ 6 # M ' ' $

  '( ** . ' ) '# ( $

  • ( '* ,

  7 / * , 3 2 5 @BC

  ( $ 0 2 # 2 / *( , * , @B! /

  ( ! * (2 ( $ 0 2 - * 7 * 7 . # , 2 / $

  1 * '- ) 2 , ' $'&' ) @BA " ! !!! ( $ 0 4 . - $

  ) $ , , - @AD * $ , 2 . 9 $

  96 B ( $ 0 ' * /

  #$ & )2 2 , , ' @BC 1 / 7 / 2 ( $ 0 $ & $ , !! M ( ' ( /

  3 2 '(#$ ) #$'($

  5M ( . # & ( ) '& - . ' ' $ )

  • '&-' 2 * & ' ') * & + (' ( $

  HARMOONIA JURNAL PENGETAHUAN DAN PEMIKIRAN SENI Suratno, 1996. "Limbukan pada Pakeliran Wayang Purwa Gaya Surakarta dalam Lima

  Tahun Terakhir, Tinjauan tentang Kedudukan dalam Pertunjukan, Perkcmbangan dan Peranannya dalam Masyarakat". Laporan Penelitian Sekolah Tinggi Seni Indonesia Surakarta.

  Nara Sumber Hardjoko Purwo Pandojo, (67 tahun) (Klaten, wawancara tanggal 11 Agustus 2003). Narjotjarita, (78 tahun) (Sukoharjo, wawancara tanggal 13 Juli 2003. Sutino, (70 tahun) (Wonogiri, wawancara tanggal 31 Juli 2003).