PENYAKIT METABOLIK DAN TRAUMA LUTUT SEBAGAI FAKTOR RISIKO OSTEOARTRITIS LUTUT PADA LANSIA.
'lllffi
'':s:
::.
'&*rA
::
' ".:1 #
5 \r i
r,,€
ii'i
i:,,
e ," Z rl
IZ
:
DAFTAR ISI
i
iL.\:*${-{-\ SA-\trL-Ii\-q,:A PI*\---G-{\TAR
LA,TA S-{\MUTA]{ KETUA JEN
SESI -\[AF'di.AH
D..\fT.\R.ISI
vi
viii
xvi
1 .\\-,{IISIS SISTEM SURVEILANS CAMPAK DI DINAS
KESEHATAN
PRO\TNSI JAWA TIMUR
Susanti, Chatarina U. W
lri
:.
STUDI KUALIATIF DALAM KERANGKA KAJIAN AWAL MENGENAI
I'PAYAUPAYA PENCEGAHAN DAN PEMBERANTASAN MALARIA DI
WILAYAH KERJA PUSKESMAS WALURAN KABUPATEN SUKABUMI
t6
TAHLIN 2011
Felix Kasim, Kristin Kartika
3. ARTIKEL ILMIAH MODEL PREDIKSI KEJADIAN TUBERKULOSN (TB) PADA
ANAK (Studi Kasus di BP4 Purwokerto)
Dwi Sarwani
SR, Bambang
28
HariYadi
4. MODEL PROMOSI KESEHATAN MELALUI STIMULASI TUMBUH KEMBANG
38
ANAK AUTIS
Atik Badi'ah
5. STUDI FALTNA NYAMUK ANOPHELES SP. PADA DAERAH PERSAWAHAN DI
KELURAHAN OESAO, KECAMATAN KUPANG TIMUR, KABUPATEN
49
6. POTENSI BUDAYA LOKAL DALAM RANGKA USAHA MENINGKATKAN
STATUS GIZI BALITA (Dengan Pemanfaatan Ikan Sisa Hasil Sortir untuk MP-ASI
52
KUPANG _ PROPINSI NTT TAHTIN 2011
R.H. Kristina, SKM, M.Kes,Yuanita Rogaleli, J' Pitreyadi Sadukh
Balita)
Oktia Il'oro Kasmini H, Galuh Nita Prameswari
T.ANALISNPHBSANAKSEKOLAHDALAMPENCEGAHANTEzuADINYA
FOODBORNE DISEASES
F arianisyahrul, M. Atoillah Isfandiari
DI
8. PENGARUH MODAL SOSIAL TERHADAP ANGKA BEBAS JENTIK
2OI2
TAHI.IN
SELATAN
JAKARTA
KECAMATAN MAMPANG PRAPATAN,
Dharma Sutanto, Ririn Rinanti, Airis Meifitri
68
9. ANALISIS PERILAKU PADA KEJADIAN TB PARU RESISTEN DI KOTA
74
MAKAS SAR TAHLIN 2OO9.2OIO
Ikes Dwiastuti, Ida Leida M.Thaha, Wahiduddin
10.
HUBI]NGAN PENGETAHUAN DAN PERILAKU IBU BURUH PABRIK
TENTANG KELUARGA SADAR GIZI (KADARZI) DENGAN STATUS GIZI
ANAK BALITA
Irma Aryati Octaviani, Ani Margawati,
Yauminnis a Haps ari, F irdaus Wahyudi
xvi
75
II. HUBTINGAN ANTARA STATUS
GTZI DENGAN TINGKAT INTELLIGE\-CE
PADA ANAK USIA PRASEKOLAH DI TAMAN KANAK-KANAK CrK) KELAS
B WILAYAH PIMPINAN CABANG,AISYIYAH (PCA) BLIMBING SUKOHARJO
JAWA TENGAH
Sunarti, Saw itri, Melly
12. MODEL PEMBERDAYAAN POLA ASUH UNTUK MENANGGULANGI
MASALAH GIZI BURUK PADA BALITA DI KABUPATEN BANTUL
86
DAERAH PASCA GEMPA
lVaryana, Totok Mardikanto, Bhisma Murti, Diff"h Hanim
13.
14.
FAKTOR RISIKO INSTRINSIK YANG BERHUBLINGAN DENGAN KEJADIAN
PNEUMONIA PADA BALITA DI KEC. KADUGEDE, KAB. KUNINGAN JAWA
BARAT, 201 I
Cecep Heriana, Lia Novita Aprilianti, Dewi Mustikawati
95
STADII.JM KANKER, PARITAS, DAN USIA, KAITANNYA DENGAN
KELANGST.JNGAN HIDUP LIMA TAHUN PADA PASIEN KANKER SERVIKS
104
DI RSUD DR. SOETOMO SURABAYA
M. Atoillah Isfandiari, KharinaAulia
KUALITAS KESEHATAN IBU HAMIL DAN BALITA DI
TELUKNAGA
DESA
Veli Sungono, David Fairholm, Dwi Savitri
105
FAKTOR SOSIAL EKONOMI DAN RISIKO GANGGUAN TIROID PADA
WAMTA USIA SUBUR DI KECAMATAN PRAMBANAN KABUPATEN
116
15. SURVEI BASELINE
16.
SLEMAN
Mutalazimah, Budi Mulyono, Bhisma Murti, Saifuddin Azwar
17.
HUBLINGAN KARAKTERISTIK WANITA PEKERIA SEKSUAL (WPS)
DENGAN KEJADIAN INFEKSI MENULAR SEKSUAL (trVIS) DpJ] HUMAN
I MMUNNODE FICIENCY YIRUS (HW) DTWILAYAH PUSKESMAS BAKAUHEM
126
KECAMATAN BAKAUHENI KABUPATEN LAMPUNG SELATAN TAHT]N 2012
Dewi Yurniati, Kodrat Pramudha
18.
BIDAN DAN PERSALINAN OLEH TENAGA KESEHATAN: DETERMINAN
t27
SOSIAL DAN GEOGRAPHIS
Ansariadi, Tri Vonya BP., Wahiduddin
19.
ANALISIS PENCAPAIAN PROGRAM KIA dan KB DI PUSKESMAS (Studi di
Puskesmas Pengalaman Belajar Lapangan II Fakultas Kedokteran UNDIP)
r39
Budi Palarto Suharto, Hari Peni Julianti, Yauminnisa Hapsari
SOCIAL SUPPORT AND COMMON MENTAL
DISORDERS (CMDS) IN PREGNANT WOMEN WITH PREECLAMPSIA/
ECLAMPSIA IN SUKOHARIO DISTRICT, CENTRAL JAVA INDONESIA
20. ASSOCIATION BETWEEN
r41
JANUARY 2OIO.DECEMBER 2OI I
Wibowo, Y., Hakimi, M., Marchira, C.R.3
2I. KEHAMILAN DAN PERSALINAN DENGAN INFEKSI HIV
KARIADI PERIODE 1 JANUARI 2006- 3T DESEMBER 2O1O
Firdaus Wahyudi, Ani Margawati, Yauminnisa Hapsari
xvll
DI
RSUP DR.
142
:]
SIIT-DI TENTA}{G PERILAKU MAKAN MEN|NMPANG
PADA SISWI SMAN 6
I].-\.L{RTA
Dionira Ratnasari, Ratu Ayu Dewi Sartika
]-:.
SLR\EI PERILAKU BERISIKO
PENGG{.INA NARKOBA SLINTIK
DI
PUSKESMAS DENGAN PROGRAM HARM REDUCTIONDIKOTA
BANDTING
\ind'o Anggi sinantara, Arifah Nur Istiqomah, Bony wiem
t44
145
Lestari
:.+. PROTECTIVE
BEHAVIOURS OF HIV/STI BRIDGING POPULATIONS
IN
JAYAPURA, PAPUA, INDONESIA
Sutjipto and Rossi Sanusi
25. HUBLINGAN
ANTARA PENGETAHUAN DAN SIKAP TENTANG
BAHAYA
MEROKOK DENGAN TINDAKANMEROKOK REMAJADI
PASAR BERSEHATI
KOTA MANADO
Il/oodford Baren s. Joseph, Budi r. Ratag, Jane pangemanan,
Jootje M. L. Umboh,
Marsel V. Anto
26. KARAKTERTSTIK
INDIVIDU DAN TINGKAT PENGETAHUAN REMAJA
TENTANG HIV/AIDS PADA SISWA SMA DI KOTA MANADO
Jane Maureen Pangemanan, Jeini Ester Nelwan, Joy Zeekeon
27, EFEKTIFITAS LAYANAN TERKAIT PENANGGULANGAN
HIV DAN AIDS
MELALUI PENGURANGAN DAMPAK BURUK PENGGLINAAN
NAPZA
SLINTIK (HARM REDUCTION DI INDONESIA, 2OI2
Diah setia (Jtami, Ferdinand siagian, Amry Ismal dan Luruk
!:r"
,1"!orno,
$naralnr
28. PENGETAHUAN DAN PEMBERIAN INFORMASI TENTANG
BAHAYA ROKOK
PADA SISWA SMP DAN SMA DI YOGYAKARTA
Prabandari, YS., Istiyani, 7., Nugroho, DJ.,padmawati, RS., & Rahaju,
JD.
IKLAN ROKOK DAN STATUS MEROKOK REMAJA PELAJAR DI
YOGYAKARTA
Prabandari, YS., Nugroho, DJ., Istiyani, 7., padmawati, RS., &
Rahayu, DR.
29. PAPARAN
30,
31.
STUDI PENGETAHUAN TENTANG HIV/AIDS DAN TINDAKAN YANG
BERISIKO TERHADAP TERIADINYA INFEKSI HIV/AIDS PADA
PELAJAR
DAN MAHASISWA DI KOTA KUPANG TAH{-IN 2OI1
lVanti, Kusmiyati, Irfan, RH. Kris tina
157
158
159
t6l
172
183
PENYEDIAAN PELAYANAN KESE}IATAN SEKSUAL DAN KESEHATAN
195
JAKESMAS/JAMKESDA SEBAGAI SATAH
202
REPRODUKSI REMAJA DI PUSKESMAS: TANTANGAN DAN
ISU
Augustina Situmorang, yilly Astuti, Sari Seftiani
32.
l5s
SATU BENTTIK NYATA
KEPEDULIAN PEMERINTAH DAERAH TERHADAP ODHA DI
TANAH PAPUA
Agus Dwi Setiawan, S.Sos, MKM
33. ANALISIS SITUASI PEREDARAN GANJA DI INDONESIA,2OO8-2OI
I
Purwa Kurnia Sucahya
xvlll
204
F.{KTOR-FAKTOR YANG BERHUBTINGAN DENGAN TINDAKAN
PE\CEG.\HAI.{ HTV/AIDS OLEH PEKEzuA SEKS KOMERSIL DI PANTI
SOSL\L I'ARYA WANITA ANDAM DEWI SUKARAMI KABUPATEN SOLOK
205
Jfct-sri:al
\A\AGEMENT OF HIV REACTIVE BLOOD DONORS IN TRANSFUSION
L}iT IN INDONESIA. THE ROLE IN HIV PREVENTION IN INDONESIA.
206
RANDYCAPS, OPPROTLINITIES AND LESSON LEARN FROM SEMARANG. A
PROJECT TO INDONESIAN HTV REACTIVE
]\LANAGEMENT
Budi Loksono, Donald Stewart, Suharyo
\TED TO SCALE UP
,16.
RENDAHNYA PENGETAHUAN DOKTER SWASTA
PENATALAKSANAAN TB ANAK DI KOTA JAYAPURA. PAPUA
TENTANG
234
KONSELING TESTING INISIASI PETUGAS (KTIP) SUATU MODEL
PELAYANAN KOLABORASI TB-HIV TERINTEGRASI di BBKPM
SURAKARTA SEBAGAI UPAYA LINTUK MENINGKATKAN CAKLIPAN
235
Hasmi, dkk
37.
LAYANAN TES HIV
Makiyatul M, Tri 5., Sigit P., Mohammad F.
38,
PREVALENSI PEROKOK REMAJA PELAJAR SMP
YOGYAKARTA TAHLIN2OOO -2009
Prabandari, YS dan Dewi, A
DAN SMA KOTA
242
39.
ANALISIS FAKTOR RISIKO TERHADAP DISLIPIDEMIA BERDASARKAN
253
INDIKATOR RASIO KOLESTEROL TOTAL/I(-HDL DAN RASIO K-LDLA(-HDL
PADA PENDUDUK DEWASA RURAL
Namanda, Ratu Ayu Dewi Sartika
RSU
254
4I. PENINGKATAN PERAN PENDERITA DALAM UPAYA PENEMUAN SUSPEK
264
40. KUALITAS HIDUP PENDERITA GAGAL GINJAL KRONIK TERMINAL DI
PKU MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA
Titiek Hidayati; Akrom
TB PARU DI KOTA PALU
Herawanto, Chatarina U.W, Atoillah Isfandiari
42. GAMBARAN KEPUASAN DAN ALASAN PASIEN RAWAT JALAN MEMILIH
MEMANFAATKAN ULANG PELAYANAN KESEHATAN DI PUSKESMAS
BAHU KOTA MANADO TAHLIN 2010 Fina Pelealu, A.J.M. Rattu, F.J.O. Pelealu,
Budi T, Ratag, Jane M. Pangemanan.
GULA
2 DT RSUD
43. AKTOR RISIKO PERILAKU YANG BERHUBT.]NGAN DENGAN KADAR
DARAH PADA PENDERITA DIABETES MELITUS TIPE
275
276
KABUPATEN KARANGANYAR
Rosita Purnama Dewi, Henry Setyawan Susanto, Sri Yuliawati
MASYARAKAT TENTANG STROKE : STUDI KUALITATIF 277
DI KECAMATAN KEPANJEN, KABUPATEN MALANG, JAWA TIMUR
Tita Hariyanti
44. PENGETAHUAN
XIX
I-T-ET,\G 1.\ .T\TAIL{ PERUBAHAN FTINGSI FISIK DAN DUKLNGAN
K:*I--{R.G.{ DENGAN RESPON PSIKOSOSIAL LANJUT USIA DI
278
K:I-LR{ITA.\ KALICARI KODYA SEMARANG JAWA TENGAH
,ir -.
-1
grrrnnn M. Mendrofa
zuSXIlO PENGGTNAAN KONTRASEPSI HORMONAL TERHADAP KEJADIAN
x\-L\liER PAYUDARA DI RSUP SANGLAH KOTA DENPASAR
Fsrinting Hanindyta Mediasta, Suariyani, NLP, Pasek Kardiwinata M, Sutarga
..
C
L'LTURAL EP IDE MI OLO Gf
'
279
M
287
;
Konsep Integratif Antara Antropologi dan Epidemiologi
Jt. Farid Hamzens
-18.
HUBLINGAN ANTARA STRESS PSIKOLOGI DENGAN REAKSI ENL
316
Susmiati
49,
THE USE OF INDONESIA'S TRADITIONAL MEDICINE IN COMMUNITY
(STUDIES IN LEARNING PRACTICE FIELD I) MEDICAL FACULTY OF
322
DIP ONEGORO LiNIVERSITY
Aras Utami, Saekhol Bakri, Hqri Peni Julianti, Dodik Pramono
DAN TRALIN4A LUTUT SEBAGAI FAKTOR RISIKO
OSTEOARTzuTIS LUTUT PADA LANSIA
Widya Hary Cahyati
324
HUBTINGAN PERILAKU MENGKONSUMSI KOPI DENGAN KEJADIAN
HIPERTENSI (PADA USIA 20.40 TAHTIN) DI PUSKESMAS TENA TEKE
KABUPATEN SUMBA BARAT DAYA, PROP. NUSA TENGGARA TIMUR
Yunita Bili, Theresia Ninuk Sri Hartini, Nur Alvira Pasca Wati
332
DETERMINAN SOSIAL DAN KEBIJAKAN PENCEGAHAN HIPERTENSI
34t
50. PENYAKIT METABOLIK
51.
52.
DETERMINANTS OF SOCIAL POUCYAND PREVENTION OF HYPERTENSION
Rafael Paun
53. HOSPITAL.BASED SURVEY
ON KNOWLEDGE AND ATTITUDE TOWARD
349
COLORECTAL CANCER SCREENING AMONG INDONESIAN POPULATION
Murdani Abdullah, Ahmad Fauzi, Ari Fachrial Syam, Dadang Makmun, Abdul Aziz
Rani
DI
FAKULTAS
362
FAKTOR LINGKLINGAN DAN PEzuLAKU MASYARAKAT TENTANG
MALARIA DI KECAMATAN KT'PANG TIMUR KABUPATEN KUPANG
3U
54. PENGOBATAN TRADISIONAL INDONESIA PADA MASYARAKAT (STUDI
DAERAH PRAKTEK BELAJAR LAPANGAN
I
,{PBL
I
KEDOKTERAN UNTVERSITAS DIPONEGORO)
Saekhol Bakri, Aras Utami, Hari Peni Julianti, Dodik Pramono
55.
PROVINSI NUSA TANGGERA TIMUR
Karolus Ngambut, Oktofianus Silal
56. HUBTINGAN FAKTOR LINGKT]NGAN FISIK RUMAH DAN KARAKTERTSTIK
IN'DIVIDU DENGAN KEJADIAN PENYAKIT TB PARU BTA (+) DI WILAYAH
PUSKESMAS KOTA JAMBI, PROPINSI JAMBI TAHI-IN 2OI1
Sahridayanti, Ririn Arminsih, Ummi Kalsum
XX
379
SKFJ\[\G PE\\-.\KIT PARU OBSTRUKTIF KRONIS PADA PEKEzuA
380
:OEtr|\-.G G.{_\{PNG SEDYO RUKLIN DESA GARI DAN DESA GELTNG
i\-E ill.L\ L{, T {\- \\' O \ O S ARI KAB UP AT EN GI-INLIN GKIDUL
-Jn;r;
--{rrEEr
in Paramita, Rahayujati Baning, Raharto Sri
KO\-TA\TD{ASI BAKTEzu KOLIFORM PADA JUS BUAH DI KAMPUS
TEIB,\I-.{\-G
fmu
TINDIP
381
2011
-\Iulim+'atL S.KM
382
PL\L-\.\TAATAN PELAYANAN KESEHATAN DASAR OLEH PENDUDUK
(KASUS
KENDALA
DAN
\[IGR{.\ MISKIN DI PERKOTAAN: PELUANG
KOT\ BA}{DLING DAN MAKASSAR)
S.ri
Smarti Purwaningsih, Ade Latifa, Fitranita
1:,'I;I
PER$i
KASUS
383
6,1
N\ESTIGATION OF AFTER OUTBREAK OF MALARIA IN PANUSUPAN
395
PUSKESMAS DALAM PENANGGULANGAN BENCANA:
GE\fPA BANTUL 2006
W-idot' atun, Zainal Fatoni
\-ILLAGE,REMBANGSUBDISTzuCT,PURBALINGGA2OO9
Devi Octaviana, Sri Nurlaela, Siti Harwanti
PENYAKIT
6], TA}iTANGAN ASPEK SOSIAL EKONOMI DALAM ERADIKASI
EKONOMI
KUSTA DI INDONESIA : STUDI EKSPLORASI ASPEK SOSIAL
407
2011
PELAYANAN PENGOBATAN PENYAKIT KUSTA DI CIREBON
Dadun, Irwanto, Rita DamaYanti
KONTAK SERUMAH 408
KOTA MATARAM PROPINSI NUSA
PADA
63. FAKTOR RISIKO PENULARAN TUBERKULOSIS
PENDERITA TB PARU BTA +
TENGGARA BARAT TAHLIN 2O1O
Heri Sutowo, Chatarina U.W
DI
DENGAN
61. HUBTINGAN PERILAKU KESEHATAN LINGKUNGAN
MALARIA PADA MASYARAKAT PERBATASAN
DI
KEJADIAN
412
PUSKESMAS AJI
KI.'NINGKECAMATANSEBATIKBARATKABTIPATENNT'NTIIKA\ITAHUN
2010
Siswanto, Risva, Nurlinda
65.
DENGAN
EPIDEMIOLOGY FAKTOR-FAKTOR YANG BERHUBT]NGAN
TAHTIN
TENGAH
KEJADIAN ANTRAKS DI KAB. BOYOLALI, PROP. JAWA
417
2008-201 1
Nasir Ahmad, Nur Alvira
66.
DIFTERI
FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEJADIAN PENULARAN
KOTA BLITAR PROPINSI JAWA TIMUR
Aris lliji (Jtami, Chatarina UlY
DATA TUBERKULOSIS
67. PROTOTIP APLIKASI MEMBANGI-IN BASIS
sabarinah B. Prasetyo
Noor Alis setiyadi, Arif widodo, Yuli Kusumawati,
xx1
DI
426
436
68..\}i.{IISA KETERATURAN
BEROBAT DAN PERUBAHAN TINGKAT
KECACATA}I PADA PENDERITA KUSTA DI KOTA SAMARINDA
TAHTIN
:009
-
437
201 I
Rahmat Bakhtior, Romi Hendra
69' DETERMINAN SOSIAL TUBERKULOSIS (Sebuah
Tinjauan dalam penanganan
Tuberkulosis)
Bahrul Ilmi
70. PENGAJARAN EPIDEMIOLOGI
SOSIALDAN SOCIAL DETERMINANT OF
DISEASE DI PROGRAM MPH TINIVERSITAS GADJAH MADA
Mubasysyir Hasanbasri
71. SURVEILANS ASPEK SOSIAL
GIZI BURUK DI PULAU-PULAU KECIL DAN
TERLUAR WILAYAH NUSA TENGARA TIMUR (Studi Kasus : pulau
Semau dan
Pulau Kera, Kab. Kupang)
Pius Vfleraman
72.
''ACTIVE
CASE TREATMENT" UPAYA MENEKAN
PENGOBATAN TB PARU DI KABUPATEN JEMBER
Dyah Kusworini
444
454
460
KEGACALAN
470
73. POLA PENGGALIAN zuWAYAT DAN EDUKASI GAYA HIDUP PADA
PASIEN
479
DI PUSKESMAS DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA: SUDAH
SIAPKAH DOKTER PUSKESMAS MENGHADAPI PENINGKATAN
BEROBAT
PREVALENSI PENYAKIT TERKAIT GAYA HIDUP?
Prabandari YS, Dewi A.
74. HUBTINGAN ANTARA STATUS
489
75. PENGARUH FAKTOR RISIKO TERHADAP GANGGUAN
498
GZI DENGAN TINGKAT INTELLIGENCE
PADA ANAK USIA PRASEKOLAH DI TAMAN KANAK-KANAK (TK) KELAS
B WILAYAH PIMPINAN CABANG,AISYIYAH (PCA) BLIMBING'SUKOHNN.IO
JAWA TENGAH
Sunarti, Sawitri, melly
MUSKULOSKLELETAL PADA PEKERJA WANITA BATIK TULIS DI
KABUPATEN SRAGEN
Sumardiyono, Ari Probandari, Dffih Hanim, Selfi Handayani
74.
PROMOSI KESEHATAN BAGI PEDAGANG HIDANGAN ISTIMEWA
KAMPTING / HIK DENGAN KEMITRAAN ANTAR PEMANGKU
KEPENTINGAN TINTTIK MENCIPTAKAN KULINER KHAS SOLO YANG
501
SEHAT DAN AMAN DIKONSIIMSI
Anik lestari
75. SIMBOLISASI AGAMA, KEYAKINAN TENTANG KAUSA AIDS, DAN SIKAP
TERHADAP I.IPAYA PENGENDALIAN HIV/AIDS PADA SISWA SLTA
Yeti Nurhayati, Bhisma Murti, Hari l(ujos
KUMPULAN MAKALAH SEMINAR
KUMPULAN POSTER SEMINAR
509
5t4
653
xxll
PE\YAKITIVIETABOLIKDANTRAUMALUTUTSEBAGAIFAKTOR]
OSTEOARTRITIS LUTUT PADA LANSIA
l4lidYa HarY CahYati
llmu Kesehatan Masyarakat
Universitas Negeri Semarang
Staf Pengaiar Jurusan
-
A. Pendahuluan
tangan atau sendi penyokong b
osteoartritis menyerang terutama sendi
terjadi di lutut atau
termasuk sendi lutut. Osteoartritis yang
pada pergerakan yang hilang bila istirahat'
osteoartritis lutut ditandai oleh nyeri
tidur, krepitasi' dan dapat diser-terutama setelah istirahat lama atau bangun
' I
yar::
.
1: r. ^1--L^^ ^,,,-l yang
.rano sering
cennq muncul
filllflClll
V?1,u
tanpa efusi cairan sendi. Keluhan awal
yang
diseb
dengarr atau
padalututyangmenggangguaktifitassehari-hari'Gangguantersebutberting
mulaidarikeluhanyangpalingringanyangtidakmenggangguaktifitassehan-l
berjalan (Harry Isbagio &'
keluhan berat yang menyebabkan ketidakmampuan
Setiyohadi, 1995 : 8).
Padatahunlgg0kejadianoAsebesar2|juta,DalamstudiG/ol;.
Disease2000yangdipublikasikandalamLaporanKesehatanDunia200:.
global, 3,0o/o darttotal YLDs global' S:t
penyebab utama ke-4 YLDs di tingkat
populasi dunia yang berumur r
ini memperkirakan bahwa sekitar l}Y, dati
dikaitkan dengan oA (Deborr
lebih memiliki masalah gejala yang dapat
"
2000:1).
MenurutWorldHealthorganization,preva|ensipenderitaosteoarn
padatahun2004mencapai15l,4jutajiwadan2T,4jutajiwaberadadiAs
di atas 70 tahun menderita oA, dan E.-.
Diperkirak an 4Io/odari populasi usia
mempunyaiketerbatasangerakdalamberbagaiderajatdariringanSamFi
berakibatmengufangikualitashidupnya.Dilnggris,A\o^orangusiadil
da:
dengan oA lutut (Tri wahyudi
mengeluhk an gejala-gejala yang berkaitan
2009 : t29)'
Sundawa, z}l2,Rachmat G' Wachjudi'
DatadariWorldHealthorganization,dilrrdonesiatercatatS.'
mengalamigangguanoAdaritotalpenduduk.Diperkirakanlsampai2i;:':
usiadilndonesiamenderitacacatkarenaoA.PrevalensioAlututSeca::
pria dan |2,7o/o pada '.t:
tinggi, yaitu menc apai |5,2o/o pada
Indonesia cukup
ISIh'i:
,,lutua
Tengah ditemukan prevalensi OA lutut mencapai 15.5% pada pria dan t2,7o/opada
wrrnrta
yang berumur antara 40-60 tahun (Aru
W
Sudoy'o.2007:1195, Susilo Setiaji,
llit:'9'1).
Di Jawa Tengah
terdapat beberapa rumah sakit khusus bidang Ortopedi. Salah
iiiil.Ltya ialah RS Orthopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta yang merupakan Rumah Sakit
Fr-iat Rujukan Nasional bidang Ortopedi dan Rehabilitasi Medrk
l: :
-:
!:i
:Lllliilml
-..:r1lillll,,
:
I
:r--.!J
ilnlluJln:
luJii
lndonesia.
Di
RS
-r,hopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta, kejadian OA lutut mengalaml peningkatan tiap
;n'"rn. Prevalensi kejadian OA lutut di RS Orthopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta pada
nrrun 2008 sebesar 0,950 , pada tahun 2009 sebesar I,54Yo dan pada tahun 1010 sebesar
::%.
__',.,
-;1:$fi.lfl.
, !-_ - ilnt
,.
-:1tr"*
]31ir;trlfl
ffi Hasil dan Pembahasan
Variabel bebas dalam penelitian ini adalah penyakit metabolik dan trauma lurut.
rre*langkan osteoartritis
lutut pada lansia.
Hipotesis dalam penelitian
;t
di
l'Lit -:
rrrll
ini adalah
ada hubungan antara penyakit metabolik dan
*,rayat trauma lutut dengan kejadian osteoartritis lutut pada lansia pasien RS. Orthropedi
l:;rf. dr. R. Soeharso Surakarta.
Jenis penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah jenis penelitian analitik.
ta-.----"
l.'- -
sarena bertujuan unfuk memperoleh penjelasan tentang faktor-faktor
: -;
risiko dan penl'ebab
renyakit. Penelitian analitik yang digunakan adalah analitik observasional.
Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian
ini
adalah rancansan
:enelitian case control. Penelitian case control adalah rancangan studi epidemiologi l.ang
i. -.
l.
L;ir u Jl4
:rempelajari hubung an antara paparan (faktor penelitian) dan penyakit dengan cara
L\ien ldi
tr
:embandingkan kelompok kasus dan kelompok kontrol.
Populasi kasus dalam penelitian ini adalah pasien lansia yang menderita osteoartntis
r:!f,i]:
."rrut yang berjumlah 573 orang. Data pasien diperoleh dari rekam medis RS. Orthropedi
) Sai *:u
lrof. dr. R. Soeharso Surakarta dari bulan Januari-Juli2012 yang memenuhi kritena inklusr
lerumur > 55 tahun, pasien rawat inap atau rawat jalan, tinggal di luar Kota Surakarta.
)enc'.i:-"ll
Kabupaten Sukoharjo, Kabupaten Karang Anyar, bersedia menjadi responden. Populasi
ns ian
d
control dalam penelitian ini adalah pasien lansia yang mengalami fraktur pada kakr tetapi
olosi: ;
rdak menderita osteoartritis lutut yang sudah dipertegas dari data rekam medis pasien yang
I
!,erjumlah 234. Data pasien diperoleh dari rekam medis bagian Radiologi RS. Orthropedi
Stud:
Prof. dr. R. Soeharso Surakarta pada tahun 2011 sampai
tal],/uln
2012 yang me
kriteria inklusi berumur > 55 tahun, pasien rawat inap atau rawat jalan, bertempat
kota Surakarta, Kabupaten Sukoharjo, Kabupaten Karang Anyar,
bersedia
responden.
Pengambilan sampel dalam penel itian
ini
menggunakan teknik simple
sampling. Perhitungan jumlah sampel didasarkan pada odds ratio (OR), denge
OR=2,g7, yang diperoleh dari penelitian sebelumnya. Berdasarkan perhitunga:
sampel dengan menggunakan rumus tersebut, diperoleh sampel minimal sebesar 49
Data pada penelitian ini ada 2 jenis, yaitu data primer dan data sekunder. Da::
diperoleh melalui wawancara menggunakan kuesioner, sedangkan data sekunds
penelitian
ini diperoleh dari Instalasi Rekam Medik RS Ortopedi Prof' Dr. R'
S'
Surakarta.
ini dilaksanakan di RS Orthropedi Prof. dr. R' Soeharso Suraka;:t
Penelitian
beralamat di Jalan Jenderal Ahmad Yani, Pabelan Surakarta. Pengambilan data drl
mulai 23 Juli
- 4 Agustus 2012. Dalam penelitian ini subyek penelitian
terd-:
kelompok kasus dan kelompok kontrol. Kelompok kasus adalah pasien lansil
rnenderita osteoartritis lutut pada tahun 2012 yang berjumlah 49 orang, secj
n
kelompok kontrol adalah pasien lansia yang mengalami fraktur pada kaki yar,g
memiliki riwayat penyakit osteoartritis lutut pada tahun 20tt-20l2 yang
beryurr-m
orang. Data primer dikumpulkan dengan menggunakan kuesioner yang dilakukan
o
teknik wawancara.
1.
Distribusi Responden menurut Umur
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan
gambaran
mengenai umur responden (tabel 1).
Tabel 1. Distribusi Responden menurut Umur
Umur
Kasus
Kontrol
Nilai
Mean
62,12
60.24
Nilai
Nilai
Median
Modus
63
59
6t,64
59
Nilai Min
Nilai
55
55
Berdasarkan tabel 1 dapat diketahui bahwa pada kelompok kasus
Ei.
8r'
nilai
ra
d':
80. Pada kelompok kontrol nilai rata-rata tr'
(mean)umuf 62,l2,nilai tengah (median) 63, nilai yang sering muncul (modus) 61,
nilai minimal 55, dan nilai maksimal
l
In:rrr 60,24, nilai tengah (median) 59, nilai yang sering muncul (modus)
59, nilai minimal
ii'
dan
I
Distribusi Responden menurut Tingkat pendidikan
r!l. lJ.rltlfl
:a:
-tii.&
rn
':E$riu-
a Fn_:r{mt
EI
38JM
,ogh_erg,i,l
Ld I i.iIM
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan gambaran umum
:n*engenai
d
r
iL.l.li*
larglcm
-g
ld,i]d,
rlah
tingkat pendidikan (tabel 2).
label2. Distribusi Responden menurut Tingkat pendidikan
Kasus
Tingkat
Pendidikan Jumlah
Tidak Tamat SD
5
SD
8
SMP
10
SMA
l7
Diplogra/Sarjana
Kontrol
Prosentase
o/
/o
10,2
16,3
20,4
34,7
9
Total
ld-N J--dIlL
lln itr
nilai maksimal 86. Adapun distribusi umur dapat dilihat pada diagram di bawah ini:
18,4
Jumlah
Prosentase
o,/
/o
Total
Jumlah
Prosentase
2
4,1
7
l7
7,r
t9
34,7
38,9
25
29
7
r4,3
24
25,5
29,6
24,5
g,2
4
13
13,3
100.0
Tingkat pendidikan terbanyak pada kelompok kasus berpendidikan SMA sebanyak
31.7% dan paling sedikit adalah tidak tamat SD sebanyak 10,2o/o. prosentase tingkat
pendidikan terbanyak pada kelompok kontrol berpendidikan SMP sebanyak
38,8%o dan
naling sedikit adalahtidak tamat SD sebanyak4,Iyo.
'ii&
den;sm
3. Distribusi
Responden menurut Jenis pekerjaan
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan gambaran umum
mengenai jenis pekerjaan (tabel 3).
Iabel 3. Distribusi Responden menurut pekerjaan
Jenis
Pekerjaan
IRT
\Iaks
i0
i6
lLd-lL L1-3
ian 6:
nle.J7;
Swasta
Guru
Buruh
Karyawan
Swasta
Petani
PNS
Jumlah
Kasus
Prosentase
t2
t2
t4
o/
/o
24,5
24,5
28,6
5
2
Kontrol
Jumlah
22
Prosentase
Total
Jumlah
Prosentase
o/
,/o
23
4
44,9
22,4
8,2
18
18.4
r0,2
6
12,2
11
lr.2
4,1
5
r0,2
7
7.\
2,0
0.0
a
11
2
4,1
1
2
4.1
0
34
34,5
23.s
J
3.1
2
2.0
Jenis pekerjaan terbanyak pada kelompok kasus yaitu guru
sebanyak 2g,6oh jw.
paling sedikit adalah karyawan swasta, petani, dan PNS
masing-masing sebanyak
4.1r,*
jenis pekerjaan terbanyak pada kelompok kontrol yaitu
IRT sebanyak 4.1.!,,,
Prosentase
dan paling sedikit adalah pNS 0,0%.
4.
Penyakit Metabotik
Distribusi hasil penelitian mengenai penyakit metabolik pada pasien
lansia oA l:a,ni
dan pasien lansia fraktur yang tidak mengalami oA lutut pada
tahun 20ll-2012 di l":
orthropedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta dapat dilihat pada tabel
4 sebagai berikut:
penyakit
Tabel 4 Distribusi
Metabolik
Penyakit
Metabolik
Ya
Tidak
Kasus
Prosentase
Jumlah
Kontrol
Jumlah
28
57,r
11
2I
42.9
38
Total
Berdasarkan tabel
Total
Prosentase
22,4
77.6
Jumlah
Prosentas*
%)
39
39.8
59
60.:
100.0
4 dapat diketahui bahwa prosentase pada kelompok
kas:rum;
mengalami penyakit metabolik sebanyak 57,106 (28 orang) dan yang
tidak menga,"nmr
penyakit metabolik sebanyak 42,9yo (21 orang). Pada kelompok
kontrol,
penyakit metabolik sebanyak 22,4%
(n
yanggsnsr,nn,nrrrrrrii
orang) dan yang tidak mengalami
pen..
metabolik sebanyak 77,60
mengalami
(3s orang). Jadi pada kelompok kasus sebagian :
penyakit metabolik sebanyak 5j,lo , sedangkan pada kelompok kc:
sebagian besar tidak mengalami penyakit metabolik yaitu sebanyak77,60/o.
Dari hasil uji chi square diperoleh nilaip:0,0001 (< c 0,05), sehingga
Ho di::.*U_
Hal ini berarti ada hubungan antarapenyakit metabolik dengan kejadian
osteoarthritis
pada lansia' Perhitungan risk estimate didapatkan OR:4,606
(OR>l) dengan CJ=i.: .i;
11,080, hal ini berarti lansia yang memiliki penyakit.metabolik
memiliki risiko 4,60r
untuk terkena osteoartritis lufut dibandingkan dengan yang tidak menderita
pei-.
metabolik.
Dari hasil penelitian diketahui bahwa lansia yang penyakit matabolik br::"i
terkena osteoarthritis lutut. Hal ini didukung dari hasil penelitian Rutono
di Jepara , yang menyatakan bahwa ada hubungan antarapenyakit sistemik
dengan osteoarthritrs
.
Selain itu, hal tersebut juga didukung oleh kajian pustaka yang menyatakan
::
i.60.'0,-i-":
^l1K
k
{
r --
+..1
-1-1.e,
)A
lu:;
1-{i P l
r
,
l€berapa penyakit
metabolik seperti diabetes
melitus, hipertensi, hiperunsemi.
dan
hjpotiroidisme dapat
menyebabkan timbulnya
osteoartritis. oreh sebab itu,
dianjurkan bagi
'ansia untuk menjaga pola makan
karena faktor diet merupakan
salah safu pemicu penyakit
nnetabolik' seperti diabetes
melitus, hipertensi dan hiperurisemi
cenderung. Diabetes
mellifus disebabkan karena
peningkatan kadar gula
(grukosa) dalam darah,
hipertensi
'lisebabkan asupan nutrium (garam)
yang berlebihan, sedangkan
hiperurisemi disebabkan
asupan makanan sumber
protein yang mengandung
purin berlebihan (Rustono,
200g: 42;
Hu..y Isbagio dan Bambang
Setiyohadi, 1995 : 9; MjtzyDharmawir
ya, 2000:46; Sunita
Almatsier,
2004: 64,137,197).
lnta$€
'ol
.8
).0
kas
5.
Distribusi hasil penelitian
mengenai trauma lufut pada
pasien lansia oA rutut dan
pasien lansia fraktur yang
tidak mengalami oA lutut pada
tahun 20ll-2012 di RS.
orthropedi Prof' dr' R' soeharso
Surakarta dapatdilihat pada
tabel 5 sebagai berikut:
Tabel 5. Distribusi Trauma
Lutut
-r
Trauma
aiar
^t-_
at dJ__
1
:i;::
Trauma
Lutut
Kasus
JumIah Prosentase
o,/
Ya
Tidak
Total
/o
18
3l
Kontrol
Jumlah
Total
prosentase
36,7
6
63,3
12,2
43
87,9
100
Jumlah
Prosentase
24
74
98
24,5
o
/).5
I
Berdasarkan tabel 5 dapat
diketahui bahwa prosentase
pada kelompok kasus yang
pernah
-1'l i"n
::*:
I
{t:..
!::
rt
;]:
mengalami trauma rutut sebanyak
36,7%o (1g orang) dan
yang tidak pernah
mengalami trauma rutut sebanyak
63,3yo (31 0rang). pada
kelompok kontrol, yang pernah
mengalami trauma lutut seban
yuk '12,20/o (6 0rang) dan
yang tidak pernah mengarami
trauma lutut sebanyak 87'8o/o
(43 orang). Jadi sebagian besar
responden pada kerompok
kasus dan kelompok kontror
tidak mengalami hauma lutut
yaitu sebanyak 75,5oA.
Dari hasil uji chi square diperoleh
nilai p:g,g05 (< a, 0,05), sehingga
Ho ditolak.
Hal ini berarti ada hubung an
antarapenyakit metabolik
dengan kejadian osteoarthritis
lutut
pada lansia" perhitung an
risk estimatedidapatkan oR:4,161
(oR>l) dengan cl:l,4g1_
1l'690'hal ini berarti lansia yang
pernah mengalami trauma
lutut memiliki risiko 4,161
kali
untuk terkena osteoartritis
lutut dibandingkan dengan yang
tidak pernah mengarami trauma
lutut.
Dari hasil penelitian diketahui bahwa lansia yang penah mengalamr
berisiko terkena osteoartritis lutut. Hal ini didukung oleh penelitian E. C. La;
Kong (1998) yang menyatakan bahwa ada hubungan antara cedera sendi den-ear
osteoartritis lutut. Selain itu juga didukung oleh kajian pustaka yang
men-van?i;nrir
kerusakan tulang rawan sendi dapat terjadi pada saat cedera atau saat sesudahnit
penggunaan sendi yang terkena), bahkan tulang rawan yang normal akan
bila sendi tidak stabil. oleh sebab itu, bagi lansia yang pemah
trauma lutut dianjurkan untuk memeriksakan kesehatan sendi untuk me
degenerasi
meminimalisir terjadinya osteoartritis lutut (E. C. Lau, 1998; H.M. Sjaifoellah
\
78; Kurt J. Isselbacher, 2000: 1887).
C. Penutup
Berdasarkan hasil penelitian tentang faktor yang berhubungan
dengr:m.
osteoartritis lutut pada lansia (studi di RS Orthopedi prof. Dr. R. Soeharso Sur:
2012) dapat disimpulkan bahwa ada hubungan antara penyakit metabolik dan
:
dengan kejadian osteoartritis lutut pada lansia.
Berdasarkan hasil penelitian
ini, maka
diharapkan seluruh masr-anu;ffi
menghindari atau mengurangi kegiatan yang berisiko menyebabkan traur:-..,
penyakit metabolik, sehingga mengurangi risiko terkena osteoarthritis. Bas,
yang sudah lanjut usia dan masyarakat yang telah terpapar faktor risiko
oste,c
supaya memeriksakan kesehatan sendi, sehingga dapat mencegah dan
keparahan osteoarhitis lutut.
DAFTAR PUSTAKA
Annisa Indri Lestari,20lT, Atlet Sepakbola Berisiko Arthritis,
http :/hvww. mediaindones ia. com/mediahidupsehat/index.php/read
2/Atl et- S ep akb o la-B eri s iko-Arthriti s, diakses tanggal 29 Mrei 20 12
Anita Virgiyanti, 2006, Beban Biomekanik sebagai Faktor Risiko Terjadinta
Lutut, Skripsi : Universitas Diponegoro Semarang
Aru w Sudoyo, 2007, Buku Ajar llmu Penyakit Dalam, Jakarta :
pu-
'':s:
::.
'&*rA
::
' ".:1 #
5 \r i
r,,€
ii'i
i:,,
e ," Z rl
IZ
:
DAFTAR ISI
i
iL.\:*${-{-\ SA-\trL-Ii\-q,:A PI*\---G-{\TAR
LA,TA S-{\MUTA]{ KETUA JEN
SESI -\[AF'di.AH
D..\fT.\R.ISI
vi
viii
xvi
1 .\\-,{IISIS SISTEM SURVEILANS CAMPAK DI DINAS
KESEHATAN
PRO\TNSI JAWA TIMUR
Susanti, Chatarina U. W
lri
:.
STUDI KUALIATIF DALAM KERANGKA KAJIAN AWAL MENGENAI
I'PAYAUPAYA PENCEGAHAN DAN PEMBERANTASAN MALARIA DI
WILAYAH KERJA PUSKESMAS WALURAN KABUPATEN SUKABUMI
t6
TAHLIN 2011
Felix Kasim, Kristin Kartika
3. ARTIKEL ILMIAH MODEL PREDIKSI KEJADIAN TUBERKULOSN (TB) PADA
ANAK (Studi Kasus di BP4 Purwokerto)
Dwi Sarwani
SR, Bambang
28
HariYadi
4. MODEL PROMOSI KESEHATAN MELALUI STIMULASI TUMBUH KEMBANG
38
ANAK AUTIS
Atik Badi'ah
5. STUDI FALTNA NYAMUK ANOPHELES SP. PADA DAERAH PERSAWAHAN DI
KELURAHAN OESAO, KECAMATAN KUPANG TIMUR, KABUPATEN
49
6. POTENSI BUDAYA LOKAL DALAM RANGKA USAHA MENINGKATKAN
STATUS GIZI BALITA (Dengan Pemanfaatan Ikan Sisa Hasil Sortir untuk MP-ASI
52
KUPANG _ PROPINSI NTT TAHTIN 2011
R.H. Kristina, SKM, M.Kes,Yuanita Rogaleli, J' Pitreyadi Sadukh
Balita)
Oktia Il'oro Kasmini H, Galuh Nita Prameswari
T.ANALISNPHBSANAKSEKOLAHDALAMPENCEGAHANTEzuADINYA
FOODBORNE DISEASES
F arianisyahrul, M. Atoillah Isfandiari
DI
8. PENGARUH MODAL SOSIAL TERHADAP ANGKA BEBAS JENTIK
2OI2
TAHI.IN
SELATAN
JAKARTA
KECAMATAN MAMPANG PRAPATAN,
Dharma Sutanto, Ririn Rinanti, Airis Meifitri
68
9. ANALISIS PERILAKU PADA KEJADIAN TB PARU RESISTEN DI KOTA
74
MAKAS SAR TAHLIN 2OO9.2OIO
Ikes Dwiastuti, Ida Leida M.Thaha, Wahiduddin
10.
HUBI]NGAN PENGETAHUAN DAN PERILAKU IBU BURUH PABRIK
TENTANG KELUARGA SADAR GIZI (KADARZI) DENGAN STATUS GIZI
ANAK BALITA
Irma Aryati Octaviani, Ani Margawati,
Yauminnis a Haps ari, F irdaus Wahyudi
xvi
75
II. HUBTINGAN ANTARA STATUS
GTZI DENGAN TINGKAT INTELLIGE\-CE
PADA ANAK USIA PRASEKOLAH DI TAMAN KANAK-KANAK CrK) KELAS
B WILAYAH PIMPINAN CABANG,AISYIYAH (PCA) BLIMBING SUKOHARJO
JAWA TENGAH
Sunarti, Saw itri, Melly
12. MODEL PEMBERDAYAAN POLA ASUH UNTUK MENANGGULANGI
MASALAH GIZI BURUK PADA BALITA DI KABUPATEN BANTUL
86
DAERAH PASCA GEMPA
lVaryana, Totok Mardikanto, Bhisma Murti, Diff"h Hanim
13.
14.
FAKTOR RISIKO INSTRINSIK YANG BERHUBLINGAN DENGAN KEJADIAN
PNEUMONIA PADA BALITA DI KEC. KADUGEDE, KAB. KUNINGAN JAWA
BARAT, 201 I
Cecep Heriana, Lia Novita Aprilianti, Dewi Mustikawati
95
STADII.JM KANKER, PARITAS, DAN USIA, KAITANNYA DENGAN
KELANGST.JNGAN HIDUP LIMA TAHUN PADA PASIEN KANKER SERVIKS
104
DI RSUD DR. SOETOMO SURABAYA
M. Atoillah Isfandiari, KharinaAulia
KUALITAS KESEHATAN IBU HAMIL DAN BALITA DI
TELUKNAGA
DESA
Veli Sungono, David Fairholm, Dwi Savitri
105
FAKTOR SOSIAL EKONOMI DAN RISIKO GANGGUAN TIROID PADA
WAMTA USIA SUBUR DI KECAMATAN PRAMBANAN KABUPATEN
116
15. SURVEI BASELINE
16.
SLEMAN
Mutalazimah, Budi Mulyono, Bhisma Murti, Saifuddin Azwar
17.
HUBLINGAN KARAKTERISTIK WANITA PEKERIA SEKSUAL (WPS)
DENGAN KEJADIAN INFEKSI MENULAR SEKSUAL (trVIS) DpJ] HUMAN
I MMUNNODE FICIENCY YIRUS (HW) DTWILAYAH PUSKESMAS BAKAUHEM
126
KECAMATAN BAKAUHENI KABUPATEN LAMPUNG SELATAN TAHT]N 2012
Dewi Yurniati, Kodrat Pramudha
18.
BIDAN DAN PERSALINAN OLEH TENAGA KESEHATAN: DETERMINAN
t27
SOSIAL DAN GEOGRAPHIS
Ansariadi, Tri Vonya BP., Wahiduddin
19.
ANALISIS PENCAPAIAN PROGRAM KIA dan KB DI PUSKESMAS (Studi di
Puskesmas Pengalaman Belajar Lapangan II Fakultas Kedokteran UNDIP)
r39
Budi Palarto Suharto, Hari Peni Julianti, Yauminnisa Hapsari
SOCIAL SUPPORT AND COMMON MENTAL
DISORDERS (CMDS) IN PREGNANT WOMEN WITH PREECLAMPSIA/
ECLAMPSIA IN SUKOHARIO DISTRICT, CENTRAL JAVA INDONESIA
20. ASSOCIATION BETWEEN
r41
JANUARY 2OIO.DECEMBER 2OI I
Wibowo, Y., Hakimi, M., Marchira, C.R.3
2I. KEHAMILAN DAN PERSALINAN DENGAN INFEKSI HIV
KARIADI PERIODE 1 JANUARI 2006- 3T DESEMBER 2O1O
Firdaus Wahyudi, Ani Margawati, Yauminnisa Hapsari
xvll
DI
RSUP DR.
142
:]
SIIT-DI TENTA}{G PERILAKU MAKAN MEN|NMPANG
PADA SISWI SMAN 6
I].-\.L{RTA
Dionira Ratnasari, Ratu Ayu Dewi Sartika
]-:.
SLR\EI PERILAKU BERISIKO
PENGG{.INA NARKOBA SLINTIK
DI
PUSKESMAS DENGAN PROGRAM HARM REDUCTIONDIKOTA
BANDTING
\ind'o Anggi sinantara, Arifah Nur Istiqomah, Bony wiem
t44
145
Lestari
:.+. PROTECTIVE
BEHAVIOURS OF HIV/STI BRIDGING POPULATIONS
IN
JAYAPURA, PAPUA, INDONESIA
Sutjipto and Rossi Sanusi
25. HUBLINGAN
ANTARA PENGETAHUAN DAN SIKAP TENTANG
BAHAYA
MEROKOK DENGAN TINDAKANMEROKOK REMAJADI
PASAR BERSEHATI
KOTA MANADO
Il/oodford Baren s. Joseph, Budi r. Ratag, Jane pangemanan,
Jootje M. L. Umboh,
Marsel V. Anto
26. KARAKTERTSTIK
INDIVIDU DAN TINGKAT PENGETAHUAN REMAJA
TENTANG HIV/AIDS PADA SISWA SMA DI KOTA MANADO
Jane Maureen Pangemanan, Jeini Ester Nelwan, Joy Zeekeon
27, EFEKTIFITAS LAYANAN TERKAIT PENANGGULANGAN
HIV DAN AIDS
MELALUI PENGURANGAN DAMPAK BURUK PENGGLINAAN
NAPZA
SLINTIK (HARM REDUCTION DI INDONESIA, 2OI2
Diah setia (Jtami, Ferdinand siagian, Amry Ismal dan Luruk
!:r"
,1"!orno,
$naralnr
28. PENGETAHUAN DAN PEMBERIAN INFORMASI TENTANG
BAHAYA ROKOK
PADA SISWA SMP DAN SMA DI YOGYAKARTA
Prabandari, YS., Istiyani, 7., Nugroho, DJ.,padmawati, RS., & Rahaju,
JD.
IKLAN ROKOK DAN STATUS MEROKOK REMAJA PELAJAR DI
YOGYAKARTA
Prabandari, YS., Nugroho, DJ., Istiyani, 7., padmawati, RS., &
Rahayu, DR.
29. PAPARAN
30,
31.
STUDI PENGETAHUAN TENTANG HIV/AIDS DAN TINDAKAN YANG
BERISIKO TERHADAP TERIADINYA INFEKSI HIV/AIDS PADA
PELAJAR
DAN MAHASISWA DI KOTA KUPANG TAH{-IN 2OI1
lVanti, Kusmiyati, Irfan, RH. Kris tina
157
158
159
t6l
172
183
PENYEDIAAN PELAYANAN KESE}IATAN SEKSUAL DAN KESEHATAN
195
JAKESMAS/JAMKESDA SEBAGAI SATAH
202
REPRODUKSI REMAJA DI PUSKESMAS: TANTANGAN DAN
ISU
Augustina Situmorang, yilly Astuti, Sari Seftiani
32.
l5s
SATU BENTTIK NYATA
KEPEDULIAN PEMERINTAH DAERAH TERHADAP ODHA DI
TANAH PAPUA
Agus Dwi Setiawan, S.Sos, MKM
33. ANALISIS SITUASI PEREDARAN GANJA DI INDONESIA,2OO8-2OI
I
Purwa Kurnia Sucahya
xvlll
204
F.{KTOR-FAKTOR YANG BERHUBTINGAN DENGAN TINDAKAN
PE\CEG.\HAI.{ HTV/AIDS OLEH PEKEzuA SEKS KOMERSIL DI PANTI
SOSL\L I'ARYA WANITA ANDAM DEWI SUKARAMI KABUPATEN SOLOK
205
Jfct-sri:al
\A\AGEMENT OF HIV REACTIVE BLOOD DONORS IN TRANSFUSION
L}iT IN INDONESIA. THE ROLE IN HIV PREVENTION IN INDONESIA.
206
RANDYCAPS, OPPROTLINITIES AND LESSON LEARN FROM SEMARANG. A
PROJECT TO INDONESIAN HTV REACTIVE
]\LANAGEMENT
Budi Loksono, Donald Stewart, Suharyo
\TED TO SCALE UP
,16.
RENDAHNYA PENGETAHUAN DOKTER SWASTA
PENATALAKSANAAN TB ANAK DI KOTA JAYAPURA. PAPUA
TENTANG
234
KONSELING TESTING INISIASI PETUGAS (KTIP) SUATU MODEL
PELAYANAN KOLABORASI TB-HIV TERINTEGRASI di BBKPM
SURAKARTA SEBAGAI UPAYA LINTUK MENINGKATKAN CAKLIPAN
235
Hasmi, dkk
37.
LAYANAN TES HIV
Makiyatul M, Tri 5., Sigit P., Mohammad F.
38,
PREVALENSI PEROKOK REMAJA PELAJAR SMP
YOGYAKARTA TAHLIN2OOO -2009
Prabandari, YS dan Dewi, A
DAN SMA KOTA
242
39.
ANALISIS FAKTOR RISIKO TERHADAP DISLIPIDEMIA BERDASARKAN
253
INDIKATOR RASIO KOLESTEROL TOTAL/I(-HDL DAN RASIO K-LDLA(-HDL
PADA PENDUDUK DEWASA RURAL
Namanda, Ratu Ayu Dewi Sartika
RSU
254
4I. PENINGKATAN PERAN PENDERITA DALAM UPAYA PENEMUAN SUSPEK
264
40. KUALITAS HIDUP PENDERITA GAGAL GINJAL KRONIK TERMINAL DI
PKU MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA
Titiek Hidayati; Akrom
TB PARU DI KOTA PALU
Herawanto, Chatarina U.W, Atoillah Isfandiari
42. GAMBARAN KEPUASAN DAN ALASAN PASIEN RAWAT JALAN MEMILIH
MEMANFAATKAN ULANG PELAYANAN KESEHATAN DI PUSKESMAS
BAHU KOTA MANADO TAHLIN 2010 Fina Pelealu, A.J.M. Rattu, F.J.O. Pelealu,
Budi T, Ratag, Jane M. Pangemanan.
GULA
2 DT RSUD
43. AKTOR RISIKO PERILAKU YANG BERHUBT.]NGAN DENGAN KADAR
DARAH PADA PENDERITA DIABETES MELITUS TIPE
275
276
KABUPATEN KARANGANYAR
Rosita Purnama Dewi, Henry Setyawan Susanto, Sri Yuliawati
MASYARAKAT TENTANG STROKE : STUDI KUALITATIF 277
DI KECAMATAN KEPANJEN, KABUPATEN MALANG, JAWA TIMUR
Tita Hariyanti
44. PENGETAHUAN
XIX
I-T-ET,\G 1.\ .T\TAIL{ PERUBAHAN FTINGSI FISIK DAN DUKLNGAN
K:*I--{R.G.{ DENGAN RESPON PSIKOSOSIAL LANJUT USIA DI
278
K:I-LR{ITA.\ KALICARI KODYA SEMARANG JAWA TENGAH
,ir -.
-1
grrrnnn M. Mendrofa
zuSXIlO PENGGTNAAN KONTRASEPSI HORMONAL TERHADAP KEJADIAN
x\-L\liER PAYUDARA DI RSUP SANGLAH KOTA DENPASAR
Fsrinting Hanindyta Mediasta, Suariyani, NLP, Pasek Kardiwinata M, Sutarga
..
C
L'LTURAL EP IDE MI OLO Gf
'
279
M
287
;
Konsep Integratif Antara Antropologi dan Epidemiologi
Jt. Farid Hamzens
-18.
HUBLINGAN ANTARA STRESS PSIKOLOGI DENGAN REAKSI ENL
316
Susmiati
49,
THE USE OF INDONESIA'S TRADITIONAL MEDICINE IN COMMUNITY
(STUDIES IN LEARNING PRACTICE FIELD I) MEDICAL FACULTY OF
322
DIP ONEGORO LiNIVERSITY
Aras Utami, Saekhol Bakri, Hqri Peni Julianti, Dodik Pramono
DAN TRALIN4A LUTUT SEBAGAI FAKTOR RISIKO
OSTEOARTzuTIS LUTUT PADA LANSIA
Widya Hary Cahyati
324
HUBTINGAN PERILAKU MENGKONSUMSI KOPI DENGAN KEJADIAN
HIPERTENSI (PADA USIA 20.40 TAHTIN) DI PUSKESMAS TENA TEKE
KABUPATEN SUMBA BARAT DAYA, PROP. NUSA TENGGARA TIMUR
Yunita Bili, Theresia Ninuk Sri Hartini, Nur Alvira Pasca Wati
332
DETERMINAN SOSIAL DAN KEBIJAKAN PENCEGAHAN HIPERTENSI
34t
50. PENYAKIT METABOLIK
51.
52.
DETERMINANTS OF SOCIAL POUCYAND PREVENTION OF HYPERTENSION
Rafael Paun
53. HOSPITAL.BASED SURVEY
ON KNOWLEDGE AND ATTITUDE TOWARD
349
COLORECTAL CANCER SCREENING AMONG INDONESIAN POPULATION
Murdani Abdullah, Ahmad Fauzi, Ari Fachrial Syam, Dadang Makmun, Abdul Aziz
Rani
DI
FAKULTAS
362
FAKTOR LINGKLINGAN DAN PEzuLAKU MASYARAKAT TENTANG
MALARIA DI KECAMATAN KT'PANG TIMUR KABUPATEN KUPANG
3U
54. PENGOBATAN TRADISIONAL INDONESIA PADA MASYARAKAT (STUDI
DAERAH PRAKTEK BELAJAR LAPANGAN
I
,{PBL
I
KEDOKTERAN UNTVERSITAS DIPONEGORO)
Saekhol Bakri, Aras Utami, Hari Peni Julianti, Dodik Pramono
55.
PROVINSI NUSA TANGGERA TIMUR
Karolus Ngambut, Oktofianus Silal
56. HUBTINGAN FAKTOR LINGKT]NGAN FISIK RUMAH DAN KARAKTERTSTIK
IN'DIVIDU DENGAN KEJADIAN PENYAKIT TB PARU BTA (+) DI WILAYAH
PUSKESMAS KOTA JAMBI, PROPINSI JAMBI TAHI-IN 2OI1
Sahridayanti, Ririn Arminsih, Ummi Kalsum
XX
379
SKFJ\[\G PE\\-.\KIT PARU OBSTRUKTIF KRONIS PADA PEKEzuA
380
:OEtr|\-.G G.{_\{PNG SEDYO RUKLIN DESA GARI DAN DESA GELTNG
i\-E ill.L\ L{, T {\- \\' O \ O S ARI KAB UP AT EN GI-INLIN GKIDUL
-Jn;r;
--{rrEEr
in Paramita, Rahayujati Baning, Raharto Sri
KO\-TA\TD{ASI BAKTEzu KOLIFORM PADA JUS BUAH DI KAMPUS
TEIB,\I-.{\-G
fmu
TINDIP
381
2011
-\Iulim+'atL S.KM
382
PL\L-\.\TAATAN PELAYANAN KESEHATAN DASAR OLEH PENDUDUK
(KASUS
KENDALA
DAN
\[IGR{.\ MISKIN DI PERKOTAAN: PELUANG
KOT\ BA}{DLING DAN MAKASSAR)
S.ri
Smarti Purwaningsih, Ade Latifa, Fitranita
1:,'I;I
PER$i
KASUS
383
6,1
N\ESTIGATION OF AFTER OUTBREAK OF MALARIA IN PANUSUPAN
395
PUSKESMAS DALAM PENANGGULANGAN BENCANA:
GE\fPA BANTUL 2006
W-idot' atun, Zainal Fatoni
\-ILLAGE,REMBANGSUBDISTzuCT,PURBALINGGA2OO9
Devi Octaviana, Sri Nurlaela, Siti Harwanti
PENYAKIT
6], TA}iTANGAN ASPEK SOSIAL EKONOMI DALAM ERADIKASI
EKONOMI
KUSTA DI INDONESIA : STUDI EKSPLORASI ASPEK SOSIAL
407
2011
PELAYANAN PENGOBATAN PENYAKIT KUSTA DI CIREBON
Dadun, Irwanto, Rita DamaYanti
KONTAK SERUMAH 408
KOTA MATARAM PROPINSI NUSA
PADA
63. FAKTOR RISIKO PENULARAN TUBERKULOSIS
PENDERITA TB PARU BTA +
TENGGARA BARAT TAHLIN 2O1O
Heri Sutowo, Chatarina U.W
DI
DENGAN
61. HUBTINGAN PERILAKU KESEHATAN LINGKUNGAN
MALARIA PADA MASYARAKAT PERBATASAN
DI
KEJADIAN
412
PUSKESMAS AJI
KI.'NINGKECAMATANSEBATIKBARATKABTIPATENNT'NTIIKA\ITAHUN
2010
Siswanto, Risva, Nurlinda
65.
DENGAN
EPIDEMIOLOGY FAKTOR-FAKTOR YANG BERHUBT]NGAN
TAHTIN
TENGAH
KEJADIAN ANTRAKS DI KAB. BOYOLALI, PROP. JAWA
417
2008-201 1
Nasir Ahmad, Nur Alvira
66.
DIFTERI
FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEJADIAN PENULARAN
KOTA BLITAR PROPINSI JAWA TIMUR
Aris lliji (Jtami, Chatarina UlY
DATA TUBERKULOSIS
67. PROTOTIP APLIKASI MEMBANGI-IN BASIS
sabarinah B. Prasetyo
Noor Alis setiyadi, Arif widodo, Yuli Kusumawati,
xx1
DI
426
436
68..\}i.{IISA KETERATURAN
BEROBAT DAN PERUBAHAN TINGKAT
KECACATA}I PADA PENDERITA KUSTA DI KOTA SAMARINDA
TAHTIN
:009
-
437
201 I
Rahmat Bakhtior, Romi Hendra
69' DETERMINAN SOSIAL TUBERKULOSIS (Sebuah
Tinjauan dalam penanganan
Tuberkulosis)
Bahrul Ilmi
70. PENGAJARAN EPIDEMIOLOGI
SOSIALDAN SOCIAL DETERMINANT OF
DISEASE DI PROGRAM MPH TINIVERSITAS GADJAH MADA
Mubasysyir Hasanbasri
71. SURVEILANS ASPEK SOSIAL
GIZI BURUK DI PULAU-PULAU KECIL DAN
TERLUAR WILAYAH NUSA TENGARA TIMUR (Studi Kasus : pulau
Semau dan
Pulau Kera, Kab. Kupang)
Pius Vfleraman
72.
''ACTIVE
CASE TREATMENT" UPAYA MENEKAN
PENGOBATAN TB PARU DI KABUPATEN JEMBER
Dyah Kusworini
444
454
460
KEGACALAN
470
73. POLA PENGGALIAN zuWAYAT DAN EDUKASI GAYA HIDUP PADA
PASIEN
479
DI PUSKESMAS DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA: SUDAH
SIAPKAH DOKTER PUSKESMAS MENGHADAPI PENINGKATAN
BEROBAT
PREVALENSI PENYAKIT TERKAIT GAYA HIDUP?
Prabandari YS, Dewi A.
74. HUBTINGAN ANTARA STATUS
489
75. PENGARUH FAKTOR RISIKO TERHADAP GANGGUAN
498
GZI DENGAN TINGKAT INTELLIGENCE
PADA ANAK USIA PRASEKOLAH DI TAMAN KANAK-KANAK (TK) KELAS
B WILAYAH PIMPINAN CABANG,AISYIYAH (PCA) BLIMBING'SUKOHNN.IO
JAWA TENGAH
Sunarti, Sawitri, melly
MUSKULOSKLELETAL PADA PEKERJA WANITA BATIK TULIS DI
KABUPATEN SRAGEN
Sumardiyono, Ari Probandari, Dffih Hanim, Selfi Handayani
74.
PROMOSI KESEHATAN BAGI PEDAGANG HIDANGAN ISTIMEWA
KAMPTING / HIK DENGAN KEMITRAAN ANTAR PEMANGKU
KEPENTINGAN TINTTIK MENCIPTAKAN KULINER KHAS SOLO YANG
501
SEHAT DAN AMAN DIKONSIIMSI
Anik lestari
75. SIMBOLISASI AGAMA, KEYAKINAN TENTANG KAUSA AIDS, DAN SIKAP
TERHADAP I.IPAYA PENGENDALIAN HIV/AIDS PADA SISWA SLTA
Yeti Nurhayati, Bhisma Murti, Hari l(ujos
KUMPULAN MAKALAH SEMINAR
KUMPULAN POSTER SEMINAR
509
5t4
653
xxll
PE\YAKITIVIETABOLIKDANTRAUMALUTUTSEBAGAIFAKTOR]
OSTEOARTRITIS LUTUT PADA LANSIA
l4lidYa HarY CahYati
llmu Kesehatan Masyarakat
Universitas Negeri Semarang
Staf Pengaiar Jurusan
-
A. Pendahuluan
tangan atau sendi penyokong b
osteoartritis menyerang terutama sendi
terjadi di lutut atau
termasuk sendi lutut. Osteoartritis yang
pada pergerakan yang hilang bila istirahat'
osteoartritis lutut ditandai oleh nyeri
tidur, krepitasi' dan dapat diser-terutama setelah istirahat lama atau bangun
' I
yar::
.
1: r. ^1--L^^ ^,,,-l yang
.rano sering
cennq muncul
filllflClll
V?1,u
tanpa efusi cairan sendi. Keluhan awal
yang
diseb
dengarr atau
padalututyangmenggangguaktifitassehari-hari'Gangguantersebutberting
mulaidarikeluhanyangpalingringanyangtidakmenggangguaktifitassehan-l
berjalan (Harry Isbagio &'
keluhan berat yang menyebabkan ketidakmampuan
Setiyohadi, 1995 : 8).
Padatahunlgg0kejadianoAsebesar2|juta,DalamstudiG/ol;.
Disease2000yangdipublikasikandalamLaporanKesehatanDunia200:.
global, 3,0o/o darttotal YLDs global' S:t
penyebab utama ke-4 YLDs di tingkat
populasi dunia yang berumur r
ini memperkirakan bahwa sekitar l}Y, dati
dikaitkan dengan oA (Deborr
lebih memiliki masalah gejala yang dapat
"
2000:1).
MenurutWorldHealthorganization,preva|ensipenderitaosteoarn
padatahun2004mencapai15l,4jutajiwadan2T,4jutajiwaberadadiAs
di atas 70 tahun menderita oA, dan E.-.
Diperkirak an 4Io/odari populasi usia
mempunyaiketerbatasangerakdalamberbagaiderajatdariringanSamFi
berakibatmengufangikualitashidupnya.Dilnggris,A\o^orangusiadil
da:
dengan oA lutut (Tri wahyudi
mengeluhk an gejala-gejala yang berkaitan
2009 : t29)'
Sundawa, z}l2,Rachmat G' Wachjudi'
DatadariWorldHealthorganization,dilrrdonesiatercatatS.'
mengalamigangguanoAdaritotalpenduduk.Diperkirakanlsampai2i;:':
usiadilndonesiamenderitacacatkarenaoA.PrevalensioAlututSeca::
pria dan |2,7o/o pada '.t:
tinggi, yaitu menc apai |5,2o/o pada
Indonesia cukup
ISIh'i:
,,lutua
Tengah ditemukan prevalensi OA lutut mencapai 15.5% pada pria dan t2,7o/opada
wrrnrta
yang berumur antara 40-60 tahun (Aru
W
Sudoy'o.2007:1195, Susilo Setiaji,
llit:'9'1).
Di Jawa Tengah
terdapat beberapa rumah sakit khusus bidang Ortopedi. Salah
iiiil.Ltya ialah RS Orthopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta yang merupakan Rumah Sakit
Fr-iat Rujukan Nasional bidang Ortopedi dan Rehabilitasi Medrk
l: :
-:
!:i
:Lllliilml
-..:r1lillll,,
:
I
:r--.!J
ilnlluJln:
luJii
lndonesia.
Di
RS
-r,hopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta, kejadian OA lutut mengalaml peningkatan tiap
;n'"rn. Prevalensi kejadian OA lutut di RS Orthopedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta pada
nrrun 2008 sebesar 0,950 , pada tahun 2009 sebesar I,54Yo dan pada tahun 1010 sebesar
::%.
__',.,
-;1:$fi.lfl.
, !-_ - ilnt
,.
-:1tr"*
]31ir;trlfl
ffi Hasil dan Pembahasan
Variabel bebas dalam penelitian ini adalah penyakit metabolik dan trauma lurut.
rre*langkan osteoartritis
lutut pada lansia.
Hipotesis dalam penelitian
;t
di
l'Lit -:
rrrll
ini adalah
ada hubungan antara penyakit metabolik dan
*,rayat trauma lutut dengan kejadian osteoartritis lutut pada lansia pasien RS. Orthropedi
l:;rf. dr. R. Soeharso Surakarta.
Jenis penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah jenis penelitian analitik.
ta-.----"
l.'- -
sarena bertujuan unfuk memperoleh penjelasan tentang faktor-faktor
: -;
risiko dan penl'ebab
renyakit. Penelitian analitik yang digunakan adalah analitik observasional.
Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian
ini
adalah rancansan
:enelitian case control. Penelitian case control adalah rancangan studi epidemiologi l.ang
i. -.
l.
L;ir u Jl4
:rempelajari hubung an antara paparan (faktor penelitian) dan penyakit dengan cara
L\ien ldi
tr
:embandingkan kelompok kasus dan kelompok kontrol.
Populasi kasus dalam penelitian ini adalah pasien lansia yang menderita osteoartntis
r:!f,i]:
."rrut yang berjumlah 573 orang. Data pasien diperoleh dari rekam medis RS. Orthropedi
) Sai *:u
lrof. dr. R. Soeharso Surakarta dari bulan Januari-Juli2012 yang memenuhi kritena inklusr
lerumur > 55 tahun, pasien rawat inap atau rawat jalan, tinggal di luar Kota Surakarta.
)enc'.i:-"ll
Kabupaten Sukoharjo, Kabupaten Karang Anyar, bersedia menjadi responden. Populasi
ns ian
d
control dalam penelitian ini adalah pasien lansia yang mengalami fraktur pada kakr tetapi
olosi: ;
rdak menderita osteoartritis lutut yang sudah dipertegas dari data rekam medis pasien yang
I
!,erjumlah 234. Data pasien diperoleh dari rekam medis bagian Radiologi RS. Orthropedi
Stud:
Prof. dr. R. Soeharso Surakarta pada tahun 2011 sampai
tal],/uln
2012 yang me
kriteria inklusi berumur > 55 tahun, pasien rawat inap atau rawat jalan, bertempat
kota Surakarta, Kabupaten Sukoharjo, Kabupaten Karang Anyar,
bersedia
responden.
Pengambilan sampel dalam penel itian
ini
menggunakan teknik simple
sampling. Perhitungan jumlah sampel didasarkan pada odds ratio (OR), denge
OR=2,g7, yang diperoleh dari penelitian sebelumnya. Berdasarkan perhitunga:
sampel dengan menggunakan rumus tersebut, diperoleh sampel minimal sebesar 49
Data pada penelitian ini ada 2 jenis, yaitu data primer dan data sekunder. Da::
diperoleh melalui wawancara menggunakan kuesioner, sedangkan data sekunds
penelitian
ini diperoleh dari Instalasi Rekam Medik RS Ortopedi Prof' Dr. R'
S'
Surakarta.
ini dilaksanakan di RS Orthropedi Prof. dr. R' Soeharso Suraka;:t
Penelitian
beralamat di Jalan Jenderal Ahmad Yani, Pabelan Surakarta. Pengambilan data drl
mulai 23 Juli
- 4 Agustus 2012. Dalam penelitian ini subyek penelitian
terd-:
kelompok kasus dan kelompok kontrol. Kelompok kasus adalah pasien lansil
rnenderita osteoartritis lutut pada tahun 2012 yang berjumlah 49 orang, secj
n
kelompok kontrol adalah pasien lansia yang mengalami fraktur pada kaki yar,g
memiliki riwayat penyakit osteoartritis lutut pada tahun 20tt-20l2 yang
beryurr-m
orang. Data primer dikumpulkan dengan menggunakan kuesioner yang dilakukan
o
teknik wawancara.
1.
Distribusi Responden menurut Umur
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan
gambaran
mengenai umur responden (tabel 1).
Tabel 1. Distribusi Responden menurut Umur
Umur
Kasus
Kontrol
Nilai
Mean
62,12
60.24
Nilai
Nilai
Median
Modus
63
59
6t,64
59
Nilai Min
Nilai
55
55
Berdasarkan tabel 1 dapat diketahui bahwa pada kelompok kasus
Ei.
8r'
nilai
ra
d':
80. Pada kelompok kontrol nilai rata-rata tr'
(mean)umuf 62,l2,nilai tengah (median) 63, nilai yang sering muncul (modus) 61,
nilai minimal 55, dan nilai maksimal
l
In:rrr 60,24, nilai tengah (median) 59, nilai yang sering muncul (modus)
59, nilai minimal
ii'
dan
I
Distribusi Responden menurut Tingkat pendidikan
r!l. lJ.rltlfl
:a:
-tii.&
rn
':E$riu-
a Fn_:r{mt
EI
38JM
,ogh_erg,i,l
Ld I i.iIM
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan gambaran umum
:n*engenai
d
r
iL.l.li*
larglcm
-g
ld,i]d,
rlah
tingkat pendidikan (tabel 2).
label2. Distribusi Responden menurut Tingkat pendidikan
Kasus
Tingkat
Pendidikan Jumlah
Tidak Tamat SD
5
SD
8
SMP
10
SMA
l7
Diplogra/Sarjana
Kontrol
Prosentase
o/
/o
10,2
16,3
20,4
34,7
9
Total
ld-N J--dIlL
lln itr
nilai maksimal 86. Adapun distribusi umur dapat dilihat pada diagram di bawah ini:
18,4
Jumlah
Prosentase
o,/
/o
Total
Jumlah
Prosentase
2
4,1
7
l7
7,r
t9
34,7
38,9
25
29
7
r4,3
24
25,5
29,6
24,5
g,2
4
13
13,3
100.0
Tingkat pendidikan terbanyak pada kelompok kasus berpendidikan SMA sebanyak
31.7% dan paling sedikit adalah tidak tamat SD sebanyak 10,2o/o. prosentase tingkat
pendidikan terbanyak pada kelompok kontrol berpendidikan SMP sebanyak
38,8%o dan
naling sedikit adalahtidak tamat SD sebanyak4,Iyo.
'ii&
den;sm
3. Distribusi
Responden menurut Jenis pekerjaan
Hasil wawancara dengan responden penelitian didapatkan gambaran umum
mengenai jenis pekerjaan (tabel 3).
Iabel 3. Distribusi Responden menurut pekerjaan
Jenis
Pekerjaan
IRT
\Iaks
i0
i6
lLd-lL L1-3
ian 6:
nle.J7;
Swasta
Guru
Buruh
Karyawan
Swasta
Petani
PNS
Jumlah
Kasus
Prosentase
t2
t2
t4
o/
/o
24,5
24,5
28,6
5
2
Kontrol
Jumlah
22
Prosentase
Total
Jumlah
Prosentase
o/
,/o
23
4
44,9
22,4
8,2
18
18.4
r0,2
6
12,2
11
lr.2
4,1
5
r0,2
7
7.\
2,0
0.0
a
11
2
4,1
1
2
4.1
0
34
34,5
23.s
J
3.1
2
2.0
Jenis pekerjaan terbanyak pada kelompok kasus yaitu guru
sebanyak 2g,6oh jw.
paling sedikit adalah karyawan swasta, petani, dan PNS
masing-masing sebanyak
4.1r,*
jenis pekerjaan terbanyak pada kelompok kontrol yaitu
IRT sebanyak 4.1.!,,,
Prosentase
dan paling sedikit adalah pNS 0,0%.
4.
Penyakit Metabotik
Distribusi hasil penelitian mengenai penyakit metabolik pada pasien
lansia oA l:a,ni
dan pasien lansia fraktur yang tidak mengalami oA lutut pada
tahun 20ll-2012 di l":
orthropedi Prof. dr. R. Soeharso Surakarta dapat dilihat pada tabel
4 sebagai berikut:
penyakit
Tabel 4 Distribusi
Metabolik
Penyakit
Metabolik
Ya
Tidak
Kasus
Prosentase
Jumlah
Kontrol
Jumlah
28
57,r
11
2I
42.9
38
Total
Berdasarkan tabel
Total
Prosentase
22,4
77.6
Jumlah
Prosentas*
%)
39
39.8
59
60.:
100.0
4 dapat diketahui bahwa prosentase pada kelompok
kas:rum;
mengalami penyakit metabolik sebanyak 57,106 (28 orang) dan yang
tidak menga,"nmr
penyakit metabolik sebanyak 42,9yo (21 orang). Pada kelompok
kontrol,
penyakit metabolik sebanyak 22,4%
(n
yanggsnsr,nn,nrrrrrrii
orang) dan yang tidak mengalami
pen..
metabolik sebanyak 77,60
mengalami
(3s orang). Jadi pada kelompok kasus sebagian :
penyakit metabolik sebanyak 5j,lo , sedangkan pada kelompok kc:
sebagian besar tidak mengalami penyakit metabolik yaitu sebanyak77,60/o.
Dari hasil uji chi square diperoleh nilaip:0,0001 (< c 0,05), sehingga
Ho di::.*U_
Hal ini berarti ada hubungan antarapenyakit metabolik dengan kejadian
osteoarthritis
pada lansia' Perhitungan risk estimate didapatkan OR:4,606
(OR>l) dengan CJ=i.: .i;
11,080, hal ini berarti lansia yang memiliki penyakit.metabolik
memiliki risiko 4,60r
untuk terkena osteoartritis lufut dibandingkan dengan yang tidak menderita
pei-.
metabolik.
Dari hasil penelitian diketahui bahwa lansia yang penyakit matabolik br::"i
terkena osteoarthritis lutut. Hal ini didukung dari hasil penelitian Rutono
di Jepara , yang menyatakan bahwa ada hubungan antarapenyakit sistemik
dengan osteoarthritrs
.
Selain itu, hal tersebut juga didukung oleh kajian pustaka yang menyatakan
::
i.60.'0,-i-":
^l1K
k
{
r --
+..1
-1-1.e,
)A
lu:;
1-{i P l
r
,
l€berapa penyakit
metabolik seperti diabetes
melitus, hipertensi, hiperunsemi.
dan
hjpotiroidisme dapat
menyebabkan timbulnya
osteoartritis. oreh sebab itu,
dianjurkan bagi
'ansia untuk menjaga pola makan
karena faktor diet merupakan
salah safu pemicu penyakit
nnetabolik' seperti diabetes
melitus, hipertensi dan hiperurisemi
cenderung. Diabetes
mellifus disebabkan karena
peningkatan kadar gula
(grukosa) dalam darah,
hipertensi
'lisebabkan asupan nutrium (garam)
yang berlebihan, sedangkan
hiperurisemi disebabkan
asupan makanan sumber
protein yang mengandung
purin berlebihan (Rustono,
200g: 42;
Hu..y Isbagio dan Bambang
Setiyohadi, 1995 : 9; MjtzyDharmawir
ya, 2000:46; Sunita
Almatsier,
2004: 64,137,197).
lnta$€
'ol
.8
).0
kas
5.
Distribusi hasil penelitian
mengenai trauma lufut pada
pasien lansia oA rutut dan
pasien lansia fraktur yang
tidak mengalami oA lutut pada
tahun 20ll-2012 di RS.
orthropedi Prof' dr' R' soeharso
Surakarta dapatdilihat pada
tabel 5 sebagai berikut:
Tabel 5. Distribusi Trauma
Lutut
-r
Trauma
aiar
^t-_
at dJ__
1
:i;::
Trauma
Lutut
Kasus
JumIah Prosentase
o,/
Ya
Tidak
Total
/o
18
3l
Kontrol
Jumlah
Total
prosentase
36,7
6
63,3
12,2
43
87,9
100
Jumlah
Prosentase
24
74
98
24,5
o
/).5
I
Berdasarkan tabel 5 dapat
diketahui bahwa prosentase
pada kelompok kasus yang
pernah
-1'l i"n
::*:
I
{t:..
!::
rt
;]:
mengalami trauma rutut sebanyak
36,7%o (1g orang) dan
yang tidak pernah
mengalami trauma rutut sebanyak
63,3yo (31 0rang). pada
kelompok kontrol, yang pernah
mengalami trauma lutut seban
yuk '12,20/o (6 0rang) dan
yang tidak pernah mengarami
trauma lutut sebanyak 87'8o/o
(43 orang). Jadi sebagian besar
responden pada kerompok
kasus dan kelompok kontror
tidak mengalami hauma lutut
yaitu sebanyak 75,5oA.
Dari hasil uji chi square diperoleh
nilai p:g,g05 (< a, 0,05), sehingga
Ho ditolak.
Hal ini berarti ada hubung an
antarapenyakit metabolik
dengan kejadian osteoarthritis
lutut
pada lansia" perhitung an
risk estimatedidapatkan oR:4,161
(oR>l) dengan cl:l,4g1_
1l'690'hal ini berarti lansia yang
pernah mengalami trauma
lutut memiliki risiko 4,161
kali
untuk terkena osteoartritis
lutut dibandingkan dengan yang
tidak pernah mengarami trauma
lutut.
Dari hasil penelitian diketahui bahwa lansia yang penah mengalamr
berisiko terkena osteoartritis lutut. Hal ini didukung oleh penelitian E. C. La;
Kong (1998) yang menyatakan bahwa ada hubungan antara cedera sendi den-ear
osteoartritis lutut. Selain itu juga didukung oleh kajian pustaka yang
men-van?i;nrir
kerusakan tulang rawan sendi dapat terjadi pada saat cedera atau saat sesudahnit
penggunaan sendi yang terkena), bahkan tulang rawan yang normal akan
bila sendi tidak stabil. oleh sebab itu, bagi lansia yang pemah
trauma lutut dianjurkan untuk memeriksakan kesehatan sendi untuk me
degenerasi
meminimalisir terjadinya osteoartritis lutut (E. C. Lau, 1998; H.M. Sjaifoellah
\
78; Kurt J. Isselbacher, 2000: 1887).
C. Penutup
Berdasarkan hasil penelitian tentang faktor yang berhubungan
dengr:m.
osteoartritis lutut pada lansia (studi di RS Orthopedi prof. Dr. R. Soeharso Sur:
2012) dapat disimpulkan bahwa ada hubungan antara penyakit metabolik dan
:
dengan kejadian osteoartritis lutut pada lansia.
Berdasarkan hasil penelitian
ini, maka
diharapkan seluruh masr-anu;ffi
menghindari atau mengurangi kegiatan yang berisiko menyebabkan traur:-..,
penyakit metabolik, sehingga mengurangi risiko terkena osteoarthritis. Bas,
yang sudah lanjut usia dan masyarakat yang telah terpapar faktor risiko
oste,c
supaya memeriksakan kesehatan sendi, sehingga dapat mencegah dan
keparahan osteoarhitis lutut.
DAFTAR PUSTAKA
Annisa Indri Lestari,20lT, Atlet Sepakbola Berisiko Arthritis,
http :/hvww. mediaindones ia. com/mediahidupsehat/index.php/read
2/Atl et- S ep akb o la-B eri s iko-Arthriti s, diakses tanggal 29 Mrei 20 12
Anita Virgiyanti, 2006, Beban Biomekanik sebagai Faktor Risiko Terjadinta
Lutut, Skripsi : Universitas Diponegoro Semarang
Aru w Sudoyo, 2007, Buku Ajar llmu Penyakit Dalam, Jakarta :
pu-