PANCASILA DALAM KONTEKS KETATANEGARAAN
PENDIDIKAN PANCASILA
PANCASILA DALAM KONTEKS KETATANEGARAAN Rowland Bismark Fernando Pasaribu 9/14/2013
! " # $%%$" & & ' & & (" & &
BAB 6 PANCASILA DALAM KONTEKS KETATANEGARAAN REPUBLIK INDONESIA
" "
) * ! ) + , $- & " +"
, - ! % + %) . & & & " / &
$$ . ) # $%%$" & &
' & & (" & & & & & )
& & " , & " & & ) & & , &
& # & & & / & & & )
# , & & & & & & & & " & 1 1 " & & &
/ & # & & 2 & & & & #
& & , & & & & )
!
! & / & & " & ' ( & ' 3 ()
! ! " ! #
4)5)+) 6 & & # / & & & &
& & / , ) . & & &
& & ) 7 & & " & & & &
& & & 2" 2" 2 '
& & " & & & & & () &
& , & & &
) , & & & '7 , " ()
! ! " $ % ! #
3 & & & / ) + 2
2
3
8 ) & / &
) $)
, , , ) 9) & )
)
7
2 & ) 3 &
& , & "
8 )
: ! & # # )
) / & ! 7 & & . )
/) , # ; & & )' & , $%%%()
) & & <7= ) & / &
'& () > # & 3 & , & 2 " & & & & )
& & ! ' ! !
(& & + & " & 8 ' ( & " ? '$( 7 " @ 9- & & :
" $ & ? '9( , , & & , & ) & " 7 & & " , &
" ) & & & ) -
A :B & & ) & &
! )
- &
$%%$" & &
9- " &
9
8 $ & '; $ ! &
& & & ()
- ! :
2 2 )
& & " / & " & & & )
$) "
& , )
, " & & &
8 ) / & &
, & & ,
) & & 9- & 9 $ & )
& & &
& , & & & & # 2 " & & 9- " & $ & ) + & & & '+ 0 $%%$(" 2 & & # &
!(*
# & & / ) 2 & " & , ) &
# " & & & "
& ) + / & # &
# & : " & , & " ) ! & & , #
, ' & ( ! ) & '$( &
& & & " & & & & ) , "
, & & )
& & & , & &) + & " " & )
) )
)
# & & " # ) + &" & " "
> & & & 2 & & " & " & & "
- 2
" & & " & , # " " C & )
# &
& ) 2 & , & , & &
, & & " & " & " " /
& ) + " , & # & " & & & & )
" & & & & , & & ) &
& & & " &
& )
(
& & $%%$" & : + #
7 D # & ! ' !( " & , & &
$$ ) & 9- 9 ! & $ ! & " & &
& " , & -$ )
! & ! & ! ' + ,
( 0 & E & ! & " /
& ) & & " , & D &
) , & D" , 2 & & & & ) /
8
(
& 2 & &
& ) & & & 3 ' ( & & & )
. & 3 & & ) & & " &
& & &" , & )
& & ' & (
' () & # , # , & , , & & & , , ) 7 &
& & & & ' 2 & &()
(
7 &
, , & & # , # , &
& & & & & &
" , & / & ) & & & / , & ) &
& & & & & ' 2 () & & , & &
& " " " & & )
(
& & & + ) &
& / " &
& & # , & ) & # , &
> 4 ) 0 & & & & & )
( %
- & & " &
D" & D & , & )
& D & & & & & & &
8 )
! "
'& , & & ()
)
##$ % & ' # ( # $ % '
/) " & & 1))))) &
))))F ) ! " " & & 1))))
, ) + * )
- - ) .
)
F) + & D &
& & / ' " - 8 : $()
- -# ( ./) ,
& E , "
8
) + + , ' , (
− ! G & ) − ! G , ) − ! G & & > 4 )
− ! D G & & /
) ) + ' (
− ! G & ) − ! G & / @ & − ! G #
! D G & & "
−
, 5 / )
0# !(* ./) ,
- / & & & / & 2 & E "
8 ) & + A & "
!/ "" & & & & &
&
8
−
& , & &
, & & " & ,
)
− & &
& & " / / & & )
) & E 2 " & &
, & & "
− + / 2 & " , & &
& , " )
- / & " , " &
−
" , & # " >04
' & () . & E " & " " " & !
' " , / / () /) & E 2 @, " &
E ) )" &
& , @, "
8
− " & ) − " & & ?
− & " & & & ? − / " ? − " ? − ,
5 / " , & &" & / " " & )
) & E 2 " & & " , 2 & ) & & & & "
" & 2" & )
- & 2 " & & &
" 2 &
2 & " & , 2 & &
)
# )1) ./) ,
, & E & & & / & , "
8 ) ! G , # & & ) ) ! G / / & " & "
" 7 " = & )
/) ! G & & / & >04)
) ! D G # , , ' , " & " " " " ()
$ $ $ $ ,
, & & & & 7 )-" , # &
& & ) & # , / / & ' (
& & & ' ( & & '/ 3 () 7 , & & #
& & , & , / & 2 & )
8
- - 8 & - - ' ( &
& # , )
& # & & H & ) & & #
) . & 2 & " & 2 & " & &
& & ) =
& , ) C &"
# # , & & )
& , / ) - '$( ) - 8 & # , -
) & & , / / / & & " & 2 ' , ()
& + , & & & ,
) & # & & & # ,
& & / & & )
- - & , / ) ) - - '9(
8 ? " & # @ # ) &
I & E & # & &
& # @ # ) 0 &
2 & )
" & # 0 , & # ) & $
- % ) & , + & / )
' ( &
8 >
4 & < & ) & & I & E & #
& & # , & & & & ) =
& > 4 " &
J# > 4 & & & , ,
& & & ) &
- + & $ % &
, / - / - ) 4&
& & & , " & ,
& & ) ! # &
- - , $ %
& & " / / "
& ) 7 & & / & & " & &
& 8 & # , 2 , & & '
() ! # , , & & ' ( ' " - 8 :()
& & & > 4 &
' D() + & & & & / / /
' & ( & / / ) 0 & / / /
& & ' (" & # , & , &
& ' ' (" & / , / / & & & ' ("
' () 1 >04F & I & > ) & # ,
, / / " , & ) = & , # &
& ) & & ) & & "
" & & & " & & & & & & & )
& & ) & , & #
&" , & ) & & & & & &
& / , & & )
$ $ , ,
& & &" ") , E & # &
& # , / / & & & ' ( & '/ 3 (" , )
, & & ) 0 & # , # &
2 2 / ) & ,
2 /
) 7 , & # & " & &
2
2 ) & & , &
) 0 " & & &
2
2 & # "
& & ) &
& ) "
& # @ # > 4 & & ! 7 & /
2 2 / ) ! / & & / & & & & & )
- & &
, &
2 ) & & "
& & / )
" & & & & & & " & # "
& & ) ! & & &
8 ' ( # & "
& & & & , & &" # ,
' " & () '$( > & #
# , ' D & () & & / &" #
& & " 1 & F & & ?
2 & & & 7 "
8 ' ( & &
& &
1
7 )
'$( & & & "
2 H 7 " & /
8 ' (
) ' ( > & " & &
& & & )
'/( )
' ( '
2 2 / () !
2 2 & &
7 " & & & D &
) 7 # D & & , & & ) =
& & & , & & & 7 " ) -" & & & & ) ' 2 0 ) ) + & .
7 & ()
& )
9 " & , $ " % " & , 9 " $ ) 9 & ,
& & & $%%$ ' & & ( & & ) &
& 9: ! " 9: 7 ) 9: 5 9- )
99 " 9 " 9 " 9: "
" 9% " 9 " 9$ $ "
$ A " $ < $ " $ = " $ " $ . $ " $ $ " 9%
9 " $ " & $ ! " $ 7 $ ) $ 5 $ " $ " $ 4 9 "
$9 4 9 " $9 A $ " $9 < $ ) $ 9 " & $ ! " $ 7 ) ) $ 5 : " $ " $: 9 " $-
" $$ 4 : ) $9 & , 9 " & $9 ! " $9 7 $9 5 " $9 "
9 " $% & , " & $% ! " $ $ " $$ 9 " & $$ ! ) $$ 7 " $$ 5 " " $$
9 " & , $ " " : "
9 $ & , 9 " : " & :! & , "
, ( )/)2 ,
& ) + , & & , & ) ! & $
!& & $%%$ & " & & 9- " : 7 & , $: 7 " 9 ' (
( )/)2 ,
& & " & & , )
" , & , 6 & & & ) 9) ; # ' & (" #
, " , & ) $) ' (" & # /
8 ) A " " & & C & "
7 E & & 9 2 & "
!(* )/)2 ,
& )
7 E & & & , &
- & -!" -7 - " -5" & ,
- & , " & , - " & ! $ " 7 $ " & ,
. . 3 )/ 2 ( .( , ! 1 4 . ( 5/ $! ! 3 ,
& & , & & " & &
& C & ) 9-" & &
"
8 ' (
& 0 , & # " , @9 , & 0 , & # )
- '$(
, / , ,
) " 0 , + '9( &
& # $@9 , & 0 , & # )
' ( & , & & 0 , & # )
' ( )
& " , &
) ; & & " & & & & " 2 ) 7 " , / ) &
& & &
1/ & & & & &
2 )
! , ! +
6 $
# " & & ' @ $- & ( & )
! " #
# &
3 2 , & & &
, , & & & ) & , , & &
& & , & " & , 07) & & " +
- ! % + & ,
- E %) +E % & &
/ ) & , " -
8 ) ': % @ $- (
- $) & '$- @ 9 $( 9)
6 '9 $ @ 9( ) ! + & , ' 9 @ $ ( ) 7 = " ' $ @ $ 9 :(
:) ! + & , '$ 9 : @ -(
- ) . ' - @ % - (
" & & " &
. )
! $ " 77# # $
K & & . ::
- & ; , ) & +
, # / " & &"
& " & ) 5 / K ; &
8 ) 0 & / )
$) 0 & ,
8 ) 0 &
& ) ) 0 & & & & & &
& # ) /) 0 & , & & " &
# ! !2 ) & / )
- -# 8 !
& / & ) ; & " " ! 7 & " , 2 & ) & , & &
, & & & , ! 7 , ) & & &
& & ) & & & & & ) 7 / & ) /
& , & 9% + & : )
- & & + &
; ,
- & & & & &
)
! $ # $
K 7 , & @! + 7 $ @ 9 ! ::) 5 / K 7 & &
K ; & " / & & ) ; "
!& , & &
D ::) + " , & & !& " " = / ) ! /
/ & ) K 7 & & & & & ) K 7 &
" & " & / / & ) + K 7 / & & &
!& )
- -#
$ $
K 7 & & & & K ; & ) &
& + & ) 0 ) L@0 @ ::" ) 0 )LLD@0 @ :: & & " )L @0 @ ::
& & ) + + & # 0
- :- & &
& # : + & + & , &
& ) & & " " ! 7 )
& & /
8 ) 0 & & &" &
$) & & & 0 ? ) <7= )
/) 0 & # & <7= ) 9) " # " & & ,
) )
8 ) 0 & & " ! 7 ) ) & # )
/) , ! 7 # & ) ) 0 & , &
<7= ) ) & # )
:) ; & & )
! '$ !
& 2 & # " , & & & "
2 2 " & & & & )
& & & , & / 2 1& F " &
& & K ; & & K 7 ) & & 0 " + $%%%" + +
$%%$" & + $%% " &
' & & () & & & 7 & & ) & &
& & / " 0 & ) & & &
& & 0 " + $%%%" + + $%% " + $%%$)
9) !( . :)/ ( 5 ( + 9 $ $ ! !
& + & , & , ' & & & (" & , / & & )
& & " , / &
3 & & & # ) , /
8
# 5 ( 2 ; ) ). " #
& ' (" ' () ! "
&" , # / & & , ) =
& & & # , / & & , # 7 & & )
> & & " & 2 & , " , & & , "
, & & " & & / , " & & ) 5 / & & &
8 ) ! & & ? $ ' (" " "
" $%" $94 $ " $ ! 5 & & & & ) ) & &
? $-" $ " $ ! $ ." $ '$(
9 ' ()
/) ! & & ' (? '9()
) ! & & & ? $ )
) + & # & & & & & & " # , & , , & & / "
& & ? $- ' ( '$()
2) & # , & & , , & & & / ? !# = ! " 9 " 99 9 )
- -# !( . 5 ( ) (5
& 2 " ' () & , # & , & &
) & & " / / 2 & ) = & , #
& & & )
0# ) ; ( ( ( ;
" & '
$() 7 # & " & , & ) 0 ,
" & & & 6 )
- & ,
" , # & , ) & " & ) # , & , & , )
& & & # & / & ) !
& & )
# ( 2 ; . ( 2 ; ( ( ( / 4 2 1 ( .) ; 4 ;
' ( & # & & , # & & , & ) & & # , " # )
# , 6 & & & & )
# ( ( ) + 4 / :
4 4 ( ;
& , & # # " & & & &
, " " , " & & ) &
" & , ) , & " & , #
) & & @ & & '; -5( & ,
& & , ) & # &
& , & ) & , & '; -!" -7()
7# ( 2 ./ ) ( ( ( ) + 4 / :
4 4 ( ;
& # ) 0 & & & & & & '
- () 0 & , # ) &
& ) # & & & & )
& " " & & )
< ) : ( /
, & #
10 , # " "
F) + , & )" & & 2 ! ) & & / , &
& ) & "
" , # & , , & & , ) + " &
& & & # # & & # & & , # ) . &
) . , # " " )
! ! !
& & &
8 ' (
' ( &
2 3))F)))0 &
& )))))))
' ( & &
1 " & # # F '
() '$( &
& , # ) " + &
& & & & / & &
8 ' ( 4 2" ' ' ( ;
()
' ( ; 2" '
( ' (" $$5 () '/( > 2" & ! ' $
' ( () ' ( 2" # 7 &
'7 ( # # ' () = & & $% ! ' ( 1)))) , & & 2 #
F) & #
2) ' ( & & & 2"
& & # & ! ' !() ' : ()
& & & # & ! " 2 , )
& & & & & &
I
2 # E & & & )
'9( & & & " &
& & &
8 ' ( '$( I )))F)
# & & & )
' ( 10 , & # & & & ) 0 6 ) &
& / & , & ) '/( $% ' ( & & 1 # # & &
2 # & # ,
& , & , # ' & (
F) ' ( & & & & &
' ' & ( ()
& & & & & & " & & / 8 " # , #
) ' ( &
& & /
8 ' ( ,
) F )))K & & "
& # # ) 0 & 2 & F)
'$( 0 , & # "
& -7 '-() & #
& & &
8 ' ( & # "
& , & " & # & / & 2 )
'$( & & , & 2 / " & & & & )
' ( # ) # &
8 '$() 1
&
F) & , '$( # & & &
) ' ( 7 & & & & " 0
& & , & ) 0 & & & & , " & " & " &
6 & & & , , &
) '$( $ ' (" 0 , & # ) #
# # # ) 7 & & & &
& & ) '9( , " 1))) /
& & & , ) K & # )))F 7 & # & &
/ & &
8 ' ( # " & &
" '$( + / 2 & # )
!( . ./
4;407!<!! 4<! ! & & # ,
& & " , &
) + " # # " & " ) & ) 0
)D @0 @ -9 ) 0 ) @0 @ - ) 0 & # 0 & & "
# # " # & ! " 7 & " & ! )
!
= & & " $%" $%!" $ " $$7" $$5" & , & " #
# ' ( & $$ ) 7 & & & & & "
" ' $9 4" $9A" $9<() 7
2 & " , & & & )
7
8 ) 0 & , # )
$) 0 & & ! 7 )
- & & ! '0!( # '; $ " $ !.
& & ) + & & ! '0!( # '; $ " $ !.
& & ) & > 2 & & & # # &
& # # & & , & & " & &) '; $ 7()
& # & &
2 2 " & , " & & # & #
" & & & " & & & & &) '; $ 5(
!
0 , & # & # ' '$( () & ) =
& # & ' $ ' ( : ' (() 7 & & & &
$%%$" & & & & & @ 6 ) +
& & $%%$" & & &
, & &
# , & ) & & & , " & ,
& & " " 3 " " / &
& & @ # '
- !()
& & & # " & , # ) &
)
0 , & # ) # #
" ) # # & & ) & & ) 0 & &
& ) , &
& & ' $ ' (( & & # # " & & & & 2 "
2 & & & " & & , & & & & # , &
) K
& " & &
& & # ,
& )
& & ) > & " & & " " " 2 ' $% !()
& & " & # # " & & &
) 0 # # , & & # # # & & )
& & )
& / & & $%%$ 2 & & " / &
& )
!
- & & & 2 &
& & & &
8
− 0 & ' ' (" $% $ ()
, ' $9 ' (()
− 0 & & ,
' & ()
−
& / , ) & , , & #
& 2 2) &" , & & " & & & & )
& & ! @ !7 & + & 2 # & ) #
# , ' (" & # , # &
)
, " # " & # , & & #
'9( = & & '& ( ' ( = '& & ( ' ( = ':( = ' & ()
& & ) & # & &
& , & & ) & # , & &
& & ) = , & , &
5 M & & &
, & # & , *+
& & 3 / , & )
# # " & , & # & " & &
'$( = 2 3 & / ' $ ' (( ) 0 & & $%%$ $% ! '$(
& & & , )
' ( = " & / ! 7 , ' $9 ' (()
# # ) 0 )
# & & 3 ) # & & &
& 2 ) & & " & " & " & &
" & ) 0 , & & # & 7 , &
, # & # &
& & & , " & & #
= , & # # ) + " #
' - '$((" & , & #
& & , # " # " ) 2 & &
2 , & , " " & & ' -(
33 , # ' & (
, " & & , + @ "
# ' ( / " & & , & # & &
) K & & ,
" & ) # + & & / " & /
& & &
3 & & &
" & , & & "
/ &
2 & " & 9 '9()
!
&
- & & & & ' '$(( & & / 2 & , # )
) 0 & - ' '9(() 0 & ) " &
# " & & & & , & & & " & & & ' - '9(()
& & & , ) 7 &/ & & & & & & ) 0 &
& # & & & & ) & & & & " & , & & / # &
& " & # & & # # & & 3 &
& , # & )
8
& $ ' ( # & & ! 7 & &
7 7 & N & ! & & ) & ,
# & & O 7 , &
& &" & /
) &
/ ) 7 &
& & & & / )
& & , # , & & & & ,
!4 5 () + 2 & & #
& &
"
6
6
& ' ) -%( & & & , & & & )
& & & & & " ,
) & , , , " / "
& & # , # "
) + "
" " & / & / / )
- " ) "
" # , & &
! " + & & & "
& & &
& ) & ! ; & & &
" # & ) ) )
& "
) & & , & ! " & & " #
& & ! & , / & &
& ) & 2 & # & ! & , &
& & # , & & & ) L @0 @ ) 0 & !
) 7 &/ '7 ( & & ) # #
' $9 4 '$(( & & , &
2 / & , & & & )
) -9 7 & & " # 7 & &
& " & ) 7 & & , # & & & & ! 7 , )
/ + 7 # & & # , " @ & # "
, )
& 7 & & & & " " ,
, & / ) & # ,
& & , & " / ) . 7 & & , # &
& & & ! 7 &
) # # )
! 7 " ! + 7 , "
! & ) = &
7 " & &
, " & " & &
, ) , & & 7 & & , &
& & / ) * * 7 & # & , )
& ) = & , & 7 , / , 2)
& ; & " + 7 " &
, , & ) & , & & & & & ) 7 , & & # , & &
& 7 , & & & & " & , & & &
& / ) )%%%)%%%"%%) ).
! " # $%%$" & & ' & & (" & &
& & & )
' !
& + " - ) % ) & ) )" . " :$)
)=) & ) - ##$&78 " + !7 " 7 ) $) 5+ ) " / * ' " " ( ) & ) . " -9)
/ - ) 7
7 A= ) . ) -9) .5 ) + & ) / ##$&78 " . & " . " -%)
- ) < # ) 9 (
2 + - ) )
> ) 9) 0) = ) 9 ( ) : % ) 4 ) . ) : )
) 4 0) + " 0)+ ) - ) - - - ) < & & ). ) $%% ) ) " 0)+ )
- - - ) & ) > ) $%%9)
) " 0)+ ) ) ##$& % !
2 ;< 2 =>>=" !2 ? * " )
& ) > ) $%%$)