Menanamkan (Kembali) Nasionalisme Indonesia.
ISSNe08b-Al,aX
Ka/arrrane
Dewan Penyantun; Direktur dan Dosen FadaAcara
Dies Natalis ASGA
Brayat Faterna UNDIP Ziarah Makam
P.Harto & Ibu Tien Di AstanaGiribangun
Kawedalaken dening :
PAGUYUBAN
"TRIDARMOMN SOLO''
AlamatRedaksi: Jln. Prof. WZ. YohanesNo. 15 Solo 57124
Telp.081931382215fax: (0271)652417
e-mail: mbanguntuwuh
.majalah@gmail.
com
Akte Notaris: No. 02Tanggal10Juli 1980
Bab Akik / Batu Mulia
WaSonto
NglelimbangGending.. Macan Ucul,,
Dr. P. Ari Subagto, M.Hum
Ki Hajar Dewantara
Dr. Sudi Yatmadiningrat
Ilmu Iku Digembol Ora Mendhokol. Diguwang Ora Kemrompyang
Diwenehake Ora Suda Kepara Dadi Tambah
Prof. DR. H. KPH. SukamdaniS Gitosardiono
tlt
ilifiilil
il|il
ltltltltl
ill
Tahun: 2015
Volume: 28
Nomer: 03
rurwa
ISSNeE8b-gl,ex
DHAFTAR ISI
B.T.tahun2015volume: 28 Bdisi :03
No.
BAB
Hal.
1. Gambarcover depan :ir. KPH SoelarsoBasarahSoerjosoejarso
bersamaProf. KRT. Tirta N. Mursitama, ph.D pada acaraperesmian
Sahid Offrce Center gedungtertinggi di Jakarta
2. Gambar cover depandalam : Ki Hajar DewantaraBapak pendidikan
Nasional
3. ParagamBangun Tuwuh
4. Daftar Isi
5. PurwaWacana
6. Memahami Dunia TempatManusia Hidup Menuju
KehidupanYang Damai Sejahtera
7. Bab Akik lBatu Mulia.
8. Nglelimbang Gendhing/tembangGecul .. Macan (Jcul"
9. Ki Hajar Dewantara
10. WasitoAdi : Ilmu Iku Digembol Ora Mendhokol. Diguwang Ora
KemrompyangDiwenehakeOra SudaKepara Dadi Tambah
11. WewaleripunParaPinisepuhKawawas Saking
Pemikiranipun MasyarakatModeren
12. Kawruh Basa
13. Oncek - Oncek Lelagon Dolanan "Cungkup - Cungkup"
14. Butir-butir Budava Jawa
15. MasjidAgung
16. Geguritan : Aku Iki Kowe Kowe Iki Aku
17. Religi
18. PedomanPenulisanAksaraJawa
19. Nurani Praduli
20. YASTRI
21. Pawarti Naluri
22. PamirengPamirsa
23. Wara-wara
;,:i.
-,
vvauarla
Assalamu'alaikum Wr. Wb.
Kebangkitan Indonesia,Kebangkitan Dunia
Tahun ini Indonesia akan memperingati Hari Kebangkitan Nasional
yang ke 107. Sungguh bukan sebuahperjalanan waktu yang sebentar.
Hal dapatdimaknai dari duahal.
Pertama,kita menghargaipara pendiri bangsaIndonesia yang telah
meletakkan fondasi kemandirian sebagai sebuah bangsa Indonesia.
Kedua, bagaimana generasi yang saat ini hidup pada masa kekinian
dapat memanfaatkan dengan sebaik-baiknya termasuk meletakkan
ffii"]"-".s,t--fondasiyanglebihkuatbagigenerasiyangakanhidupdimasadepan.
TI"w
I
2
J
4
10
t2
16
l9
22
26
29
3l
33
34
36
39
40
43
46
47
ii
tlililtFilil
lllll
|ilt
|il|ill
| 5:t$ ?*qgT
:19,ry9**t'r':":g?.?:':iF":?lil:
awal abad 20 tentu memiliki perbedaandenganyang kita hadapi pada
abad?l ini. Mereka harusberjuangmenghadapikolonialisme klasikberupa penjajahanfisik dan
eksploitasi manusia maupun sumber daya alam dalam ketidakberdayaan untuk melawan.
Namun, ternyata sekelompok orang yang memiliki pikiran visioner dan keberanian untuk
menyampaikan kebenaran serta apa yang mereka yakini benar, mendirikan organisasi Boedi
Oetomo yang menandaikebangkitanpergeranakannasionalismeIndonesia.
Satu hal yang terpenting dan mungkin sering terlewatkan adalah ruh organisasi ini digagas
sebagaisebuahgerakan sosial kebudayaan,bukan secaraeksplisit untuk tujuan politik. Walau
demikian, terbukti dalam perkembangannyaorganisasi Boedi Oetomo mampu terus bergulir
mengobarkansemangatnasionalismeIndonesia.
Dalam konteks kekiniian, strategi Boedi Oetomo dapat kita gunakan dalam memaknai
kebangkitan Indonesiayang lebih maju, sejahteradan mandiri. Strategi sosial budaya ini dalam
khasanahHubungan Internasional dikenal denganmemanfaatkansoft power yang diantaranya
berupa seni budaya, keluhuran nilai-nilai (noble values), tata bahasa,busana yang indah dan
keramahtamahan.
Salah satu karakteristik dunia saat ini adalah kompleksitas masalahnyayang sangat
rumit sehinggatidak bisa diselesaikanoleh salahsatuaktor saja dalam Hubungan Internasional.
Semuaaktomya harus saling bekerja samadan memikirkan kemanfaatanbersamadengancaracara mencapainyayang disepakati. Tidak mengedepankankekerasan,perang urat syarat yang
dapat menimbulkan kesalahpahaman dalam tata hubungan antar negara dan warganya,
merupakan hal-hal yang harus dihindari.
Oleh karena itu, sudah tepat sebagai bangsa Indonesia yang didalamnya terdapat berbagai
macam keluhuran nilai, norma dan budaya dari beranekaragam suku bangsa dapat menjadi
modalmenyusrnsoftpower lndonesia.Tentubukanusahayangmudah, tetapi satulangkahkecil
memulainya dapat menjadi awal menggapai kebangkitan Indonesia yang hakiki dan dihargai
dalam tata Hubungan lnternasional sebagai bangsa yang berdiri tegak serta bermartabat. Kita
mampu mewujudkannya dan itu berarti Kebangkitan Indonesia menuju Kebangkitan Dunia yang
lebihbermartabat.
Semoga.
Wassalamu'
alaikumWr.Wb.
Surakarta,
17Mei 2015
PaguyubanTridarmo Mangkunagaran
Mudha Parampara
Prof. Tirta N. Mursitama.PhD
Nglelimbang Gendhing/Tembang
Gecul
*Macan Ucultt
P.Ari Subagyo
Ki Narto Sabdo(lair ing Klaten, 25 Agustus 1925kanthi asmatimur
Soenarto)misuwur mlangka dhalangsartapangriptagendhinglan tembang
Jawi. Dumugi sedanipun(ing Semarang,7 o-ttou"i l9g5), pangarsanin!
K3rlv.itan "condong Raos"menikangripta319 gendhing/t.-u*g. sawetawii
taksih_kapireng
sahakawentardumugiiamenika,upaminifun,.capiirgGunung",
pertiwi", ,.Klinci Uiul',, i.pruhu La:yar,,,*iji
l9qdgg
-Suling", "Ibu
Dipleroki",lan"RujakJeruk".
Ing seratan menika, para pamaos badhe pun ajak ngungak
gendhing/tembang
(lagu) yasanipunKi Narto Sabdokanthi irah-irahan tvtaiutt
IJcul". Tgmbangmenika kalebet gendhing/tembang
dolanan ingkang gecul
(guyon).Sinaosamakaten,tembangingkangkawungfirsungelingradran-g;erog
barangmenikangemusuraoslanpiwucalingkangestoleb"t.
Perangan
Pambuka
Gendhing/tembang
"MacanlJcul" dipunpurwakanibawawiraswarawati
dipun
wangsuli
dening
bawa wiraswarakadosing ngandhapmenika
TgF18
(sulihbasaIndonesiadipuntambahaken):
Lhakaemacane
ucul(welhadalah)
Anggemprang
giris
(Pancen
agawe
nyata)
Nututi
kidang
lumumpat
(Eloyae)
Simacan
sanyatabengis
prayitna
Sikidang
ngilang
Kepungkur
bebaya
kalis.
Lihat
ituharimaunya
(sungguh
lepas
celaka)
Mengamuk
memuuat
tiruilutemang
uenarj
Mengejar
kijang
(yayaya)
metompat
Sihariirau
iungguhganas'
Sikijang
waspalimEnghitang
Bersembunyi
terbebasiari
baihaya.
Ajakaget
nadyan
weruh
macan
ucul
Nadyan
ucul,
simacan
bengkong
sikile
Nggerenge
kokblero
Oragalak,
malah
nggecul
jebule
Lhadalah,
macane
mung
macanan.
Jangan
kaget
meskipun
melihat
harimau
lepas
Meskipun
6pas,
siharimau
cacat
kakinya
Aumannya
koksumbang
Tidakbuis,
malah
bergJrau
Astaga,
temyata
hariilaunya
hanya
mainan.
Ing pambuka,Ki Narto sabdo sampunngajakkita gemujeng.wonten
pacan ucul, damelgiris awit sanyatabengis,lajengngoyaktioang. Ananging,
bengkong.
sukunipun,nggerengipun
ugi blero.Lha d;hh, jebul si macannamung
macanan
(dolanan).
12
PeranganIsi
Sasampunipunkita dip'n ajak gegojegandening Ki Narto Sabdo,wosing
piwucal kamot ing perangan isi. wiraswarawati nyekaraken serat wedhatami
yasanipunNgarsaDalem K.G.P.A.A. Sri MangkunegaraIV, pupuh Pangkurpada
1-3:
1.Mingkar-mi
ngku
i ngangkara,
akar
anakarenanmardisiwi,
sinaw
ungresmining
Pidung,
sinubasinukafta,
pakartining
mrihkretarta
ngelmu
luhung,
kangtumrap
ingtanah
Jawa,
agamaageming
aji.
Meredam
nafsu
angkara
dalam
diri,
dengan
berkenan
putra-putri,
mendidik
tersirat
dalam
indahnya
tembang,
penuh
dihiasi
warna-wami,
agarmenjiwai
hakikat
ilmuluhut
yangberlaku
ditanahJawa(Nusantara),
yangmerasuki
agama
kehidupan.
2.Jinejer
ingWedhatama,
pambudi,
mrihtankemba
kembenganing
pikun,
mangka
nadyan
tuwa
yentan
mikaninsa,
yeWisepiresepa
lir sepah
samun,
pakumpulan,
samangsane
gonyak-ganyuk
ngleling
semi.
Dipaparkan
dalam
Wedhatama,
pengetahuan,
agarjangan
miskin
walaupun
sudah
tuapikun,
rasasejati(olahbatin),
iikatidakmemahami
niscaya
kosong
tiadaberguna
bagaiampas,
perternuan,
saatbergaul
ataumengikuti
bertindak
ceroboh
memalukan.
3.Sipenggung
noranglegewa,
Sidungu
takmenyadari,
sangsayarda
denin cacariwi
s,
bualannya
semakin
menjadi-jadi,
lunuhingaran
balilu,
namun
takmaudianggap
bodoh,
ugergurualeman,
selalu
ingindipuji-puji,
nangingjanmaingkangwuswaspadengsemu,
tapiorangyangsudahmemilikiilmu
ingsamudana,
sinamun
hali,
selalu
bersikap
rendah
sesadoning
adumanis.
senantiasa
baik.
berprasangka
PeranganPanutup
gendhing/tembang
SapumaningPangkurpada1-3 kasekaraken,
"Macan
pungkasi
Ucul" dipun
mawi lelagon gumyak kanthi tetembungankados ing
ngandhapmenika.Wosipun,si macanmalah lajeng kempesawit sanyatanipu
namungplembunganingkangkatelasanangin.
t3
Lanyak-lanyak
macane
oragalak
Jeronekoklogro
Lhoelokemacana
kempes
Jebule
wusentekangine.
Ketahuan
harimaunya
tidakbuas
Dalamnya
koklunak
Lhoaneh
harimaunya
kempes
Temyata
sudahhabisanginnya.
AturLelimbang
Menapa ingkang saged kita pethik saking gendhing/tembang gecul
"Macan ucul"? Sinaosa kawungkus mawi cariyos lan tetembungan ingtang
gecul, gendhing/tembang"Macan lJcul" yektosipun ngajak kita ngtelimuanguab
gesanglan cak-cakaninggesangingbebrayan agung.
Kapisan, kita asring tumindak kadya macan galak tumrap sesamining
manungsa.Njarag utawi mboten, kita sok ngincer, ngoyak, mbledig, damel giris,
malah kepara lajeng nyokot utawi mbrakot sesami kita. ugi ariiog dumados
rencang lan rencang sami gereng-gerengan,ancam-ancaman,oyik-oyakan,
ngantoscokot-cokotanutawi brakot-brakotan.Ingkang dadosundering perkawis
sagedbandha,kuwaos, lan pakurmatankadonyan. Ki Narto Sabdo ngingetaken
-tumrap
bab homo homini lupus: manungsa dados segawon wana (serigala)
sesaminipun.Mendah saenipunmenawi ing cak-cakaning gesanging bebrayan
agung kita sedayalangkung milih homo homini socius: manungia dasosmitra
tumrap sesaminipun.
Kapindho, senadyankita asring tumindak kadya macan, ing ngarsaning
Glsti Allah ingkang Murbeng Gesang, sejatosipunkita namung pindtra -u"an
plembungan. Manungsa menika ringkih lan sekeng. Menawi Gusti Allah
ngersakaken,manungsa gesang kados macan plembungan, sawekdal-wekdal
sagedlogro, kempes, nglumpruk tanpa daya, pejah koncatan gesang.Ki Narto
sabdo ngajak kita ngrumaosi bilih manungsa ringkih lan sekeng. Sebul lan
sembtring gesang kita sumberipun namung Gusti Allah piyambak ingkang
rumeksagesanglan pejahing titah.
Katelu, supadoskita mboten gonyak-ganyuk nglelingsemi kadya macan
plembungan, sampunjamak limrahipun menawi kita tansahnuhoni dhawuhing
para sesepuh,mliginipun kawicaksananinggesang ingkang sampunjinejer ing
Serat wedhatama. Ki Narto sabdo mapanaken pupuh pangkur pada 1--3 ing
satengahinggendhing/tembang"Macan ucul" minangkawosing piwucal luhur.
Ing pada 1, Ingkang Sinuwun Sri Mangkunegara IV ngajak kita
nengenakenpawiyatan kangge ngesuh budinipun atmaja kita, ugi bab piwucal
agami ingkang esturumeseping cak-cakaninggesang.Ing pada 2,kitadipun jak
ngupadi kapinteranlan ugi sinau mikani rasa.Miturut Ki Ageng suryamentaram,
pangawikan pribadi (kesadarandiri) estu wigatos kangge mujudaken begjaning
gesang ingkang sejatos.Dene ing pada 3, kita kaajak tansah andhap asor saha
l4
ningali lan nampi sesamikanthi pamawasingkang sarwabecik.
Sampun samesthinipun kita ngunjukaken atur panuwun dhumateng
swargiingkangsinuyudan K. G.P.A.A. Sri MangkunegaraIV sahaKi Narto Sabdo
awit peparingan wewuruk luhur kangge para mudha tarunaning bangsa. Mugi
cak-cakaning gesang kita mboten kadya macan ucul ingkang gonyak-ganyot
nglelingsemi,nerakpaugeran,lan pungkasanipunnamungnglumpruk, nggembos
tanpadaya.
Dr. P.Ari Subagyo,M.Hum. dosenFakultas Sastra
Universitas SanataDharma, Ngayogyakarta
Email: [email protected]
HP:081328216350
Lamun
Lamun
Lamun
Larnun
Lamun
Larnun
Lamun
Lamun
Lamun
Lamun
pinter
aja kuminter
gede aja gumede
kuwat
aja mikat
kuwasa
aja kumawasa
banter
aja nglancangi
landep
aja natoni
kendel
aja kumendel
wani aja maneni
sugih aja semugih
mlarat
aja nyrakat
Lamun bagus aja gemagus
Lamun ayu aja kemayu
Lamun degdayo aja daksiyo
( Sugiarso Hadisaputro )
15
Ka/arrrane
Dewan Penyantun; Direktur dan Dosen FadaAcara
Dies Natalis ASGA
Brayat Faterna UNDIP Ziarah Makam
P.Harto & Ibu Tien Di AstanaGiribangun
Kawedalaken dening :
PAGUYUBAN
"TRIDARMOMN SOLO''
AlamatRedaksi: Jln. Prof. WZ. YohanesNo. 15 Solo 57124
Telp.081931382215fax: (0271)652417
e-mail: mbanguntuwuh
.majalah@gmail.
com
Akte Notaris: No. 02Tanggal10Juli 1980
Bab Akik / Batu Mulia
WaSonto
NglelimbangGending.. Macan Ucul,,
Dr. P. Ari Subagto, M.Hum
Ki Hajar Dewantara
Dr. Sudi Yatmadiningrat
Ilmu Iku Digembol Ora Mendhokol. Diguwang Ora Kemrompyang
Diwenehake Ora Suda Kepara Dadi Tambah
Prof. DR. H. KPH. SukamdaniS Gitosardiono
tlt
ilifiilil
il|il
ltltltltl
ill
Tahun: 2015
Volume: 28
Nomer: 03
rurwa
ISSNeE8b-gl,ex
DHAFTAR ISI
B.T.tahun2015volume: 28 Bdisi :03
No.
BAB
Hal.
1. Gambarcover depan :ir. KPH SoelarsoBasarahSoerjosoejarso
bersamaProf. KRT. Tirta N. Mursitama, ph.D pada acaraperesmian
Sahid Offrce Center gedungtertinggi di Jakarta
2. Gambar cover depandalam : Ki Hajar DewantaraBapak pendidikan
Nasional
3. ParagamBangun Tuwuh
4. Daftar Isi
5. PurwaWacana
6. Memahami Dunia TempatManusia Hidup Menuju
KehidupanYang Damai Sejahtera
7. Bab Akik lBatu Mulia.
8. Nglelimbang Gendhing/tembangGecul .. Macan (Jcul"
9. Ki Hajar Dewantara
10. WasitoAdi : Ilmu Iku Digembol Ora Mendhokol. Diguwang Ora
KemrompyangDiwenehakeOra SudaKepara Dadi Tambah
11. WewaleripunParaPinisepuhKawawas Saking
Pemikiranipun MasyarakatModeren
12. Kawruh Basa
13. Oncek - Oncek Lelagon Dolanan "Cungkup - Cungkup"
14. Butir-butir Budava Jawa
15. MasjidAgung
16. Geguritan : Aku Iki Kowe Kowe Iki Aku
17. Religi
18. PedomanPenulisanAksaraJawa
19. Nurani Praduli
20. YASTRI
21. Pawarti Naluri
22. PamirengPamirsa
23. Wara-wara
;,:i.
-,
vvauarla
Assalamu'alaikum Wr. Wb.
Kebangkitan Indonesia,Kebangkitan Dunia
Tahun ini Indonesia akan memperingati Hari Kebangkitan Nasional
yang ke 107. Sungguh bukan sebuahperjalanan waktu yang sebentar.
Hal dapatdimaknai dari duahal.
Pertama,kita menghargaipara pendiri bangsaIndonesia yang telah
meletakkan fondasi kemandirian sebagai sebuah bangsa Indonesia.
Kedua, bagaimana generasi yang saat ini hidup pada masa kekinian
dapat memanfaatkan dengan sebaik-baiknya termasuk meletakkan
ffii"]"-".s,t--fondasiyanglebihkuatbagigenerasiyangakanhidupdimasadepan.
TI"w
I
2
J
4
10
t2
16
l9
22
26
29
3l
33
34
36
39
40
43
46
47
ii
tlililtFilil
lllll
|ilt
|il|ill
| 5:t$ ?*qgT
:19,ry9**t'r':":g?.?:':iF":?lil:
awal abad 20 tentu memiliki perbedaandenganyang kita hadapi pada
abad?l ini. Mereka harusberjuangmenghadapikolonialisme klasikberupa penjajahanfisik dan
eksploitasi manusia maupun sumber daya alam dalam ketidakberdayaan untuk melawan.
Namun, ternyata sekelompok orang yang memiliki pikiran visioner dan keberanian untuk
menyampaikan kebenaran serta apa yang mereka yakini benar, mendirikan organisasi Boedi
Oetomo yang menandaikebangkitanpergeranakannasionalismeIndonesia.
Satu hal yang terpenting dan mungkin sering terlewatkan adalah ruh organisasi ini digagas
sebagaisebuahgerakan sosial kebudayaan,bukan secaraeksplisit untuk tujuan politik. Walau
demikian, terbukti dalam perkembangannyaorganisasi Boedi Oetomo mampu terus bergulir
mengobarkansemangatnasionalismeIndonesia.
Dalam konteks kekiniian, strategi Boedi Oetomo dapat kita gunakan dalam memaknai
kebangkitan Indonesiayang lebih maju, sejahteradan mandiri. Strategi sosial budaya ini dalam
khasanahHubungan Internasional dikenal denganmemanfaatkansoft power yang diantaranya
berupa seni budaya, keluhuran nilai-nilai (noble values), tata bahasa,busana yang indah dan
keramahtamahan.
Salah satu karakteristik dunia saat ini adalah kompleksitas masalahnyayang sangat
rumit sehinggatidak bisa diselesaikanoleh salahsatuaktor saja dalam Hubungan Internasional.
Semuaaktomya harus saling bekerja samadan memikirkan kemanfaatanbersamadengancaracara mencapainyayang disepakati. Tidak mengedepankankekerasan,perang urat syarat yang
dapat menimbulkan kesalahpahaman dalam tata hubungan antar negara dan warganya,
merupakan hal-hal yang harus dihindari.
Oleh karena itu, sudah tepat sebagai bangsa Indonesia yang didalamnya terdapat berbagai
macam keluhuran nilai, norma dan budaya dari beranekaragam suku bangsa dapat menjadi
modalmenyusrnsoftpower lndonesia.Tentubukanusahayangmudah, tetapi satulangkahkecil
memulainya dapat menjadi awal menggapai kebangkitan Indonesia yang hakiki dan dihargai
dalam tata Hubungan lnternasional sebagai bangsa yang berdiri tegak serta bermartabat. Kita
mampu mewujudkannya dan itu berarti Kebangkitan Indonesia menuju Kebangkitan Dunia yang
lebihbermartabat.
Semoga.
Wassalamu'
alaikumWr.Wb.
Surakarta,
17Mei 2015
PaguyubanTridarmo Mangkunagaran
Mudha Parampara
Prof. Tirta N. Mursitama.PhD
Nglelimbang Gendhing/Tembang
Gecul
*Macan Ucultt
P.Ari Subagyo
Ki Narto Sabdo(lair ing Klaten, 25 Agustus 1925kanthi asmatimur
Soenarto)misuwur mlangka dhalangsartapangriptagendhinglan tembang
Jawi. Dumugi sedanipun(ing Semarang,7 o-ttou"i l9g5), pangarsanin!
K3rlv.itan "condong Raos"menikangripta319 gendhing/t.-u*g. sawetawii
taksih_kapireng
sahakawentardumugiiamenika,upaminifun,.capiirgGunung",
pertiwi", ,.Klinci Uiul',, i.pruhu La:yar,,,*iji
l9qdgg
-Suling", "Ibu
Dipleroki",lan"RujakJeruk".
Ing seratan menika, para pamaos badhe pun ajak ngungak
gendhing/tembang
(lagu) yasanipunKi Narto Sabdokanthi irah-irahan tvtaiutt
IJcul". Tgmbangmenika kalebet gendhing/tembang
dolanan ingkang gecul
(guyon).Sinaosamakaten,tembangingkangkawungfirsungelingradran-g;erog
barangmenikangemusuraoslanpiwucalingkangestoleb"t.
Perangan
Pambuka
Gendhing/tembang
"MacanlJcul" dipunpurwakanibawawiraswarawati
dipun
wangsuli
dening
bawa wiraswarakadosing ngandhapmenika
TgF18
(sulihbasaIndonesiadipuntambahaken):
Lhakaemacane
ucul(welhadalah)
Anggemprang
giris
(Pancen
agawe
nyata)
Nututi
kidang
lumumpat
(Eloyae)
Simacan
sanyatabengis
prayitna
Sikidang
ngilang
Kepungkur
bebaya
kalis.
Lihat
ituharimaunya
(sungguh
lepas
celaka)
Mengamuk
memuuat
tiruilutemang
uenarj
Mengejar
kijang
(yayaya)
metompat
Sihariirau
iungguhganas'
Sikijang
waspalimEnghitang
Bersembunyi
terbebasiari
baihaya.
Ajakaget
nadyan
weruh
macan
ucul
Nadyan
ucul,
simacan
bengkong
sikile
Nggerenge
kokblero
Oragalak,
malah
nggecul
jebule
Lhadalah,
macane
mung
macanan.
Jangan
kaget
meskipun
melihat
harimau
lepas
Meskipun
6pas,
siharimau
cacat
kakinya
Aumannya
koksumbang
Tidakbuis,
malah
bergJrau
Astaga,
temyata
hariilaunya
hanya
mainan.
Ing pambuka,Ki Narto sabdo sampunngajakkita gemujeng.wonten
pacan ucul, damelgiris awit sanyatabengis,lajengngoyaktioang. Ananging,
bengkong.
sukunipun,nggerengipun
ugi blero.Lha d;hh, jebul si macannamung
macanan
(dolanan).
12
PeranganIsi
Sasampunipunkita dip'n ajak gegojegandening Ki Narto Sabdo,wosing
piwucal kamot ing perangan isi. wiraswarawati nyekaraken serat wedhatami
yasanipunNgarsaDalem K.G.P.A.A. Sri MangkunegaraIV, pupuh Pangkurpada
1-3:
1.Mingkar-mi
ngku
i ngangkara,
akar
anakarenanmardisiwi,
sinaw
ungresmining
Pidung,
sinubasinukafta,
pakartining
mrihkretarta
ngelmu
luhung,
kangtumrap
ingtanah
Jawa,
agamaageming
aji.
Meredam
nafsu
angkara
dalam
diri,
dengan
berkenan
putra-putri,
mendidik
tersirat
dalam
indahnya
tembang,
penuh
dihiasi
warna-wami,
agarmenjiwai
hakikat
ilmuluhut
yangberlaku
ditanahJawa(Nusantara),
yangmerasuki
agama
kehidupan.
2.Jinejer
ingWedhatama,
pambudi,
mrihtankemba
kembenganing
pikun,
mangka
nadyan
tuwa
yentan
mikaninsa,
yeWisepiresepa
lir sepah
samun,
pakumpulan,
samangsane
gonyak-ganyuk
ngleling
semi.
Dipaparkan
dalam
Wedhatama,
pengetahuan,
agarjangan
miskin
walaupun
sudah
tuapikun,
rasasejati(olahbatin),
iikatidakmemahami
niscaya
kosong
tiadaberguna
bagaiampas,
perternuan,
saatbergaul
ataumengikuti
bertindak
ceroboh
memalukan.
3.Sipenggung
noranglegewa,
Sidungu
takmenyadari,
sangsayarda
denin cacariwi
s,
bualannya
semakin
menjadi-jadi,
lunuhingaran
balilu,
namun
takmaudianggap
bodoh,
ugergurualeman,
selalu
ingindipuji-puji,
nangingjanmaingkangwuswaspadengsemu,
tapiorangyangsudahmemilikiilmu
ingsamudana,
sinamun
hali,
selalu
bersikap
rendah
sesadoning
adumanis.
senantiasa
baik.
berprasangka
PeranganPanutup
gendhing/tembang
SapumaningPangkurpada1-3 kasekaraken,
"Macan
pungkasi
Ucul" dipun
mawi lelagon gumyak kanthi tetembungankados ing
ngandhapmenika.Wosipun,si macanmalah lajeng kempesawit sanyatanipu
namungplembunganingkangkatelasanangin.
t3
Lanyak-lanyak
macane
oragalak
Jeronekoklogro
Lhoelokemacana
kempes
Jebule
wusentekangine.
Ketahuan
harimaunya
tidakbuas
Dalamnya
koklunak
Lhoaneh
harimaunya
kempes
Temyata
sudahhabisanginnya.
AturLelimbang
Menapa ingkang saged kita pethik saking gendhing/tembang gecul
"Macan ucul"? Sinaosa kawungkus mawi cariyos lan tetembungan ingtang
gecul, gendhing/tembang"Macan lJcul" yektosipun ngajak kita ngtelimuanguab
gesanglan cak-cakaninggesangingbebrayan agung.
Kapisan, kita asring tumindak kadya macan galak tumrap sesamining
manungsa.Njarag utawi mboten, kita sok ngincer, ngoyak, mbledig, damel giris,
malah kepara lajeng nyokot utawi mbrakot sesami kita. ugi ariiog dumados
rencang lan rencang sami gereng-gerengan,ancam-ancaman,oyik-oyakan,
ngantoscokot-cokotanutawi brakot-brakotan.Ingkang dadosundering perkawis
sagedbandha,kuwaos, lan pakurmatankadonyan. Ki Narto Sabdo ngingetaken
-tumrap
bab homo homini lupus: manungsa dados segawon wana (serigala)
sesaminipun.Mendah saenipunmenawi ing cak-cakaning gesanging bebrayan
agung kita sedayalangkung milih homo homini socius: manungia dasosmitra
tumrap sesaminipun.
Kapindho, senadyankita asring tumindak kadya macan, ing ngarsaning
Glsti Allah ingkang Murbeng Gesang, sejatosipunkita namung pindtra -u"an
plembungan. Manungsa menika ringkih lan sekeng. Menawi Gusti Allah
ngersakaken,manungsa gesang kados macan plembungan, sawekdal-wekdal
sagedlogro, kempes, nglumpruk tanpa daya, pejah koncatan gesang.Ki Narto
sabdo ngajak kita ngrumaosi bilih manungsa ringkih lan sekeng. Sebul lan
sembtring gesang kita sumberipun namung Gusti Allah piyambak ingkang
rumeksagesanglan pejahing titah.
Katelu, supadoskita mboten gonyak-ganyuk nglelingsemi kadya macan
plembungan, sampunjamak limrahipun menawi kita tansahnuhoni dhawuhing
para sesepuh,mliginipun kawicaksananinggesang ingkang sampunjinejer ing
Serat wedhatama. Ki Narto sabdo mapanaken pupuh pangkur pada 1--3 ing
satengahinggendhing/tembang"Macan ucul" minangkawosing piwucal luhur.
Ing pada 1, Ingkang Sinuwun Sri Mangkunegara IV ngajak kita
nengenakenpawiyatan kangge ngesuh budinipun atmaja kita, ugi bab piwucal
agami ingkang esturumeseping cak-cakaninggesang.Ing pada 2,kitadipun jak
ngupadi kapinteranlan ugi sinau mikani rasa.Miturut Ki Ageng suryamentaram,
pangawikan pribadi (kesadarandiri) estu wigatos kangge mujudaken begjaning
gesang ingkang sejatos.Dene ing pada 3, kita kaajak tansah andhap asor saha
l4
ningali lan nampi sesamikanthi pamawasingkang sarwabecik.
Sampun samesthinipun kita ngunjukaken atur panuwun dhumateng
swargiingkangsinuyudan K. G.P.A.A. Sri MangkunegaraIV sahaKi Narto Sabdo
awit peparingan wewuruk luhur kangge para mudha tarunaning bangsa. Mugi
cak-cakaning gesang kita mboten kadya macan ucul ingkang gonyak-ganyot
nglelingsemi,nerakpaugeran,lan pungkasanipunnamungnglumpruk, nggembos
tanpadaya.
Dr. P.Ari Subagyo,M.Hum. dosenFakultas Sastra
Universitas SanataDharma, Ngayogyakarta
Email: [email protected]
HP:081328216350
Lamun
Lamun
Lamun
Larnun
Lamun
Larnun
Lamun
Lamun
Lamun
Lamun
pinter
aja kuminter
gede aja gumede
kuwat
aja mikat
kuwasa
aja kumawasa
banter
aja nglancangi
landep
aja natoni
kendel
aja kumendel
wani aja maneni
sugih aja semugih
mlarat
aja nyrakat
Lamun bagus aja gemagus
Lamun ayu aja kemayu
Lamun degdayo aja daksiyo
( Sugiarso Hadisaputro )
15