Sawelas Satua Bawak Basa Bali.

Sawelas Satua Bawak Basa Bali

I Nengah Sudipa

Sawelas
Satwa Bawak
Basa Bali

Pustaka Ekspresi

Sawelas Satua Bawak Basa Bali
©I Nengah Sudipa
Penerbit:
Pustaka Ekspresi
Jln. Diwang Dangin No 54 Br Lodalang
Desa Kukuh, Marga, Tabanan, Bali
Telp. (0361) 7849103
email:
[email protected]
Sampul:
Foto : I Nengah Sudipa

Design dan Tata Letak:
I Madé Sugianto
Citakan pertama
Agustus 2013
ISBN:978-602-7610-10-1

Purwakaning Atur

S

angkaning paswécan Ida Sanghyang
Parama Kawi, pupulan satua bawak puniki
prasida kawedar. Wénten sawelas satua ring
cakepané puniki jagi ngaturin piteket majeng
kramané sané onéng ring basa Bali.
Melarapan antuk manah gargita, rasa
suksma aturang titiang, mantuka ring Dané
sané sampun ngicénin pewarah-warah mangda
asing-asing reriptaan jangkep kapuputang.
Rasa angayubagia taler majeng ring Redaksi

Bali Orti, Bali Post sané sampun ngicénin
titiang genah jagi nyobyahang ring masyarakat
pangewacén basa Bali.
Dumogi napi sané prasida katur iriki, boya
ja mapikenoh ring ngelestariang basa Bali
kémanten, nanging ngulati ngwerdiang sasuluh
mangdéné kahuripané sayan nincap.
Dénpasar, 31 Juli 2013
Titiang:
I NENGAH SUDIPA

v

Daging Cakepan

Purwakaning atur

iii

1. Ngempu


1

2. Magibung

8

3. Pikobet

17

4. Wicaksana

24

5. Paras-paros

32

6. Éling


39

7. Degdeg

47

8. Sarwagita

55

9. Réuni

62

10. Landep

70

11. Wayah


77

Pangeripta

85

vi

vii

Ngempu

T

an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan
kiriman é-mail uli timpalné di Australia.
Isi suraté ento ngorahang, pianakné ané
enu teruna lakar melali ka Bali buin a bulan.
Sinambi memaca print-out surat éléktroniké

ento, inget Madé Sari tekén jalan hidupné
ané malu, sawetara pitulikur tiban ané suba
liwat. Dugasé ento, kurenanné maan béasiswa
nglanturang kuliah di Australia, Madé Sari
dadianga bareng. Mula, béasiswané ané
maadan Colombo Plann ento, maang izin para
istrinné milu kema, gumanti maang sokongang
semangat sajeroning kurenanné melajah di dura
negara.
Kurenan Madé Sariné ento, setondén maan
béasiswané ené, suba ping telu nyobak ngelamar
apang maan ja masekolah ka luar negeri, wiréh
tugasné di Bali mapaiketan tekén basa Toris.
1

Mirib ento mawinan saat pesan kurenanné terus
mautsaha nglamar, sing taén wadih apabuin
jerih, dija ké, tur buin pidan ja ada informasi
unduké ento, pastika ia nyobak. Sangkaning
mula tulis gidatné, sesubanné ping dua orahang

sing lulus, di ping teluné mara ia demen atinné
sawiréh pengumumanné uli Jakarta ngorahang
ia lulus lan bisa ngajak kurenan milu kema.
Wus punika, makedadua pasutriné ané
mara makurenan telung tiban tur ondén ngelah
pianak ento, sasubanné nyangkepin makudang
pra-syarat, ngéncol nuju ka badara Ngurah Rai
Tuban lakar mekeber ka Australia. Mara neked
ditu, suba ada petugas uli sponsor nyanggra,
ané lakar maang informasi pula-pali sajeroning
naftar kuliah, ngatur galah macunduk ajak
calon dosén pembimbing, ngalih umah séwaan,
ngurus indik kesehatan lan sios-siosan. Petugasé
ento nyaberan a wuku ngadaang patemon ajak
makejang mahasisya uli Indonésia, mligbagang
tur nepasin yén ada masalah apa luiré, pikobet
akademik diastun piambeng sosial, santukan
kehanan akademik lan sosial derika mabinaan
pesan tekén ané ada di Indonésia. Sayan rumaket
paswitraan para mahasisya uli Indonésia wiréh

pepes matemu, tur buina uling makelo suba ada
parikrama buka kéné. Rikala kurenanné Madé
Sari sampun inceng tekén geginan melajah di
2

Univérsitas, mangkin Madé Sari - apang tusing
merasa sepi - ngalih-ngalihin informasi kénkén
apang bisa mabasa Inggris. Ulian informasiné
ento, ia sayan demen ngoyong di gumin anaké,
wiréh ia ngelah kesibukan kursus gratis basa
Inggris, ping telu né a minggu. Napi malih
irika, ipun polih galah matemu sareng warga
Indonésia sabilang Saniscara lan Redité. Ring
patemon sareng warga Indonésia punika - sedek
dina anu - Madé Sari polih makenalan ajak anak
uli Jakarta sané ngelah kurenan saking Inggris.
Kulawarga Pak Ross niki sampun sué jenek ring
Australia. Ipun nyadia ngarereh anak sané nyak
ajaka ngerunguang lan nodiain kulawarganné,
sawiréh buin duang bulan pianak ipunné

kapertama pacang embas. Mangkin istrinné
Pak Ross sedeng mobot tur Pak Ross pepesan
luas joh wiréh dados businessman. Madé
Sari sampun meduwé kabisan bahasa Inggris
akedik, itung-itung polih prakték, raris Madé
Sari nénten ngetesang kesempatan punika,
ipun cumpu tur nampi ajakanné Pak Ross,
jagi nyarengin Ibu Ross sajeroning nyantos
kelahiran pianakné sané jumundana.
“Dé Sari, apa asyik pesan maca surat?’
kurenanné ngesiabang.
“Tusing Pak, ni ada kabar luung,” pianakné
3

Pak Ross lakar mai,” sautné Madé Sari saha
banban.
“Buin pidan?” meled kurenanné nawang.
“Buin a bulan uli jani yén sing ada alangan,”
kéto pesautné Madé Sari nyantep pesan.
“Nah, apa perlu gaénang kayang ento? Dija

koné lakar nginep?” takon kurenanné tumuli
macelep ka kamar pesaréanné, wiréh lakar
istirahat mara teka uli kampus.
Sambil nlektekang kurenanné ka kamar, buin
Madé Sari nyemak suraté ento, bacana uli duur,
kanti kudang baris kadén, ondén suud maca,
Madé Sari inget buin tekén pengalamanné
dugas ditu. Sesukat cocok nerima tawaranné
ento, ia selid sanja, limang dina a minggu
magaé di umah Pak Ross. Yén semengan kema
luas ka umah Pak Ross negakin sepur modérn,
umahné gedé, cara bangunan anak Belanda,
natahné linggah, liu ngelah entik-entikan
bunga, kayu éndép-éndép medon gadang buina
lumbang-lumbang, mawinan lingkunganné
kerasa tis tur asri. Yén suba sanja, Madé Sari
mepamit mulih ka tongos kos, masih negakin
keréta api sawetara 40 menit neked ka stasiun
paek umahné. Rikala musim dingin ia ningalin
liunan penumpang ané nganggo jas lantang,

baju anget, utawi kelambi tebel, topi mabulu,
4

saha ada ané ngaba pajeng. Di stasiun, pepes
Madé Sari nepukin timpal Indonésia, ajaka
ngomong-ngomong apang maan orti tur
kabar indik Indonésia. Dikuda kénkéné taén
macepuk ajak sameton Bali, ané suba makelo
ngoyong ditu, lantas peturu ngomong Bali, ené
kerasaang baud tur soléh, wiréh di gumin torisé
bisa ngomong basa Bali, meawanan ia ajaka
dadua sambilanga ngomong misi kedék ngikik.
Geginan Madé Sari di umah Pak Ross luiré
marengin Bu Ross meperéksa ka dokter yén
Pak Ross kari tugas luar. Yén kulawarga Pak
Ross samian ten jumah, Madé Sari ngijeng
sambilang nyampat, mersihin umah, mereresik
taman, nyiram bunga lan tetaneman lianan.
Sesampunné embas, derika mara Madé Sari
ngelah gegaén sané ngeliunang. Bu Ross ka
peken, Madé Sari ngoyong jumah sambilang
ngempu. Yén sampun teka uli peken, Madé
Sari mara nyumunin nyakan, ngaé masakan
Indonésia. Uli derika Madé Sari sayan bisa,
nyansan cacep di paon ngaé ajeng-ajengan
Indonésia.
Uli dija kadén teka anginné baret, makebur
suraté uli liman Madé Sariné, mara Madé Sari
buin inget tur bangun nyemak suraté, melaib
ngender sambilanga uyut kauk-kauk. Kurenanné
5

ané di kamar, bangun lantas makeblés pesu.
“Ada apa Dé? Déh Pak nyemak lan nuduk
suraté ento.”
Lantas makedadua pasutriné ento negak,
kurenanné enu kiyap wahem-wahem, terus
nyatua-nyatua, nyatuaang suraté ento, indik
lakar ngelah tamiu uli joh. Sambilanga ningalin
pot bunga cenik di malun téras-umahné, buin
kurenanné makeengan.
“Dé, iraga patut bersyukur cara janiné,”
kurananné ngemaluin mamunyi saha uwabuwab.
Madé Sari lantas nlektekang sambilanga
mesaut, “Oh, unduk apa Pak?”
“Sawiréh ulian Dé bareng ka Australia, iraga
nyidayang ngelah pianak.”
“Mula kéto Pak,” sahut Madé Sari, “Dijadija ngoyong, diastun geginané cara tiang dadi
pangempu, mesti ten suud-suud ngrastiti, lan
ngeyasaang raga.”
“Mula kéto,” kurenanné nyekenang.
“Lebih tekén limang tiban iraga tusing dadi
ngelah pianak, jani suba kaicén, dadua muanimuani, buin bagus-bagus, cara bapakné,”
munyinné Madé Sari mecanda sambilanga
6

nyigit liman kurenanné.
“….. Aduuuh sakit, da keras-keras,” sahut
kurenannné nyinyir kesakitan, saha buin
ngorahang, “Sajan beneh pesan ento Dé, Pak
tetep angayubagia tekén piteket Pak Ross-é
ento, dugas maang iraga motivasi, apang iraga
tusing putus asa mautsaha.”
Madé Sari nimpalin, “Yén seken nyak
ngempu ulian lascarya, ngerunguang anak alit
medasar tulus, ikhlas, saurah-arih nabdabin
cara pianak pedidi, pastika lakar ngewetuang
kleteg bayu kadi Mémé.”
“Mirib ento Dé, keadanin naluri keibuan,
koné,” imbuh kurenanné sambil matakon, “Enu
Dé inget?, apa buin saran Pak Ross.”
“Tiang kantun éling,” Madé Sari nyelag
nganggo basa alus apang teges, “Kari inget
dugasé ento, Pak Ross masi ngorahang nganggo
basa Inggris saha mecengking… Madééé?!?...!,
caring a baby is like ishing. Kadén kénten,
Pak?”
“Saja, Dé”, mara kurenanné mesaut kéto,
sagét uyut kulukné “kang, kéng, kang kéng”,
wiréh ada anak teka. v
Bali Orti, Redité 8 April 2012
7

Magibung

“I

nggih rarisang wajikin tangané tur
malinggih,” atur sinalih tunggil penyeledi
sané maduwé karya. I Gedé enu tolah tolih,
ningalin para uleman adaté lakar bareng negak,
magibung. Dugas sasih kadasa né mara liwat, I
Gedé maan undangan lebih tekén lelima, tetelu
di désanné di Karangasem, dadua di Badung.
Undangan kartu ané di Badung, tekaina
sasubanné suud di désa, nyanjaang mara ka
umah timpalné, apang maan magendu rasa
wiréh ané ngundang sing lén tuah kekanténanné
ajaka masekolah di éSéMA.
“Mai Dé, umbah malu limané, dini negak
magibung ajak iyang,” kéto timpalné ngajakin
I Gedé apang nyelebang limanné ka pégoné
ané bek misi yéh. I Gedé enu masih bengong
ningalin balé banjaré ané anggéna genah
nyanggra tamiu ngajengang. Ada nemnem
8

pelangkaan lantang, misi galar aji tiing maulat
ané lakar anggona negak tongos magibung. A
selaan ento bisa misi tetelu gibungan, sinah jani
lakar ajak liu menék ka selaané lakar madaar
bareng. Imaluan, a gibungan bisa negak ajak
kutus, kowala jani tamiuné suba liunan mokohmokoh, tuah dadi ajak nemnem wiadin pepitu
suba kerasa maseksek.
“Naé Dé, ngudiang enu bengong, lan menék
ka selaané,” buin kaukina tekén timpalné.
Adéng-adéng I Gedé nindakang baisné
ngentasin undag-undagan banjaré ané aji batu
tabas, mara neked beduur, suba tingalina anaké
makejang ngampyak negak, peturu masila, ada
ajaka nemnem ada misi pepitu, saling enjuhin
gelas Aqua. Di selaané kaja kangin, suba ada
tetelu gibungan suci : ajengan lan bé penyanggra
tamiu sané nénten keni ulam bawi, delod lan
dauhné madérék gibungan maebé céléng, ené
ngenah ulian cihna saténné ané gedé-gedénan.
Yan penyanggra gibungan suci biasané maulam
bébék, dolong wiadin kambing. Ané nyuci
biasané anak ménak, para lingsir tur sané
ten ngajeng daging céléng. I Gedé saab-seeb
ningalin anaké makejang satondén ia negak,
suba liu timpalné ngubar-ngubirin apanga teka
maakang, I Gedé mara cumpu negak ajaka I
Agus, kekanténanné ané bareng masuk éSDé
9

ipidan.
“Nah dini ajak I Agus negak, uli pidan suba
tusing taén tepuk,” kéto kenehné I Gedé, nuli
maakang negak.
“Dini Dé, marep mai, negak ngiring,
lima kenawané ulengang ka nasiné, kéboté
kedori, apang aluh ngesop nasi,” kéto kisi-kisi
munyinné I Agus.
“Saja Gus, kéweh negak ngiring, awaké suba
ngedénang,” pesautné I Gedé sambilanga kasah
késéh ngisidang baisné lantas negak.
Diarepné negak, I Gedé nlektekang ada
tokasi misi nasi, duurné ada ancak tiing mabucu
patpat natakin ron majait, maadan karangan
bé céléng ané misi sakancan saté gedé-gedé
mekatik tiing lantang, luiré: saté lilit isi, ampét,
pésan, saté lilit nyuh, saté tusuk muluk, lan
balung lablab. Di sampingné metatakan ron
gadang, medérék telung jojolan lawar mewarna
barak, putih, klawu mesawang coklat ané
kaadanin anyang, pademara, urab, lan maimbuh
jukut blimbing metatakan tapan ané gaéna aji
don biyu mapecuk. “Béh karuan suba lakar jaan
pesan rasané madaar,” kéto kenehné I Gedé.
“Inggih para sameton titiang,” malih mapajar
wakil kulawarga, “Yéning sampun jangkep
10

antuk linggih, lugrayang titiang jagi maturmatur amatra, inggih titiang pinaka penyeledi
kulawarga I Wayan Putu, ngaturang suksmaning
manah antuk sapengerauh tur paswécan Suryan
titiang, Gustin titiang lan sameton maka sami.
Paica tur pakaryan ida dané samian sampun
kalungsur titiang sakaluarga, mangkin ring
ajeng ida dané wénten pasuguh boga samatra,
rarisang masekar tur ngajengang.”
“Inggih titiang nunas,” pesaur ida danéné
samian, raris iteh pada ngajengang. Kowala I
Gedé enu masih bengong, ningalin ebé, nasi
ané mekayagan di duur pengibungané, wiréh
kasimalu tuunanga jukut blimbing metapan
don biyu, lawar barak ajak putih, misi balung,
urutan lan muluk.
“Béh yan terus kéné ngajeng, kénkén ya?”
kenehné I Gedé, nuli nyemak lawar abedik, lan
uyah lakar anggona nyumput nasi ngaturin sang
catur sanak setondén I Gedé nyumunin ngesop
nasi. Suba dadi gegaén sesai utawi kebiasaan,
yan I Gedé lakar naar apa ja, pastika suba
nyumput abedik, tur ngepéh muncuk jaja yan
naar jaja, lakar aturang majeng ring sameton pat:
né koné ané ajaka bareng lekad tekén imanusa.
Nyamané ané patpat ento mawit saking: yéh
nyom, getih, lamas tur ari-ari, sané kocap
11

setata ngemit anaké saking kantun alit, ngicén
pemargi sané patut, lan nyaga keselametan,
kerahajengan iraga selantang kahuripan.
Sasubané masuguh lan ngacep Suwungé ajahan,
I Gedé buin makeneh-keneh, inget tekén isin
gegonjakan ajak timpal-timpalné dugas negak
bis metirta yatra, timpalné ané mula baud tur
demen makedékan mesuang petakon banyol,
kéné isinné: “Apa ngeranayang imanusa jaan
dogén medaar?” makelo timpal ané lénan,
mendep lan kitak-kituk tusing bisa nyautin,
ulian sing sabar, lantas ané matakon masaut
padidi, “Kéné, pirengang apang melah, ada
dadua keranan iraga nyidayang merasa jaen
ngajeng. Abesik, nasiné lakar masarira yan
iraga mula seduk, kanti ngejer lemet baisé, gatigati puyung basangé. Dadua, nasiné matemahan
amerta yan kenehé koné ning, liang tur gargita.
Yan tusing seduk, apabuin pikirané sebet misi
kacau, sinah nasi, ebé, jukut, apa madan capcay
tusing mekita nolih, jag suba sing ada rasa”.
Nah kénkénang apang bayuné lega, kenehé
tenang sajeroning nunas ajengan?” Nah ento
suba, apa ané dadi geginan I Gedé sedina-dina
setondén ngesop nasi, dadi anggo tatuladan.
Diastun nyéndok jukut abedik, ngaud lantas
naar saté kambing apa buina, pantes iraga
angayubagia. Nguningayang wantah iraga
12

nunas saripati paican Sang Hyang Embang,
wiréh iraga manusa patut ngaturang sejumput
sari napi sané jagi tunas, apang tusing kasambat
drowaka koné, ngulaang naar pedidi, engsap
tekén sang sané mapaica.
“Inggih Ida dané sareng sami,” atur penyeledi
nyelag dwaning samian sameton sampun
merarian kinyak-kinyuk, makacihna magibung
gelis jagi usan “sapunapi antuk majengan?”
pajar ipun ngelanturang atur, “Malih abosbos
sawetara jam kalih, Ida Pedanda pacang katuur,
aturin para istriné mangda rauh tur ngajeng iriki
ring banjar, matur suksma.”
Sasampuné pada tedun saking genahé
majengan, para sameton wentén ané ngelanjarngeroko, ané nyedah-naar basé, lan masisig
mako, ada masandekan di balé dauh, nampek
ka puwargan. Buin kisik-kisik di balé dauh I
Agus maakin I Gedé, mirib edot nyatua-nyatua
wiréh tumbén kacunduk.
“Dé, buin pidan lakar ka Badung?” I Agus
nyumunin matakon.
“Apang suud matirta, usan pedanda lantas
puput jangkep pula-pali upacarané,” sautné
I Gedé saha banban, “Luungan sanja apang
dayuh, bes kéné ja panes guminé.”

13

“Ngaba motor Dé?” seken patakon I Agus.
“Oo, ngaba, kénkén lakar milu? Lan!” sahasa
ngajakin.
“Nah, iyang bareng, apang ada ajak,”
pesautné I Agus.
Angin pegunungané nyansan sanja sayan tis
ngasirsir, sesubané suud mataki-taki, I Gedé
ajak I Agus lantas menék motor ka Badung
bareng-bareng, apang tusing kiyap, ajaka dadua
iteh ngomong mekangin mekauh. Ngeliwatin
marga ané glejag-glejog sawiréh usak, “Liu
trek ngaba bias ané ngentasin sinah jalan aspalé
énggal benyah,” kéto ngerengkeng ajaka dadua.
Mara mejalan ajebos, sing ada apakpakan basé,
uli dija kadén teka ujan maseriok bales, lantas I
Gedé ajak I Agus marérén maémbon di warung
sisin margané.
“Béh sing medaya lakar ujan cara briyokang,
itunian panes bara, ngentak-entak,” ngrenggeng
ajaka dadua sinambi nuju ka warung. Makelo
dengak-dengok ngantiang ujané apang endang,
buin I Agus nyumunin ngorta, ngorahang agob
tekén sametoné di Karangasem, pamekas di
désanné enu ngemanggehang lan ngelestariang
dresta magibung.
“Enu nyak briyak-briyuk nyamané magi14

bung,” kéto munyinné I Agus tekén I Gedé.
“Nak mula kéto Gus. Yan sing iraga pageh
nindihin tradisi magibung, nyén buin lakar
antiang,” kéto abetné I Gedé nyautin munyinné
I Agus.
“Saja Dé, diastun uli ibi petengné mébat
ngelawar kanti ngedas lemahang, ada masih
gunanné, maan masadu ajeng saha macandamaguyonan ajak nyama brayané,” I Agus
nyadokang.
“Ento suba suksmanné Gus, maan
masosialisasi apa adanné cara janiné, apa luiré
matulung mébat, magibung tur parikrama sané
lén-lénan, sinah lan pastika ada pikenohnyané,”
I Gedé nuekang.
“Dé, dugas magibung ituni semengan, tepuk
iyang Gedé nyumput nasi, uyah, lawar tur ejang
Dé di tikeh tongos iraga medaar, apa to Dé?” I
Agus dot nawang.
“Oh, ento nyihnayang rasa astungkara,
katuekang majeng ring Ida sané sampun
mapaica ajengan, lan katuju tekén nyaman iraga
patpat ané sesai ajak meduman. Perlu ento Gus,
apang imanusa tusing kasengguh loba,” I Gedé
negesang.
“Oh, rakus kéto?” kituk-kituk I Agus,
15

“Ené buin abesik iyang dot takonang Dé, apa
sebenerné tetuek iraga magibung?” I Agus
meled seken apang nawang.
“Magibung ento sing makan bersama dogén
artiné, kowala misi masih piteket: hemat waktu
lan kesetaraan,” sautné I Gedé sumeken.
“Maksud Dé kénkén to hemat waktu?”
adénganga I Agus mamunyi.
“Untengné untung, sekala ané ngelah
gaé maan ngirit waktu, apisan mresidayang
nyanggra tamu akéh, indayang peték kudang
ukud liunné bisa menék negak magibung
acepok? Coba itung nemnem é é é pitu
ping……” I Gedé natasang.
“Ané kesetaraan? Encén to Dé”
nyekenang.

I Agus

“Ento nilai adanné, smertinné dalem, perlu
direnungkan! Gus kadén suba ningalin, ajak
makejang sametoné, diastun pegawai, anak
ménak, petani, manajer, anak lingsir, apabuin
nak bajang, pada negak ngampyak bareng, tur
kaaturin pasuguh pateh: ebé a karang lan nasi a
tokasi, pada-pada patuh, sing kéto?...!” v

Bali Orti, Redité 13 Mei 2012
16

Pikobet

“K

adirasa ané ngelah umahé ené tusing anak
biasa-biasa cara iraga,” kéto kenehné
I Nengah, nuli nlektekang menék-tuun
bangunan di arepné, ada balé bengong di bucu,
téras linggah tur matumpang. Uli joh suba
ngenah tembokné putih, cét jendélanné putih
maka sujati ané nongosin pastika suba demen
resik, lan bisa-bisa megaé di keséhatan, beneh
ené suba jeron dokter Ngurah yan sing pelih.
Mara neked di malun jeronné, suba ngenah
pintu besi putih, laut garasa mobil maraab
canopy selem makenyah-nyah kena matan
ai.
Adéng-adéng I Nengah mecik bél, ada pesu
anak mwani, punika okanné ané lanang. Raris
tundéna ngantiang, wiréh ané lakar rereha tuah
ja nénten sios, dokter Ngurah sané sampun
pénsiun, nanging sungkan-sungkanan, ipun
17

meled apang polih nelokin wiréh Ida sampun
suwé pirenga nénten dados ka jaba.
“Om Swastyastu, dokter Ngurah.”
“Om Swastyastu, Ééh, I Nengah, mai malu
negak, ipidan teka uli jumah?”
“Tiang dibi sore,” saut ipuné saha banban.
“Kénkén jani jumah, sukat Ngah pensiun?”
“Ngih kénten dok, tiang menyamebraya, lan
ngayahang banjar.”
“Seger pada cucuné ajak makejang?”
“Amangkinan dados, dumadak selamet
sapunika, mangda tiang polih ngayah ring pura,
kajak-kijik ka tegal salaké, lan ngijeng jumah,
bes suung ten wénten sira.”
Sedek iteh nyatua, sagét némblés
panyeroanné, ngaba kopi Nescafe a cangkir
lan a gelas yéh putih. Kopi mula dedemenan
I Nengah ento paakanga ka méja tongosné
negak, gelas tegeh lonjong ané medaging toya
putih aturina dokter Ngurah.
“Nah Ngah, ayo, sambil minum, kanggoang
sing ada apa, kopiné wanén koné adanné, sing
ada timpalné, biasané timpal kopi tuah jaja.”
Kedék I Nengah di keneh, “Enu masih dokter
18

Ngurah demen magonjakan, ada kopi wanén koné sing misi jaja.”
Sambilanga nutur kemo mai, raris I Nengah
nunas kopi, dokter Ngurah ngerosang toya
putih, laut kasi-kisi ngorahang, ngujang koné
mangkin nénten kari ngewédang kopi, jag
meragatang toya putih sedina-dina. Ené sasukat
sungkanné uli limang tiban, setondén Ida
pensiun.
“Kéné Ngah, suba makelo, sai-sai tusing
dadi naar apa, kecuali yéh putih, nasi séla,
wiadin bubuh buina matimbang, darang nasi
ebé mapilih, yén jukut sing misi tabia, sing misi
uyah,” dokter Ngurah nyumunin nerangang.
“Méh kénten dok,” kesiab I Nengah.
Dokter Ngurah sagét bengong éling tekén
kewéntenané rikala kantun alit sareng ring
désa, jeronné balér umahné I Nengah. Lantas
ngandika indik kehanan masuk éSDé, I Nengah
kelas satu, Ida kelas enem. Daweg punika di
désa arang pisan wénten dagang.
“Ngah inget dugas bareng-bareng ipidan
buung meli és?” macempléng dokter Ngurah.
“Ngih, sapunapi té nika dok, tiaang engsap,”
sambil ngusap-usap lima I Nengah nyekenang.

19

“Sedeng iraga mepalalian di sisin margané,
ngaé togog-togogan melakar tanah legit, ada
dagang és liwat, dot meli és, kantongé sing misi
pipis, gegésonan mulih nagih tekén i biang ané
enu iteh napinin baas di ketungan: “mé baang
nunas pipis anggon numbas és”
“Antos, ené enu ngelés di bungselan sabuké”
saur biangné.
“Makelo i biang ngelés sabuk, lantas mara
maan pipis, melaib iyang pesu, mara neked
diwangan, lantas dagang ésé suba ilang, tusing
ngenah tindakanné, twara madingehan buin
munyinné, béh buung naar és, … koh.. koh..
koh….koh”
Kenyem-kenyem I Nengah, kowala dokter
Ngurah kedék ingkel-ingkel, misi makohkohan.
Malih Ida ngéling-ngélingang angga, inget
tekén raga, sangkaning ajin Ida maduwé tur
kasub sugih, mresidayang nyekolahang ka
Fakultas Kedokteran, kanti dadi dokter ahli,
dokter Ngurah malih ngawitin satuanné ané
baud, kocap ri tatkala kéngin ngajeng apang
jaan, kowala akhirné …… tusing payu, wiréh
waktu terbatas, sibuk nabdabin lan mreténin
pasién.
“Ngah!, sedek dina anu,” buin dokter Ngurah
20

kemak-kemik, “Iyang dot pesan makan énak,
mara suud ngoperasi, sawetara jam 11, seduk
basangé laut ka kantin paak rumah sakité,
mesen nasi, capcay, siap magoréng lan sup.
Nah apang segeran, wiréh nyanan sanja kanti
peteng buin prakték. Suba mesen, pas abaanga
tekén pelayanné,
“Niki pak, sampun sayaga” atur pelayan
kantinné.
“Nah, terima.. ma.. kasih,” saut dokter
Ngurah misi ngemu poos, wiréh makelo
ngantos.
Mara nyemak séndok lan garpu, tondén
masuguh tekén nyama pat-paté, suba ada
télepun
“Kriiing’… kriiiinggg…”
“Nyén ené?” ngénggalang sautina.
“Tiang saking Rumah Sakit, pasién Bapak
sané operasi itunian pendarahan nika!”
“Nah… néh, an… antiang ajebos,” dokter
Ngurah paling sada gugup.
“Krodit né, ené mara iyang seken-seken
bingung, encén lakar jemak,” keda-keda dokter
Ngurah, “Makan? Apa ka rumah sakit?” wiréh
inget tekén swagina lan swadarma dokter,
21

ngéncolang majalan ka rumah sakit, … bééh
buung buin makan énak.”
Tusing nyidaang nangges kedékné I
Nengah miragiang satuanné dokter Ngurah,
“Banyol, dok! kadén ten kénten dados dokter,
kadén madaar énak doén,” kenehné I Nengah
sambilanga kedék ngikik “Raris sapunapi?”
“Ento mara satua, Nengah tuwah mirengang
lantas bisa ngedékin, yén iyang langsung
ngerasayang, sinah lén penampéné.”
“Napi sané lian?” I Nengah natasang.
“Dugas ento, lén basang seduk, pasién
gawat, nah ento indayang bareng kenehang!”
“Nénten purun mapineh sekadi punika,
mawinan tiang nénten dados dokter.”
“Péh maan satu nol I Nengah menang.”
“Nénten sapunika, manahé ipidan wénten ja
kuliah derika, nutug pemargin dokter Ngurah-é,
amung garis belakang tiangé sios, kanggéang
manten dados kang guru,” atur I Nengah saha
kenyas-kenyus.
“Béh ngelah doén I Nengah, dadi …Pak…
ah … Gu… ru… hem!” wahem-wahem dokter
Ngurah mirib kiap kerana sampun nyansan
wengi.
22

Tan merasa dinané sampun nyaluk peteng,
ring Bali TV sampun kacingak acara Lintas
Manca Negara, I Nengah mapamit saking jeron
dokter Ngurah. Akéh polih galah - uli selidan
kari galang - nyatua-nyatua, ngélingang duk
kantun pada aktif mekarya ring pemeréntahan,
mangkin I Nengah sesampun pénsiun malih
mewali ka désa, dokter Ngurah kantun jenek ring
kota. Sinambi majalan, tolah-tolih di gangé ané
jimbar nanging kilak-kiluk, I Nengah merasa
liang di atinné lebih bersyukur wiréh enu icéne
séhat, tusing ja bes mebrata dedaaran, dadi naar
sekancan ané dadi daar kowala abedik-abedik.
Yan buin ingetang pengalaman dokter Ngurah,
ada tatelu ané dadi pikobet perlu tepasin apang
imanusa nyidayang menikmati makanan,
pikobeté ento luiré: asiki sing ngelah akses
apang maan ajengan, conto sing ngelah pipis
lakar anggo meli, buung numbas és cara dokter
Ngurah dugas kantun alit, kakalih, sing ngelah
waktu, sing dadi medaar grasa-groso melaiblaib; tatiga, sing ada penyakit ané matesin.
Apang tusing cara dokter Ngurah, pipis ngelah,
waktu liu ada, nanging bes kaliwat sakité cara
jani, naar kéné sing dadi, ngajeng kéto sing
baanga, dot ngerasain ené apabuin ento - jag
suba orahanga alergi. v
Bali Orti, Redité 3 Juni 2012
23

Wicaksana

“N

guda Luh tusing ngenah dugas odalan
Saraswatiné ené,” belinné nakonin
Luh Wati sedek ngomong-omong suud
medaar. Di sampingné ada milu negak Ketut
Wawan, adinné paling cerika. Ondén mesaut
Luh Wati, Ketut Wawan suba nimpalin, “Tiang
sareng derika, ngudiang Beli metakén kénten?”
“Dugasé ento Beli demen mirengang ada
dharmawecana, tumbén sekat kepala sekolahé
anyar, ada parikrama buka kéto.”
“Kéné Beli,” Luh Wati nyelag, “Tiang suba
ngaat pesan pedek apang maan ngaturang
bhakti, wiréh seuling-uling ajak makejang
masekolah ditu.”
“Dadi buung tangkil?” Belinné nyekenang.
“Nadak sara tiang tusing dadi, ada alangan,”
laut Luh Wati macelep ka paon, nyemak dagdag
24

lakar baanga kucitné ané suba goak-goék layah.
“Oh kéto,” ngedésem I Madé, kowala Ketut
Wawan kenyem-kenyem.
Nembé daweg Piodalan sané wawu lintang
ring sekolah wénten dharmawecana, ngeninin
napi suksman Sanghyang Adji Saraswati.
Akéhan sisya teleb mirengang, dwaning edot
apang sumeken nawang, pantes uning tur
presida ngresep sarin tatwa pula-pali sajeroning
nyanggra Piodalané punika. Yan sampun tatas
uning, mejanten sampun pacang nincap sradha
bhaktin imanusa majeng ring Ida Sanghyang
Parama Kawi.
I Madé, Luh Wati lan Ketut Wawan
masekolah ring SMAN paak umahné. I Madé
kelas telu, Luh Wati kelas dua lan Ketut Wawan
kelas satu, makejang jemet melajah. Diastun
ja tusing taén maan juara kelas, nanging nilai
rapotné ten ja bes betén. Geginan bapané
tuah dadi petani penyakap, méménné demen
medagang, kulawarga ené mula sederhana,
kowala semangat nyekolahang pianakpianakné sing ada nyamén pada. Wiréh inget
tekén keadaan cara jani, sarwa kuang, awinan
nyén nawang mani puan, yan suba bekelin aji
kebisaan, pengweruhan dong beloga ngelah
papineh ané maju, lakar nincapang kahidupanné
25

kawekas, nyujur kahuripanné ané becikan, kéto
uleng keneh mémé bapané, awinan tusing suudsuud mautsaha, kénkén ja apang maketatelu
pianakné nyidayang masekolah. Sedeng iteh
nutur-nutur, bapané teka uli pisaga ngorahang
nyilih arit, mani lakar anggona ngampad padang
di cariké, wiréh patin aritné koné elung.
“Sapunapi Pa, polih nyelang?” I Madé
matakon.
“Tusing, nak lakar anggona koné ngayahang
subak,” Bapanné nyautin.
“Men kénkén mangkin Pa?”
“Bapa sing kénkén, ngampad dadi buin
poan, sedeng melaha masih enu ujan-ujan jani,
sing luung mabelus-belusan megaé ka carik,”
sinambi bapané ngejang capil, ngorahang lakar
masehin baisné ka kamar mandi.
Lantas I Madé ajak I Ketut enu bengong
negak, sambilanga makeneh-keneh, inget tekén
daging dharmawecanané ané suba liwat, sekatah
pralambang sobyahanga tur suksman soangsoang kajantenang. Akéh Semertin Rerahinan
Saraswati kapikolihang saking irika. Manut sang
Narawakya, Déwi Saraswati maduwé tangan
patpat, sané ngamel keropak, rebab, genitri lan
sekar tunjung. Samian meduwé teges sané patut
26

kauningin sareng sami. Ané seken uratianga
tekén I Madé ngeninin lengkara “Sanghyang
Adji Saraswati kapralambang pinaka Déwi
sané ayu pisan, Saraswati kasengguh pinaka
Déwi sané nuwekang sakancan pangweruhan
tur malingga ring lontar-lontar, buku miwah
wiwit pangweruhan sané lianan”. Sasukat mulih
uli mirengang ento terus I Madé ngenehang,
dija ja buin pangweruhan malinggih? Wiréh
ada bebaos “miwah wiwit pangweruhan sané
lianan”. Osah I Madé makeneh-keneh, pepes
marenung, sakéwanten penyawis kocap nénten
naan kapikolihang. Taén koné matakon tekén
awakné padidi, tusing masih maan jawaban.
Lantas Bapané teka nyadsadin baisné ané
belus, sambilanga nyongkok, milu matuturtuturan ajaka I Madé lan I Ketut.
“Pa tiang dados matakén?” pajar I Madé.
“Indik apa to Dé,” bapané gelu mesaut.
“Niki napi Pa, minab Bapa tahu dija buin
wénten tongos pangweruhanné, sejabanin ring
lontar, buku lan cakepan siosan?”
“Béh, sujatiné petakon Madéné ené kéweh,
kadirasa Bapa sukeh ben nyaurin, apabuin suba
engsap-engsapan,” makelid Bapanné ukana
tusing nyak maang pesaut.
27

“Kéné Pa, dugas darmawecana di sekolah,
ada orahanga, pangweruhanné nénten ja
malinggih ring lontar, buku, cakapen kémanten,
wénten koné tongos lén? Dija nika Pa?” sada
seken I Madé manesek Bapané apang nyak
maang pesuluh. I Madé nawang Bapané ipidan
taén makelo dadi Klian Banjar, polih ngayah di
adat, lan pregina arja prémbon.
“Lamen seken iraga tatas, rasané di
masyarakat pekuuban ento tongos pangweruhan
ané paling aluh tepukin, ditu maan menyama
braya, nawang sor-singgih basa, tepuk geginan
wargané ané beneh, tur parilaksana sané kawon,
polih pratiwimba wiadin conto kén ané pantes
duduk, kén nyandang kutang apang imanusa
dadi kasambat wicaksana.
“Kénten Pa,” anggut-anggut I Madé ajak I
Ketut mirengang tutur Bapané.
“Cening sujatiné suba hidup di gumi ané
gemuh landuh, lén tekén jaman Bapané ipidan,
sarwa kéweh, ngalih apa sada ketil. Yan jani,
apa dotang cening, suba énggal ada, meled
masekolah suba ada paak umah, lakar meli nasi
tusing perlu joh, ngalih informasi… cepet, ada
HaPé, internét, é-mail, apa kadén buin adanné,
ené masih pantes kaadanin asal lan linggih
pangweruhan.”
28

“Ngih tiang cumpu Pa, mangkin nak mula
kénten nika,” saut I Madé masekenang.
“Oh, Dé, ajak Tut, mara Bapa inget, buin
abesik, I Pekak ipidan taén masih nyatua-nyatua
tekén Bapa.”
“Indik napi nika Pa?”
“Cara petakon ceningé ané kasimalu.”
“Nikén nika Pa!”
“Ento wiwit pangewruhané, cening
nakonan, saluir lontar, cakepan, buku,
internét, masyarakat, rasané enu ada genah
pangweruhanné ané paling paaka.”
“Nampek! Ring dija? Napi nika Pa?” meled
I Madé ajak I Ketut nawang.
“I Pekak imalu mula sing ja balian, tusing ja
anak sakti apabuin ririh, kowala teleb nyelehin
ragané padidi.”
“Napi maksudné nika?”
“Lantas Bapa orahina wiréh ragan iraga
sujatiné bek misi ilmu pengetahuan!”
“Héran tiang Pa, kénkén carané melajahin?”
“Manut I Pekak, angga sarira ané matah
ené, liu ngaba tutur kewicaksanaan, yan bisa
maseseleh.”
29

“Tubuh kita?! Péh tiang bingung.”
“Pang sing bingung, narang tlektekang,
conto: sirahé misi kuping dadua, apa kasuyaktian
suksemanné?”
“Anggén miarsayang, éh tiang pelih?”
“Beneh ento, lénan tekén ento…?, Nah
negak benehang, Bapa lakar nyatuaang, napi
tetuek imanusa maduwé karna kekalih.”
“Kénkén nika Pa?”
“Kuping imanusa dadua, boya ja periasan
dogén apang imanusa ngenah bagus utawi
jegég, tusing ja cara ban sérep, yan bongol anéh
ané kenawan, ané kébot dadi anggo, sing …
tusiii…ng kéto..! Dadua ento kaketékan apang
imanusa bisa matetimbang adil yan miarsa ada
orta, pikobet, kabar apaluiré. Ené pralambang
tur pepelajahan uli awak pedidi. Upami, yan
ada anak mesadu, imanusa mesti tatas, da tuah
mirengang uli ané mesadu dogén, pantes masih
dingehang uli anaké ané saduanga, apang beneh
ben nyutetang tur nepasin. Nah dini imanusa
perlu urati, maan pangweruhan ulian ngelah
kuping dadua di déwéké. Éh, Dé, Tut..! Enu liu
awak pedidi sujantiné nyimpen pangrewuhan
yan iraga éling tur seken dot nawang. Yan suba
tawang, apabuin ngerti, pastika ngeliunang
30

kramané nyansan wicaksana.” teges Bapané.
Lantas Tut Wawan adéng-adéng mamunyi,
“Kadi pangenikan Guru basa Inggris tiangé di
sekolah, nika koné adanné growing wiser, ten
kénten Pa!?”. v

Bali Orti, Redité 24 Juni 2012
31

Paras Paros

N

yanggra wanti warsa ring sinalih tunggil
Jurusan Sastra lan Basa Asing, para
mahasisya ngelaksanayang paindikan
seminar triwulanan. Akéh mahasisyané dados
pamilet, wénten sané ngangganin narawakya,
lan moderator. Niki parikrama sané mabuat
pisan jagi ngawewehin tur nincapang bobot
aguron-guronné irika. Para mahasisya sampun
sauninga wiréh seminar, diskusi, pabligbagan
kadi puniki pacang ngawetuang pangweruhan
tur parisolah civitas akademika pastika sampun
kanten ngalimbak. Patitis, tatutek parilaksana
punika manut kadi napi sané sering kasobyahang
saking sira maraga pimpinan fakultas, napi
malih olih pamucuk jurusan, mangdéné tigang
sasih apisan, wénten seminar mahasisya. Irika
para mahasisyané polih pengalaman langsung,
dados pemaos, wiadin panitia pangremba.
32

Ri sampun acara seminar punika mewasta
puput, raris kalanturang antuk masandekan
ngajeng nasi kotak sareng-sareng. Samian
pamilet kaaturin mangda rauh mapupul ring
ajeng aula sané wawu puput, irika kasagiang
ajengan, pasuguh toya, wédang, téh miwah
sekatah sanganan, jaja lan sané sios-siosan.
Aula sané jimbar sampun prasida kajangkepin
antuk AC, peredam suara, layar lébar lan
lampu sorot. Saking doh, kori ngeranjing aula
sané maukir sampun nyalantara katon, wénten
prasasti kekalih, asiki ring kiwa medaging
cihna sapasira sané ngelingga-tanganin duk
peresmian aula punika, malih siki sané ring
tengen ngemunggahang indik visi pinaka dasar
maka tatujon fakultasé kawangun duk séket
patpat warsa sané sampun lintang.
Sedek ngantré ngambil nasi kotak, Luh
Desy mahasisya sané dados moderator inunian,
matemu sareng dosén sénior maparab Ibu Asih,
lantas sareng negak di kursiné ané lantang, paak
betén AC apang ten kebus ri kala ngajengang,
wiréh di palemahan sisin aulané Sanghyang
Surya ngentak-ngentak panesné.
“Ngih Bu, ngiring iriki malinggih!” atur Luh
Desy alon sada alep.
“Nah, lan, Ibu masih lakar ngajeng dini
33

bareng ajak Luh,” saut Ibu Asih sambil maakang
negak di kursiné.
“Sapunapi Bu? Kénak!” Luh Desy malih
matakon saha banban.
“Nah ajanian séhat-séhat Luh,” ….. Laut
buin macempléng Ibu Asih, “Béh, sing madaya
Luh dueg pesan dadi moderator.”
“Ten Bu, tiang wawu malajah,” kenyem Luh
Desy marasa lek, ajuma tekén Ibu Asih.
“Ibu mara jani tumbén milu seminar, wiréh
ipidan ibu enu inceng tugas belajar.”
“Mangkin ten sampun puput, tamat, nggih
Bu?”
“Ya …., nah… pang madan milu tur liwat
dogén Luh, kanggoang masuk jumah,”. “Oh,
luung ada seminar buka kené,” malih Bu Asih
natasang.
“Nggih, Ibu, seminar niki sampun suwé
kakawitin, duk Pak Wayan wawu dados ketua
jurusan.”
“Bagus! Apang kompetensi mahasisyané
sayan nincap bobotné.”
“Inggih bu, niki samian mahasisya sané
ngamargiang.”

34

“Ento pengalaman berharga, apang tusing
jag sibuk maca buku dogén, kutu buku apa
adanné, perlu masih ngelah soft skill.”
“Inggih bu, niki sampun utsaha jurusan sané
mapikenoh, ngicénin galah para mahasisyané
mangda polih kewagedan, nawang tur uning
keterampilan ngomong, midep matukar
informasi saha dueg latihan nepasin patungkas,
nganggén basa Inggris sané pradnyan.”
Sedeng iteh Luh Desy jak Ibu Asih nuturnutur, sagét liwat Pak Wayan Tresna - wastan
ketua jurusanné - nyalamin Luh Desy, wiréh
suba sukses dadi moderator. Pabligbaganné
mamargi antar, makejang ané dot matakon maan
galah. Luh Desy mula suba pepes nyalanang
swadarma dadi moderator, pangénter acara,
muwah sékretaris panitia, sinah lengut baana
ngatur waktu seminar cara itunian.
“Selamat Luh!, Bapak gargita pesan ngelah
Desy ané suba pantes - buina cacep nyalanang
swagina moderator, diskusiné majalan lancar,
makejang pamileté marasa liang, kerana demen
saha ngorahang puas,” ajum Pak Wayan
nyumbungang Luh Desy.
“Tiang kimud Pak, sampunang bes
nyungjung, tiang kantun kirang pengalaman,
nika ten wantah ulian Bapak… sané ngicén
35

tiang bimbingan.”
“Nah, mula ento tugas pokok Bapak, tusing
ja tekén Luh dogén, makejang mahasisyané
lakar ajahin kéto tur baang galah ané patuh,”
seken Pak Wayan.
“Tiang masih cumpu, imbuh Ibu Asih,
mangkin nak mula nika sané kaaptiang saha
kasaratang mangda mutu lulusanné terus
nincap,” Ibu Asih seed nimpalin.
Ajaka tatelu, sada seken ngajengang nasi
kotak ané misi saté lilit akatih, bé sitsit melakar
ayam, jukut mie goréng kering, taluh bukasem
lan sambel bancih. Pelalahé kaadanin bancih
wiréh gobanné dogén barak ngékar kowala
tunaan pedesné.
“Péh jaan masakanné,” ngerenggeng Pak
Wayan saha misi camus-camus.
“Sedeng melaha jam makan nika Pak,” alonalon sautné Ibu Asih.
Luh Desy sambilanga kinyam-kinyam
nyéndok jukut, di kenehné enu ngelah biota ané
lakar takonanga, wiréh dugas dadi moderator,
ada ané kerasa singsal lan membingungkan di
atinné. Apa mirib maksudné, ada ngorahang
take and give, ada nungkasin aji give and
receive yan koné iraga apang dadi paras-paros
36

hidup di guminé.
“Pak sareng Ibu, dados tiang matakén,”
keda-keda Luh Desy dot ngorahang pikobetné.
“Unduk apa to Luh,” sibarengan Pak Wayan
ajak Ibu Asih nyautin.
“Daweg seminar inunian, tiang kantun
nyatet, wénten lengkara …a..a...” rumasa takut
Luh Desy ngorahang.
“Ungkapan apa maksud Luhé,” Ibu Asih
ngénggalang nyangkwak satondén Luh Desy
pragat ngeraos.
“Mahasisya wénten matur, yan ten iwang
nika nganggé basa Inggris “Take and Give”
raris kacawis sada katungkasin olih pamilet
semester VIII, nganggé bebaos “Give and
Receive” sapunapi nika?”
Pak Wayan Tresna dosén kantun wimuda,
kéwanten suwé sampun polih béasiswa nutugang
masekolah ka luar negeri, tur tamat ring dura
negara, raris nyelantarang sapuniki: masyarakat
penutur asli basa Inggris meduwé pemineh take
and give, sané mateges sapa sira ja molihang:
ajah-ajahan, rezeki, kapradnyanan, napi luiré,
patut sané sampun kapikolihang punika,
antuk dasar manah suci nirmala, kaaturang
mewali majeng sané ngarsaang. Pak Wayan
teges mapiungu malih, mangda pikolihé nika
37

sampunang kagamel ngeraga, patut kapicaang
tekén sané ngelungsur, yan paradé ada anak
nagih nunas, eda demit jag baang ngidih
pepolosan. Puniki matetujon mangda sami-sami
uning, pada-pada ngelah, cutetné saling isinin.
Suksmanné apang prasida sinamian sampurna,
yan sampun pada paripurna, pidabdabé puniki
ngawerdiang kahanan kauripanné mejanten
becik, serasi lan seimbang, niki kocap kebaos
paras-paros!.
Ibu Asih sané embas, hidup, masekolah,
tamat lantas jemet makarya ring Bali, cumpu
pisan ngeninin bebaos, give and receive, wiréh
niki mapaiketan sareng piteket anak lingsir
sané kasub kesambat “sesanti” budaya leluhur.
Indayang ajak makejang éling-élingang, iraga
sadina-dina saking keneh lascarya, pageh
meyasa, ngunggahang canangsari, ngaturang
banten soda, ngelarang yadnya, ngrastiti lan
napi malih pesénganné, …. ainggih! Yan
disampuné wénten waranugraha: diapin
marupa paica ané janten nyekala utawi polih
pemargi sané nirkaton, wawu dados katunas lan
wenang katerima. Puniki patut suukang, anggén
sesuluh, ngulati mangda nénten midep nuntut
hak kemanten, nanging lali ring kewajiban. v
Bali Orti, Redité 5 Agustus 2012
38

Éling

P

acentokan pamilihan pamucuk pim-pinan
ring lembaga puniki gelis jagi kamargiang,
wénten tiga pakét sané jagi ngamiletin
pamilihanné. Saking genah parkir kantos
ka ruang kelas sampun kaiyas antuk baliho,
panlét, banner sané madaging Visi, Misi
lan program calon. Samian program sané
kasobyahang nginggilang kasukertan krama
lan kemajuan institusi. Para anggota panyeledi
pamilih sané jagi mamilih mangda pratyaksa,
widagda nyelehin, encén calon ané krédibel,
sané kén wantah dados palengkap panderita
pinaka calon panggembira. Panitia pamilihan
sampun kapastika mangda gelis nginkinang
pula-pali pasiapan parikrama inucap. Anggota
panyeledi pamilih sané pinih werda kacumpuin
dados ketua, kawantu olih ané paling wimuda
pinaka sékretaris. Wénten galah dua bulan
39

saking dinané nika, panitia kaaptiang nyanggra
pamilihanné dumogi mamargi antar. Daweg
rapat nangiang panitia, Pamucuk Perguruan
sané jagi kagentosin rauh mimpin rapat raris
ngandika,
“Inggih, para pamilet rahinané mangkin,
tiang cumpu sameton sané paling duur kasudi
ketua tur ané pinih alit tuuhné kasinanggeh
sékretaris.”
“Sapunika sampun, nggih sumanggem,”
beriuk makesami.
“Malih tiang wawanin, Pak Puja, sané
yusanné pinih lingsir ten ja kasambat tua-tua
tuuh kémanten, nanging sampun senior dados
ketua, lan ibu Astiti sekadi sékretaris,” teges
Bapak Pimpinan.
“Setuju,” saur samian saha makoplok tangan.
Ngawit rahinané punika, ketua sareng
sékretaris mataki-taki ngarereh uger-uger,
ngalaca-laca pamilet sané manut ring persyaratan
punika, raris makarya surat undangan lan makta
ka bagian-bagian mangda sauninga gelis, sapa
sira manut ring awig, madaftar dados bakal
calon. Wawu abulan tengah, sampun tiga pakét
bakal calon nyerahang blangko sané kalinggatanganin saha jangkep kadagingin materai 6 ribu
40

rupiah, cihna sumekan tur ten dados matulak.
Para calon sané kaepah dados tatiga,
sampun ngawitin masimakrama majeng ring
para anggota pamilih, gumanti mangdéné
nginggilang pakét sané kasungkemin prasida
nyalantarang kemajuan ring galah limang warsa
jagi rauh. Wénten nganggé pola tradisional,
ada ané nganggo pendekatan modérn, samian
mangda mresidayang nudut pikayunan para
anggota pamilih, raris mamilih pakét sané
kapucukang. Duk rahina punika sampun
kakawitin kampanya. Ring galahé sané kabaos
kampanya, pét wénten parisolah, semita,
bebaos pakét sané ten manut ring kayun pakét
siosan, mangda gelis ical risampuné pamilihan
mewasta puput – nénten wénten malih pamineh
kawon ring asing-asing angga. Nika mawinan
ketua panitia duk pemahbah rapat pamilihan
nyekenang tur mapinaweg mangda sareng
sami, ten ja para calon kémanten, para anggota
pamilih tur krama siosan, mangda stata éling
ring kewéntenan, wiréh iraga asiki, amung
puniki wantah pamargin démokrasi.
Dinané sané sampun kasungkemin jagi
pamilihan sampun rauh, irika raris ketua
kasarengin sékretaris dados manggala rapat,
ngawitin purwakaning atur mangda napi
41

sané kaaptiang sida kapikolihang. Kapertama
kaselantarang indik tata-titi prosés pandaftaran.
Kapingkalih tata-cara pamilihan nganggé kartu
suara, manut kadi pemarginé sané sampunsampun mangda samian polih mamilih madasar
antuk bébas rahasia. Pengaptin kapinguntat
majeng dané para anggota pakét mangda
nyungjung azas démokrasi, sportif tur nénten
dados dendam.
Ri gelis pamilihan kelaksanayang, sékretaris
nyabcab siki-siki ngaturin para anggota
pamilih manut nomor urut, mangda ngambil
surat suara raris nyoblos ring ruangan sané
sampun katragiaang. Pamargin pamilihan
kabaos sidakarya, napi sané kaulengang
sampun prasida kapangguh, raris kawéntenang
pangitungan suara. Para pakét marasa dag..
dig.. dug.. ngantos usan hasil sowang-sowang
suara sané kapupulang. Pamekasné, pamilihan
sampun labda karya, raris pakét sané inggil
kasobyahang lan katutup antuk acara istirahat.
Para pamilet samian katurin ajengan kotak
ménu bé pasih sambel matah, wénten ngajeng
ring ruangan rapat, akéhan budal nadtad tas
krésék misi kotak nasi. Kéwanten pak Puja lan
bu Astiti kantun iteh muputang laporan ring
ruangan genahé makarya sadina-dina.
42

“Makasih bu, acarané suba lancar,” raos Pak
Puja sada bungah.
“Nggih pak, niki wantah sangkaning Asung
Ida Sasuhunan, mawinan mamargi antar,” saut
bu Astiti.
“Saja bu, pak masih angayubagia kéto.”
“Dumadak mangda pakét ané menang, nyak
satya wecana,” Bu Astiti ngaptiang.
“Nak mula kéto, apa ané orahanga mesti
kalaksanayang,” imbuh Pak Puja.
“Kénten patutné, pakét ané kalah apang
nyokong!” idih Bu Astiti.
“Sing dadi saling gedegin, suba zaman
modérn, sing ada dendam,” buin Pak Puja maang
saran. “Tusing dadi brangti terus, apabuin tetep
gedeg mara kalah, i raga mesti inget wiréh
perguruan patuh, sesai pasti matemu, kuda
kenapa masih timpalé lakar alih.”
“Yakti kénten Pak!” Bu Astiti nyekenang.
“Yan ningeh kata dendam, buina ada kesurkesur bon sambel uli kotaké, dadi inget bapak
tekén satua,” Pak Puja dot ngorahin Bu Astiti.
“Indik napi pak?”
“Kéné Bu, yan dot ngilangang dendam, ada
43

pratiwimba ané perlu élingang.”
“Napi nika?” nyansan dot Bu Astiti nawang.
Seleg pesan pak Puja ngilak-ngilukang
layahné nyatua, mapan bu Astiti serius
mirengang.
“….. sewai-wai uli mara bangun, awak i
raga suba maan penyanggra, nginum kopi, naar
jaja, lantas kija lakuna ané daar pada makejang?
Sinah ka waduké raris kaprosés dadi vitamin,
dados sari-sarin ajengan ané lakar ngentinin
jaringan yan ada usak, sakit, wiadin tua, ada
dadi bayu maguna anggona tekén imanusa
makeneh, ngomong lan malaksana.”
“Béh kénten pak?” angob bu Astiti, “Raris?”
“Nah sisanné, ané tusing maguna maadan
ampas makanan, ento punduhanga di tongos
ané luung lakar entunganga mani semenganné,
apang tusing nyakitin, kéto pakibeh i awak
mrosés sarwa ajengan di basang.”
“Pratiwimba napi?” takon bu Astiti.
“Nah kénkén koné kampanyané ipidan?.
Dugasé ento uli selid kanti sanja, liu kramané
polih orta, maan kesan, ada ané luung, sing
kuwangan ané jelék buin nyakitin ati. Nah
kénkénang ené? Lan pilih-pilihin, simpen ané
44

luung anggo nincapang bobot papineh, apang
iraga nyansan kritis, sayan pradnyan sajeroning
nyanggra kauripan. Yan pradé ada parikrama
ané kawon, nyakitin keneh, ento patut kutang
seka abedik apang tusing dadi biota ring kayun
sané ngawetuang dendam.”
“Béh kéweh Pak!, ketil ngilangang dendam.”
“Akebyutan berat, ené perlu jiwa besar
madasar lascarya Bu.”
“Sapunapiang Pak?” tunas bu Astiti.
“Adéng-adéngan pasti bisa, perlu latihan
……. ngéling-élingang pabesen ané baanga
teken i basang ri kala mroses ajengan. Yan suba
seken ngresep, tur nyidayang, ené dadi anggo
nunain sedih awak padidi, dadi masih anggo
nepasin sebet ulian Pilkadés, Pilkada, lan Pil…
pil lénan,” imbuh Pak Puja makenyem sambil
ngitung kartu suara ané masisa.
Mapangsegan mendep bu Astiti mirengang
tutur kadiyatmikan, saha terus makeengan di
keneh “Yan sisan dedaarané enu masimpen di
basangé makelo, kénkén ya dadinné? Yan buut
kenehé tusing énggalang kutang, mekardi apa
ya kasuwén-suwén ….?”
“Éé …. bu bengong, eda engsap makan!…
45

Suba liwat jam!” pak Puja ngesiabang. Bu
Astiti suud mablengek, inget lantas mamunyi
“Ngih….. ti .. ang …é…éling!” v

46

Degdeg

“A

pa ento krasak krésék Beli?” takon
kurenanné.

“Beli menpen baju kaos ané enu
maplastikan,” saut Gedé Yasa.
“Né bin besik, di koper Beliné ejang
punduhang, sig tas iangé suba bek, kanti sing
nyidayang ningting,” idih Luh Punia, sambil
néngténg bungkusan misi kotak mutiara barak.
Iteh Gedé Yasa lan Luh Punia mataki-taki
nampedang oléh-oléh Lombok lakar anggona
gapgapan tekén keluarganné di Bali. Ada
tengah jam ajak dadua di kamar hotélé cagcagcigcig, pesu mulih, macelep ka kamaré nyemak
koran, mungkus, nampih kain lantas celepanga
ka tas rangselné. Sasubanné suud mapenpen,
sinambi mabalih TV, ngantiang acara Indonésia
Mencari Bakat, nutur-nutur negtegang bayu,
47

wiréh buin mani semeng suba lakar check-out,
mawali ka Bali.
“Beli, angob iang tekén kawéntenan
palinggih-palinggihé dini,” Luh Punia
ngarenggeng.
“Ené mula luung Luh, tusing ja di Bali doén
ané kéné,” saut kurenanné.
“Dadi neked ka Sasak ada Pura, Beli?”
“Ené sangkaning pemargin dharmayatra Ida
Danghyang Dwijéndra duk Raja Gélgél Dalem
Waturenggong nyeneng nata pecak abad XVI,
Ida nyobyahang dharma-agama, rauhing ka
Lombok, lan Sumbawa,” mapiteges Gedé Yasa.
Pasutriné puniki daweg purnamané wawu
lintang, ngamiletin tirtayatra ka dura Bali
sareng
timpalné ring Kantor. Pemarginé
nganggé bis daweg ngeluasang, saking Badung
ka Padangbai, raris negak kapal sawetara 4 jam.
Ring tengahing segara, selantang pengaksiné
wantah toya sané katon, irika mewali malih
Luh Punia ajak Gedé Yasa masesambatan ring
kayun “Béh kija matolian, jag yéh pasih pelung
tepukin, iraga manusa rasanné cenik pesan
bandingang tekén pasihé ané jimbar linggah”.
Negak maarep-arepan ajak timpalné lénan,
ada ané anggat-anggut kiyap, ada iteh ngudik
48

Hapé, saha liunan negak ngorta sambil ningalin
pejalan ombak. Ané maan ngengsap maseriet
pules, bangunanga tekén munyi