Sel | Suhardi.Universitas Mulawarman.Kalimantan Timur.Indonesia
S E L
Suhardi, S.Pt.,MP
Foreword
• St r uk t ur se l, j a r inga n, or ga n, t ubuh
• Ba gia n t e r k e cil da n t e r be sa r dida la m se l
• Ak t ivit a s m e t a bolism e se l
• Pe r be da a n se l he w a n da n t um buha n
• M e t a bolism e se l
© Fisiologi Ternak. Universitas Mulawarman
St r u k t u r da n fu n gsi se l
Organella sitoplasma
• Apa r a t u s golgi
Kom ple k s Golgi ( a pa r a t u s Golgi) m e m pu n ya i fu n gsi
se ba ga i t e m pa t t e r j a din ya t a h a p a k h ir pr ose s sin t e sis
h a sil se k r e si se l, m e m bu n gk u s h a sil se k r e si t e r se bu t
de n ga n m e m br a n u n t u k disim pa n se m e n t a r a da la m se l
a t a u u n t u k diba w a k e m e m br a n pla sm a . Ke m u dia n
t e r j a di pr ose s e k sosit osis, m e le pa sk a n h a sil k e ca ir a n
e k st r a se lu le r da la m be n t u k se k r e si.
Diktiosom atau Badan Golgi
• Re t ik u lu m En do Pla sm a & Ribosom
•
Re t ik u lu m En dopla sm a Ka sa r ( REK) be r h u bu n ga n de n ga n
r ibosom , be r pe r a n da la m sin t e sa pr ot e in , j a di se m a k in
ba n ya k REK t e r da pa t da la m se l m a k a se m a k in ba n ya k pu la
pr ot e in ( t e r m a su k e n z im ) ya n g da pa t disin t e sis ( se ba ga i
a k iba t a da n ya a k t ivit a s r ibosom )
•
Re t ik u lu m En dopla sm a H a lu s ( REH ) t ida k m e n ga n du n g
r ibosom , be r pe r a n da la m sin t e sis da n t r a n por t a si glik oge n ,
lipid da n st e r oid.
Ribosom berperan membantu sintesa protein.
Ribosom pada Retikulum Endoplasma berperan dalam sintesa protein untuk sekresi sel,
sedangkan ribosom bebas menghasilkan protein struktural dan enzim (yang merupakan
protein) yang digunakan untuk metabolisme sel itu sendiri.
Retikulum Endoplasma
Ribosom
• M it ok on dr ia
•
D a la m m it ok on dr ia t e r da pa t e n z im - e n z im ya n g be r k a it a n
de n ga n pr ose s ok sida si ba h a n m a k a n a n m e n j a di
k a r bon diok sida , ATP, da n a ir . ATP m e r u pa k a n se n ya w a
e n e r gi t in ggi ya n g digu n a k a n da la m se ga la a k t ifit a s se lu le r
ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi, se pe r t i ; sin t e sis pr ot e in ,
k on t r a k si ot ot da n t r a n spor a k t if. Ole h k a r e n a m it ok on dr ia
m e n gh a silk a n e n e r gi u n t u k se l, m a k a j ik a t e r da pa t
m it ok on dr ia da la m sa t u se l, se l t e r se bu t m e r u pa k a n se l
ya n g m e m pu n ya i a k t ivit a s t in ggi.
Kondriosom atau Mitokondria
• Lisosom
•
Lisosom m e r u pa k a n ba n gu n a n ya n g dibu n gk u s
m e m br a n da n be r isi e n z im dige st if ( h idr olit ik ) . Sa la h
sa t u ya n g pok ok a da la h a sa m fosfa t a se , ya n g a k a n
dile pa sk a n bila se l m e n ga la m i lu k a da n e n z im t e r se bu t
be r pe r a n da la m pe n ce r n a a n sisa - sisa a t a u pe ca h a n se l.
Lisosom pa da se l ya n g m a t i a k a n pe ca h da n e n z im a k a n
k e lu a r se h in gga m e m e ca h k a n se l- se l ya n g t ida k
be r gu n a . Ole h k a r e n a it u k e m u n gk in a n lisosom
be r pe r a n da la m u r u sa n n or m a l t u bu h se l, se pe r t i
m e n ye m pu r n a k a n sik lu s h idu p se l.
•
En zim lisosom da pa t m e m e ca h k a n pr ot e in , k a r boh idr a t
da n a sa m n u k le a t , ole h k a r e n a it u lisosom dia n gga p
se ba ga i or ga n pe n ce r n a a n di da la m se l.
• N u k le u s
•
Fu n gsi u t a m a n u k le u s a da la h m e n ga t u r da n
m e n ge n da lik a m sin t e sis pr ot e in da la m se l, de n ga n
de m ik ia n m e n ga t u r k e gia t a n biok im ia w i da n
m e n e n t u k a n pe n u r u n a n ba h a n - ba h a n ge n e t ik
( k r om osom da n k om pon e n ge n - ge n ) k e ge n e r a si se l
se la n j u t n ya a t a u or ga n ism e , ya n g m e r u pa k a n h a sil da r i
pe m be la h a n se l se t e la h t e r j a di r e plik a si D N A.
St r u k t u r - st r u k t u r la in n ya
• 1 . Pe r ok sisom
m e n ga n du n g e n zim ok sida se ya n g be r pe r a n
da la m pr ose s pr odu k si H 2 O 2 ( H idr oge n pe r ok sida ) , dim a n a se k it a r
4 0 % dia n t a r a e n zim t e r se bu t a da la h k a t a la se da n m e r u pa k a n
e n zim pe m e ca h h idr oge n pe r ok sida .
• 2 . M ik r ot ubulus
se la in be r pe r a n se ba ga i e le m e n k e r a n gk a
j u ga be r pe r a n da la m pe m be la h a n se l, ya it u se ba ga i se r a bu t se r a bu t k u m pa r a n da n se ba ga i e le m e n k on t r a k t il pa da silia .
Se r a bu t t e r se bu t m e n gh a silk a n ge r a k silia .
• 3 . M ik r ofila m e n
be r pe r a n da la m fu n gsi k on t r a k si da n
se ba ga i u n su r in t e gr a t if st r u k t u r a l, m e m ba n t u pe m a n j a n ga n
m ik r ovili pa da t e pi se l e pit e l u n t u k m e m pe r ole h pe n ye r a pa n ba h a n
m a k a n a n ya n g opt im a l da la m u su s k e cil, j u ga m e m ba n t u ge r a k a n
fibr obla s da la m j a n t u n g, k on t r a k si se m u a se l ot ot , pe r t u m bu h a n
a x on da n pa da pr ose s k oa gu la si da r a h .
• 4 . Se nt r iol
m e n yu su n se n t r osom ya n g be r fu n gsi da la m
pe m be la h a n se l, m e m be n t u k du a k u t u b k u m pa r a n da n pa da n ya
t e r da pa t ba n gu n a n ya n g dik e n a l se ba ga i a st e r de n ga n a r a h r a die r .
Perbedaan
Sel Hewan dan sel Tumbuhan
• Sel Tumbuhan
• Sel Hewan
Sel hewan lebih kecil daripada
sel t um buhan
Tidak m em punyai bent uk
yang t et ap.
Tidak m em punyai dinding
sel.
Tidak m em punyai klorofil.
Tidak m em punyai vakuola,
walaupun t erkadang sel
beberapa hewan uniseluler
m em iliki vakuola ( t api t idak
sebesar yang dim iliki
t um buhan) .
Menyim pan m akanan dalam
bent uk bij i ( granul) glikogen.
Sel t um buhan lebih besar
daripada sel hewan.
Mem punyai bent uk yang
t et ap.
Mem punyai dinding sel.
Mem punyai klorofil.
Mem punyai vakuola at au
rongga sel yang besar.
Menyim pan t enaga dalam
bent uk bij i ( granul) kanj i.
Cir i- Cir i Ke hidupa n
•
Tu m bu h m e n u n j u k k a n a da n ya k e n a ik a n u k u r a n , bia sa n ya
k a r e n a a da n ya pe n a m ba h a n j u m la h pr ot opla sm a .
•
Re pr odu k si se l a t a u or ga n ism e m e r u pa k a n k e m a m pu a n
u n t u k m e n gh a silk a n se l- se l a t a u or ga n ism e - or ga n ism e ba r u
ya n g m ir ip de n ga n a slin ya .
•
Absor bsi m e n u n j u k a n pr ose s pe n ga m bila n ba h a n - ba h a n
t e r la r u t u n t u k dim a su k k a n k e da la m su bst a n si se l. Pr ose s
t e r se bu t da pa t be r u pa :
•
pr ose s pa sif ya n g t e r ga n t u n g pa da k e k u a t a n difu si da n
osm osa
•
be r u pa pr ose s a k t if ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi da r i ATP,
atau
•
m u n gk in t e r j a di k a r e n a k e k u a t a n e le k t r om ision da n a fin it a s
ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi pu la . Ke t iga pr ose s t e r se bu t
da pa t t e r j a di pa da w a k t u ya n g sa m a , pa da m e m br a n ya n g
sa m a pu la .
Ca r a ya ng la in unt uk m e nga m bil ba ha nba ha n e k st r a se lule r pa da se l a da la h
• Fa gosit osit
: pr ose s pe n ga m bila n ba h a n
a sin g de n ga n a k t ivit a s a m u boid. Se l a k a n be r ge r a k k e
a r a h ba h a n k e m u dia n m e n ge lilin gi da n la lu m e n e la n n ya .
Se l ya n g m e m pu n ya i k e m a m pu a n fa gosit osit din a m a k a n
fa gosit .
• Ph in osit osis
: pr ose s pe n ga m bila n ba h a n ca ir
da n m ole k u l be r u k u r a n be sa r u n t u k m e le w a t i m e m br a n
pla sm a de n ga n t r a n spor a k t if t e r u t a m a pr ot e in - pr ot e in
k e cil. Ba h a n – ba h a n t e r se bu t pe r t a m a k a li dit a r ik k e
m e m br a n pla sm a se h in gga t e r j a di k on t a k fisik a n t a r a
k e du a n ya .
Kom posisi Kim ia Se l
• Kom posisi pr ot opla sm a se l
a n t a r a la in
• a ir 9 5 % ,
• pr ot e in 1 0 % ,
• lipid 2 % ,
• ba ha n a nor ga nik 1 ,5 % ,
• da n ba ha n- ba ha n la in t e r m a suk
k a r bohidr a t 1 ,5 % .
t u ga s
1 . Be n t u k k lor opla s j a la , spir a l,
pit a t e r da pa t pa da t a n a n a m
a pa ? Ba ga im a n a ga m ba r
st u k t u r n ya ?
2 . Ga m ba r k a n ( fr e e h a n d) se ca r a
de t a il st r u k t u r se l h e w a n da n
fu n gsi or ga n e la m a sin g2
t u ga s
3 . Ga m ba r k a n ( fr e e h a n d) se ca r a
de t a il st r u k t u r se l t u m bu h a n
da n fu n gsi or ga n e la m a sin g2 .
4 . Ba ga im a n a se l bisa h idu p?
Suhardi, S.Pt.,MP
Foreword
• St r uk t ur se l, j a r inga n, or ga n, t ubuh
• Ba gia n t e r k e cil da n t e r be sa r dida la m se l
• Ak t ivit a s m e t a bolism e se l
• Pe r be da a n se l he w a n da n t um buha n
• M e t a bolism e se l
© Fisiologi Ternak. Universitas Mulawarman
St r u k t u r da n fu n gsi se l
Organella sitoplasma
• Apa r a t u s golgi
Kom ple k s Golgi ( a pa r a t u s Golgi) m e m pu n ya i fu n gsi
se ba ga i t e m pa t t e r j a din ya t a h a p a k h ir pr ose s sin t e sis
h a sil se k r e si se l, m e m bu n gk u s h a sil se k r e si t e r se bu t
de n ga n m e m br a n u n t u k disim pa n se m e n t a r a da la m se l
a t a u u n t u k diba w a k e m e m br a n pla sm a . Ke m u dia n
t e r j a di pr ose s e k sosit osis, m e le pa sk a n h a sil k e ca ir a n
e k st r a se lu le r da la m be n t u k se k r e si.
Diktiosom atau Badan Golgi
• Re t ik u lu m En do Pla sm a & Ribosom
•
Re t ik u lu m En dopla sm a Ka sa r ( REK) be r h u bu n ga n de n ga n
r ibosom , be r pe r a n da la m sin t e sa pr ot e in , j a di se m a k in
ba n ya k REK t e r da pa t da la m se l m a k a se m a k in ba n ya k pu la
pr ot e in ( t e r m a su k e n z im ) ya n g da pa t disin t e sis ( se ba ga i
a k iba t a da n ya a k t ivit a s r ibosom )
•
Re t ik u lu m En dopla sm a H a lu s ( REH ) t ida k m e n ga n du n g
r ibosom , be r pe r a n da la m sin t e sis da n t r a n por t a si glik oge n ,
lipid da n st e r oid.
Ribosom berperan membantu sintesa protein.
Ribosom pada Retikulum Endoplasma berperan dalam sintesa protein untuk sekresi sel,
sedangkan ribosom bebas menghasilkan protein struktural dan enzim (yang merupakan
protein) yang digunakan untuk metabolisme sel itu sendiri.
Retikulum Endoplasma
Ribosom
• M it ok on dr ia
•
D a la m m it ok on dr ia t e r da pa t e n z im - e n z im ya n g be r k a it a n
de n ga n pr ose s ok sida si ba h a n m a k a n a n m e n j a di
k a r bon diok sida , ATP, da n a ir . ATP m e r u pa k a n se n ya w a
e n e r gi t in ggi ya n g digu n a k a n da la m se ga la a k t ifit a s se lu le r
ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi, se pe r t i ; sin t e sis pr ot e in ,
k on t r a k si ot ot da n t r a n spor a k t if. Ole h k a r e n a m it ok on dr ia
m e n gh a silk a n e n e r gi u n t u k se l, m a k a j ik a t e r da pa t
m it ok on dr ia da la m sa t u se l, se l t e r se bu t m e r u pa k a n se l
ya n g m e m pu n ya i a k t ivit a s t in ggi.
Kondriosom atau Mitokondria
• Lisosom
•
Lisosom m e r u pa k a n ba n gu n a n ya n g dibu n gk u s
m e m br a n da n be r isi e n z im dige st if ( h idr olit ik ) . Sa la h
sa t u ya n g pok ok a da la h a sa m fosfa t a se , ya n g a k a n
dile pa sk a n bila se l m e n ga la m i lu k a da n e n z im t e r se bu t
be r pe r a n da la m pe n ce r n a a n sisa - sisa a t a u pe ca h a n se l.
Lisosom pa da se l ya n g m a t i a k a n pe ca h da n e n z im a k a n
k e lu a r se h in gga m e m e ca h k a n se l- se l ya n g t ida k
be r gu n a . Ole h k a r e n a it u k e m u n gk in a n lisosom
be r pe r a n da la m u r u sa n n or m a l t u bu h se l, se pe r t i
m e n ye m pu r n a k a n sik lu s h idu p se l.
•
En zim lisosom da pa t m e m e ca h k a n pr ot e in , k a r boh idr a t
da n a sa m n u k le a t , ole h k a r e n a it u lisosom dia n gga p
se ba ga i or ga n pe n ce r n a a n di da la m se l.
• N u k le u s
•
Fu n gsi u t a m a n u k le u s a da la h m e n ga t u r da n
m e n ge n da lik a m sin t e sis pr ot e in da la m se l, de n ga n
de m ik ia n m e n ga t u r k e gia t a n biok im ia w i da n
m e n e n t u k a n pe n u r u n a n ba h a n - ba h a n ge n e t ik
( k r om osom da n k om pon e n ge n - ge n ) k e ge n e r a si se l
se la n j u t n ya a t a u or ga n ism e , ya n g m e r u pa k a n h a sil da r i
pe m be la h a n se l se t e la h t e r j a di r e plik a si D N A.
St r u k t u r - st r u k t u r la in n ya
• 1 . Pe r ok sisom
m e n ga n du n g e n zim ok sida se ya n g be r pe r a n
da la m pr ose s pr odu k si H 2 O 2 ( H idr oge n pe r ok sida ) , dim a n a se k it a r
4 0 % dia n t a r a e n zim t e r se bu t a da la h k a t a la se da n m e r u pa k a n
e n zim pe m e ca h h idr oge n pe r ok sida .
• 2 . M ik r ot ubulus
se la in be r pe r a n se ba ga i e le m e n k e r a n gk a
j u ga be r pe r a n da la m pe m be la h a n se l, ya it u se ba ga i se r a bu t se r a bu t k u m pa r a n da n se ba ga i e le m e n k on t r a k t il pa da silia .
Se r a bu t t e r se bu t m e n gh a silk a n ge r a k silia .
• 3 . M ik r ofila m e n
be r pe r a n da la m fu n gsi k on t r a k si da n
se ba ga i u n su r in t e gr a t if st r u k t u r a l, m e m ba n t u pe m a n j a n ga n
m ik r ovili pa da t e pi se l e pit e l u n t u k m e m pe r ole h pe n ye r a pa n ba h a n
m a k a n a n ya n g opt im a l da la m u su s k e cil, j u ga m e m ba n t u ge r a k a n
fibr obla s da la m j a n t u n g, k on t r a k si se m u a se l ot ot , pe r t u m bu h a n
a x on da n pa da pr ose s k oa gu la si da r a h .
• 4 . Se nt r iol
m e n yu su n se n t r osom ya n g be r fu n gsi da la m
pe m be la h a n se l, m e m be n t u k du a k u t u b k u m pa r a n da n pa da n ya
t e r da pa t ba n gu n a n ya n g dik e n a l se ba ga i a st e r de n ga n a r a h r a die r .
Perbedaan
Sel Hewan dan sel Tumbuhan
• Sel Tumbuhan
• Sel Hewan
Sel hewan lebih kecil daripada
sel t um buhan
Tidak m em punyai bent uk
yang t et ap.
Tidak m em punyai dinding
sel.
Tidak m em punyai klorofil.
Tidak m em punyai vakuola,
walaupun t erkadang sel
beberapa hewan uniseluler
m em iliki vakuola ( t api t idak
sebesar yang dim iliki
t um buhan) .
Menyim pan m akanan dalam
bent uk bij i ( granul) glikogen.
Sel t um buhan lebih besar
daripada sel hewan.
Mem punyai bent uk yang
t et ap.
Mem punyai dinding sel.
Mem punyai klorofil.
Mem punyai vakuola at au
rongga sel yang besar.
Menyim pan t enaga dalam
bent uk bij i ( granul) kanj i.
Cir i- Cir i Ke hidupa n
•
Tu m bu h m e n u n j u k k a n a da n ya k e n a ik a n u k u r a n , bia sa n ya
k a r e n a a da n ya pe n a m ba h a n j u m la h pr ot opla sm a .
•
Re pr odu k si se l a t a u or ga n ism e m e r u pa k a n k e m a m pu a n
u n t u k m e n gh a silk a n se l- se l a t a u or ga n ism e - or ga n ism e ba r u
ya n g m ir ip de n ga n a slin ya .
•
Absor bsi m e n u n j u k a n pr ose s pe n ga m bila n ba h a n - ba h a n
t e r la r u t u n t u k dim a su k k a n k e da la m su bst a n si se l. Pr ose s
t e r se bu t da pa t be r u pa :
•
pr ose s pa sif ya n g t e r ga n t u n g pa da k e k u a t a n difu si da n
osm osa
•
be r u pa pr ose s a k t if ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi da r i ATP,
atau
•
m u n gk in t e r j a di k a r e n a k e k u a t a n e le k t r om ision da n a fin it a s
ya n g m e m bu t u h k a n e n e r gi pu la . Ke t iga pr ose s t e r se bu t
da pa t t e r j a di pa da w a k t u ya n g sa m a , pa da m e m br a n ya n g
sa m a pu la .
Ca r a ya ng la in unt uk m e nga m bil ba ha nba ha n e k st r a se lule r pa da se l a da la h
• Fa gosit osit
: pr ose s pe n ga m bila n ba h a n
a sin g de n ga n a k t ivit a s a m u boid. Se l a k a n be r ge r a k k e
a r a h ba h a n k e m u dia n m e n ge lilin gi da n la lu m e n e la n n ya .
Se l ya n g m e m pu n ya i k e m a m pu a n fa gosit osit din a m a k a n
fa gosit .
• Ph in osit osis
: pr ose s pe n ga m bila n ba h a n ca ir
da n m ole k u l be r u k u r a n be sa r u n t u k m e le w a t i m e m br a n
pla sm a de n ga n t r a n spor a k t if t e r u t a m a pr ot e in - pr ot e in
k e cil. Ba h a n – ba h a n t e r se bu t pe r t a m a k a li dit a r ik k e
m e m br a n pla sm a se h in gga t e r j a di k on t a k fisik a n t a r a
k e du a n ya .
Kom posisi Kim ia Se l
• Kom posisi pr ot opla sm a se l
a n t a r a la in
• a ir 9 5 % ,
• pr ot e in 1 0 % ,
• lipid 2 % ,
• ba ha n a nor ga nik 1 ,5 % ,
• da n ba ha n- ba ha n la in t e r m a suk
k a r bohidr a t 1 ,5 % .
t u ga s
1 . Be n t u k k lor opla s j a la , spir a l,
pit a t e r da pa t pa da t a n a n a m
a pa ? Ba ga im a n a ga m ba r
st u k t u r n ya ?
2 . Ga m ba r k a n ( fr e e h a n d) se ca r a
de t a il st r u k t u r se l h e w a n da n
fu n gsi or ga n e la m a sin g2
t u ga s
3 . Ga m ba r k a n ( fr e e h a n d) se ca r a
de t a il st r u k t u r se l t u m bu h a n
da n fu n gsi or ga n e la m a sin g2 .
4 . Ba ga im a n a se l bisa h idu p?