DEBATING IN TEACHING SPEAKING SKILL.

DAPTAR EUSI

PANGJAJAP ........................................................................................................... i
ABSTRAK ............................................................................................................ iv
DAPTAR EUSI .................................................................................................... vii
DAPTAR TABEL ................................................................................................. xi
DAPTAR GAMBAR ........................................................................................... xii

BAB I BUBUKA ..................................................................................................1
1.1 Kasang Tukang .............................................................................................1
1.2 Rumusan Masalah ........................................................................................7
1.3 Tujuan Panalungtikan ...................................................................................8
1.3.1 Tujuan Umum ............................................................................................8
1.3.2 Tujuan Husus .............................................................................................8
1.4 Mangpaat Panalungtikan ..............................................................................9
1.4.1 Mangpaat Tioritis ......................................................................................9
1.4.2 Mangpaat Praktis .....................................................................................10
1.5 Wangenan Istilah ........................................................................................10
1.5.1 Karinding .................................................................................................10
1.5.2 Kawung.....................................................................................................11
1.5.3 Kajian Hérméneutik .................................................................................11

1.5.4 Waditra ....................................................................................................12
1.5.5 Seni ..........................................................................................................13
1.5.6 Tradisional ...............................................................................................13
1.6 Sistematika Laporan Panalungtikan ............................................................14

BAB II SENI TRADISIONAL KARINDING KAWUNG
JEUNG HÉRMÉNEUTIKA SUNDA .................................................16
2.1 Seni Tradisional ..........................................................................................16
2.1.1 Wangenan Seni ........................................................................................16
Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

2.1.2 Wangun, Eusi, jeung Ajén Seni ...............................................................19
2.1.3 Wangenan Tradisional .............................................................................21
2.1.4 Seni Tradisional Sunda ............................................................................22
2.2 Karinding ....................................................................................................24
2.2.1 Wangenan Karinding ...............................................................................24
2.2.2 Wangun Karinding ...................................................................................25
2.2.3 Rupa-rupa Karinding ................................................................................26

2.2.4 Cara Nabeuh Karinding ...........................................................................28
2.2.5 Riwayat Karinding ...................................................................................30
2.2.6 Fungsi Karinding .....................................................................................33
2.2.7 Pintonan Seni Karinding ..........................................................................34
2.2.8 Grup Seni Karinding ................................................................................35
2.3 Kawung ......................................................................................................36
2.3.1 Rupa-rupa Kawung ..................................................................................40
2.3.2 Mangpaat Kawung ...................................................................................45
2.4 Hérméneutika .............................................................................................46
2.4.1 Hérméneutika Umum ...............................................................................46
2.4.2 Hérméneutika Sunda ................................................................................56

BAB III MÉTODOLOGI PANALUNGTIKAN ............................................62
3.1 Pamarekan .................................................................................................62
3.2 Métode Panalungtikan ...............................................................................65
3.2.1 Milih Topik anu Luyu ............................................................................67
3.2.2 Ngajujut Sakabéh Evidensi (Bukti) nu Relevan jeung Topik ................68
3.2.3 Nyieun Catetan nu Dianggap Penting .....................................................68
3.2.4 Ngaévaluasi kalayan Gemet jeung Kritis Data nu Dikumpulkeun ..........68
3.2.5 Nyusun Hasil Panalungtikan kalayan Puguh Éntép-Seureuhna .............69

3.2.6 Midangkeun Hasil Panalungtikan kalayan Jéntré ngaliwatan Cara
anu Matak Ngirut ....................................................................................69
3.3 Instrumén Panalungtikan ...........................................................................69
Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

3.4 Téhnik Panalungtikan ................................................................................70
3.5 Data jeung Sumber Data Panalungtikan ....................................................71
3.6 Prosédur Panalungtikan .............................................................................71

BAB IV KAJIAN HÉRMÉNEUTIK KARINDING KAWUNG ..................73
4.1 Kaayaan Wewengkon .................................................................................73
4.1.1 Lokasi ........................................................................................................74
4.1.2 Jumlah Penduduk ......................................................................................75
4.1.3 Kayakinan (Agama) ..................................................................................76
4.1.4 Pakasaban Masarakat ................................................................................76
4.2 Sajarah Karinding Kawung .........................................................................80
4.3 Pungsi Karinding Kawung ..........................................................................84
4.3.1 Pikeun Panglipur Kalbu .............................................................................85

4.3.2 Pikeun Pergaulan Rumaja..........................................................................85
4.3.3 Pikeun Pagelaran Seni/ Pintonan ..............................................................87
4.4 Nyieun Karinding Kawung...........................................................................87
4.4.1 Bahan Karinding .......................................................................................88
4.4.2 Pakakas Nyieun Karinding .......................................................................96
4.4.3 Cara Nyieun Karinding .............................................................................97
4.4.3.1 Ngala Bahan ...........................................................................................98
4.4.3.2 Ngabaladah .............................................................................................99
4.4.3.3 Ngagaringkeun Bahan ..........................................................................101
4.4.3.4 Ngajadikeun .........................................................................................101
4.4.3.5 Ngunun .................................................................................................111
4.5. Nabeuh Karinding Kawung .......................................................................112
4.5.1 Cara-cara Nyadakeun Karinding Kawung...............................................112
4.5.2 Lalaguan Karinding Kawung ..................................................................116
4.5.2.1 Tonggérét .............................................................................................117
4.5.2.2 Tokécang .............................................................................................117
4.5.2.3 Kéong Nongtot .....................................................................................118
Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

4.5.2.4 Tolénjéng .............................................................................................119
4.5.2.5 Nanyaan ...............................................................................................119
4.5.2.6 Ungkut-ungkut Nyandung ...................................................................120
4.5.2.7 Buncis ...................................................................................................121
4.5.2.8 Karinding .............................................................................................122
4.5.2.9 Jungjaé .................................................................................................123
4.5.2.10 Dengkleung ........................................................................................124
4.5.2.11 Rajah ...................................................................................................125
4.6 Kajian Hérméneutik....................................................................................126
4.6.1 Hérméneutika dumasar Wangunna ..........................................................126
4.6.2 Hérméneutika dumasar Ngaranna ...........................................................130
4.6.3 Hérméneutika dumasar Fungsina ............................................................134
4.6.1 Hérméneutika dumasar Lagu-laguna .......................................................136

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN .......................................................143
5.1 Kacindekan ..............................................................................................143
5.2 Saran ........................................................................................................146

DAPTAR PUSTAKA ........................................................................................148

LAMPIRAN-LAMPIRAN ..................................................................................152
RIWAYAT HIRUP

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

1

BAB I
BUBUKA

1.1

Kasang Tukang
Nagara Indonésia diwangun ku mangratus-ratus sélér bangsa anu béda-

béda, boh ditilik tina dedeg-pangadeg manusana boh disawang tina budayana.
Budaya nu dipibanda ku hiji sélér bangsa téh mibanda fungsi anu mandiri, sarta
dina seuhseuhanana mah ngan larap dina hirup kumbuh éta sélér bangsa. Sok

sanajan kitu, ku mekarna pamahaman katut kasadaran sakumna rahayat Indonésia
kana perjuangan jeung rasa sanasib, enggoning ngawujudkeun nagara kesatuan nu
dingaranan Républik Indonésia, karinékaan budaya téh dianggap kakayaan anu
kacida pentingna sarta bisa dijadikeun modal pikeun ngukuhan persatuan jeung
kesatuan katut jati diri bangsa Indonésia.
Kaluhungan ajén-ajén budaya daérah enggoning ngamajukeun budaya
nasional, dirojong ku aturan pamaréntah nu kaunggel dina pasal 32 ayat 1 UUD
45 ieu di handap.
“Negara memajukan kebudayaan nasional Indonesia di tengah
peradaban dunia dengan menjamin kebebasan masyarakat dalam
memelihara dan mengembangkan nilai-nilai budayanya”.
Hal éta ogé diwewegan ku Peraturan Menteri Dalam Negeri Nomor 39 Tahun
2007 ngeunaan

“Pedoman Fasilitasi Organisasi Kemasyarakatan Bidang

Kebudayaan, Keraton, dan Lembaga Adat dalam Pelestarian dan Pengembangan
Budaya Daerah”
Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

2

Seni atawa kasenian salaku unsur budaya, mangrupa média anu
pangpentingna dina méré gambaran visual ngeunaan kahirupan hiji komunitas
(masarakat). Seni bisa jadi basa nu universal pikeun komunikasi antar-bangsa,
antar-étnis, malah antar-pribadi manusa salaku mahluk sosial, sanajan béda-béda
kasang tukang kahirupanana. Malah salila ieu, seni salawasna disandingkeun
jeung rupaning kagiatan, kaasup diplomasi-pulitik pamaréntahan jeung nagaranagara séjén, nu dilaksanakeun ku wawakil nagara Indonésia nu aya di luar negri.
Ku lantaran kitu, nilik kana jasana mah geus sawadina kasenian téh diperhatikeun,
dipiara, dimumulé, sangkan hirupna mulus nanjung enggoning ngajungjung
darajat bangsa.
Patalina jeung hal di luhur, seni minangka titinggal budaya téh bisa
dijadikeun sumber pikeun ngungkab sajarah atawa peristiwa hiji bangsa dina
mangsa bihari, pikeun gambaran ka manusa nu hirup di jaman kiwari. Titinggal
budaya téh teu mustahil bisa jadi alat komunikasi nu mundel ku informasi pikeun
manusa anu bisa napsirkeunana. Langer (1957:30) dina Sunarto (2008:21)
nétélakeun yén kadieunakeun manusa mekarkeun komunikasi dina hirup
kumbuhna téh teu saukur pikeun ngawewegan pangabutuh pokona, tapi

mekarkeun ogé pangabutuh anu sipatna leuwih luhur, dina wangun usaha pikeun
paham kana ma’na-ma’na anu leuwih abstrak. Ma’na-ma’na abstrak diciptakeun
jeung dipaké ku manusa dina wangun sistem tanda atawa simbol. Ngaliwatan
sistem simbol, manusa ngawangun komunikasi lain saukur pikeun ngungkulan
pasualan pragmatis sapopoé, tapi aya ma’na lianna anu némbongkeun sistem
ajén-inajén jeung sawangan hirupna. Éta hal luyu jeung pamanggih Talcott

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

3

Parsons (Walker, 1977:11 dina Sunarto, 2008:21) anu nyebutkeun yén
kabudayaan téh enas-enasna mah ngagugulung perkara ma’na, nepi ka gumantung
pisan kana sistem simbolisme. Ku kituna, sistem simbol geus jadi padoman pikeun
nyumponan pangabutuh manusa (primér, sékundér, jeung tértiér) nepi ka sistem
ajén-inajén jeung sistem simbol komunikasi téh ngawangun hubungan anu kacida
dalitna dina hiji kabudayaan.
Tatar Sunda, Parahiyangan, atawa Pasundan nya éta sesebutan pikeun

wewengkon nu ayeuna disebut Jawa Barat jeung Banten, mangrupa tempat hirup
kumbuhna hiji sélér bangsa nu disebut suku Sunda. Tatar Sunda pada mikawanoh
minangka salah sahiji wewengkon nu jembar budayana. Ieu hal bisa dibuktikeun
ku sumebar jeung mekarna rupa-rupa kasenian di tatar Sunda nu teu bisa
dipastikeun sabaraha jenis jeung jumlahna. Tapi ku lantaran loba téa, sawatara
kasenian milik urang Sunda téh mindeng katolér-tolér. Teu saeutik kabudayaan
(utamana seni) Sunda warisan karuhun anu teu kaburu kaungkab lantaran kaburu
pareum saméméh ayana régenerasi.
Dina mangsa kiwari, kacatet sababaraha seni Sunda anu geus tilem jeung
nu méh pareum atawa ninggang di babasan “hirup teu neut paéh teu hos”.
Sawatara seni budaya Sunda nu kacatet saperti kitu téh di antarana aya pantun,
beluk, macapat, lais, tarawangsa, calung tarawangsa, jentréng, jeung sawatara
kaulinan barudak. Teu anéh upama kana wangun-wangun seni atawa jenis
kabudayaan Sunda téh aya kénéh (urang Sunda) anu ngan apal ngaranna tapi teu
kungsi amprok jeung wujudna.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

4

Niténan kanyataan saperti kitu, teu saeutik nu manghariwangkeun kana
hirup-huripna kasenian Sunda. Urang Sunda sorangan saenyana sadar, loba
budaya hususna kasenian Sunda anu kalindih ku budaya deungeun. Ku lantaran
kitu, rupaning tarékah perlu dipatéakeun pikeun ngungkulanana, sanajan
kamekaran jaman jeung campur gaulna masarakat Sunda anu beuki dieu beuki
jembar (terbuka), bakal jadi cukang lantaran tumuwuhna kanibalisme budaya nu
hésé dibendungna.
Tina sababaraha pasualan nu mindeng diwacanakeun dina gempungangempungan atawa sawala budaya Sunda, nu jadi cukang lantaran muguranana hiji
kasenian atawa leuwih legana hiji budaya téh salahasahijina ku sabab sikep
masarakat Sunda-na sorangan. Urang Sunda, utamana generasi béh dieu, loba nu
mibanda anggapan éta kasenian atawa budaya téh geus teu larap jeung kamajuan
jaman atawa jeung aspék-aspék kahirupan séjénna. Budaya warisan karuhun téh
laun-laun ditinggalkeun, lantaran dianggap teu perlu dipaké deui.
Di sagigireun éta, perlu tarékah ti masarakat pikeun ngungkab ajén-ajén
séjén atawa guna jeung mangpaatna seni budaya Sunda pikeun kahirupan urang
Sunda kiwari. Kitu gé upama urang Sunda sadar, yén bangsa anu maju téh nya
éta bangsa anu tetep ngamumulé jeung mikukuh budayana. Upama diibaratkeun,
nagara téh minangka hiji tangkal, nu jadi akarna nya éta budaya; éta tangkal téh
bakal ajeg, henteu unggut kalinduan henteu gedag kaanginan, upama akarna kuat
ngaranggeum lemah.
Aya ungkara nu nétélakeun yén bangsa nu jembar téh nya éta bangsa nu
ngahargaan sajarahna. Bangsa nu luhung nya éta bangsa nu rupaning kagiatan

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

5

hirupna ngakar kana budayana. Ceuk babasaan: “sagancang-gancangna nu
leumpang, upama nuturkeun jalan batur mah salawasna bakal tinggaleun
lengkah”. Upama kitu, geus waktuna urang Sunda nangtukeun sikep, ludeung
leumpang dina jalanna sorangan, jalan nu geus ditaratas ku karuhunna, ulah hayoh
baé nutur-nutur tapak deungeun.
Nurutkeun Sumardjo (2003:297) masarakat Sunda nya éta sakumpulan
manusa nu ngagunakeun basa Sunda. Ngaliwatan éta basa, ajén-inajén budaya
Sunda bisa diungkab. Salian ti éta, urang Sunda ogé némbongkeun ajén-inajén
budayana ngaliwatan tingkah laku sapopoé, ngaliwatan barang-barang anu
diciptakeunana. Basa Sunda jeung artéfak mangrupa wujud-wujud nyata
interprétasi nilai koléktif masarakat Sunda. Ku cara ngulik, napsirkeun, jeung
maham kana wujud budayana, hiji komunitas bakal nimukeun pola-pola dasar
gagasan ngeunaan ajén-inajén nu dipiharep bisa diwujudkeun dina kahirupan
sapopoé ku urang Sunda.
Patalina jeung hal di luhur, karinding kawung kaasup hiji alat (waditra)
jeung wangun kasenian titinggal karuhun (warisan budaya anu kacida heubeulna).
Sanajan kiwari masih kénéh hirup tur kacida pisan dipupustina ku masyarakat
Sunda di sababaraha wewengkon, tapi teu loba urang Sunda anu apal komo bari
jeung bisa nyieun atawa ngagunakeunana. Salian ti éta, teu nutup kamungkinan
saupama ditalungtik leuwih teleb ngagunakeun dasar paélmuan anu tangtu, bakal
katimu rupaning informasi anu enas-enasna mah minangka gambaran nu hayang
ditepikeun ku karuhun Sunda ka seuweu-siwina, ngaliwatan simbol-simbol anu
nyangkaruk dina hiji barang (dina ieu hal: karinding kawung) atawa wangun

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

6

senina nu disebut seni karinding. Ngaliwatan hiji kajian nu ngagunakeun
pamarekan heuristik – hérméneutik, bakal kaludang kandungan ajén-ajén historis,
éstétis, jeung pilosofis hiji waditra salaku artéfak budaya atawa hiji kasenian
titinggal karuhun Sunda.
Dina kamekaran budaya hususna kasenian mangsa kiwari, karinding téh
mémang keur mimiti neutneutan muncul deui. Malah nurutkeun informasi nu
kapanggih tina média masa atawa tina internét, aya sababaraha grup/komunitas
nu ngagunakeun ngaran “karinding” saperti “Karinding Attac (Karat)”,
“Karinding Militan (Karmila)”, Komunitas Karinding (Kokar)”, jsté., sarta di
sababaraha wewengkon utamana di puseur dayeuh, karinding téh keur
padamigandrung utamana ku barudak sakola (rumaja). Sababaraha kagiatan
pagelaran nu ngahaja diancokeun pikeun ngawanohkeun karinding ka masyarakat
geus diupayakeun di sababaraha wewengkon saperti di Bandung, di Sumedang, di
Tasikmalaya, di Ciamis, di Subang, di Cianjur, jeung di Garut.
Di lingkungan akademik, sanajan can pati loba, saenyana geus aya karya
tulis ilmiah, pangpangna skripsi anu medar jeung ngaguar hasil panalungtikan nu
patalina jeung karinding, upamana baé skripsi beunang Tia Siti Aisah nu judulna
“Ajén Falsafah Sunda dina Kasenian Karinding pikeun Bahan Pangajaran Maca
Artikel Budaya di SMA Kelas XII”, atawa skripsi beunang Dian Maulana anu
judulna “Perkembangan Kesenian Karinding di Désa Sindang Pakuon Sumedang
Tahun 1970 – 2004 (Suatu Tinjauan Budaya)”.

Tapi tulisan-tulisan ngeunaan

karinding anu geus aya, lolobana nyoko kana kamekaran seni pagelaranana sacara
umum, lain husus kana waditra katut ajén-inajén nu nyangkaruk di jerona.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

7

Di sagigireun éta, karinding nu jadi jejer dina panalungtikan saméméhna
luyu jeung nu mekar dina jaman kiwari, nya éta karinding nu dijieunna tina awi
(karinding awi). Ku kituna, asa munasabah upama diayakeun panalungtikan nu
husus ngeunaan karinding kawung, nu ceuk anggapan gelarna leuwih ti heula
batan karinding awi.

1.2

Rumusan Masalah
Méh di unggal tempat di sakuliah Jawa Barat kungsi aya waditra atawa

seni Karinding. Sakumaha nu ditétélakeun ku Atik Sopandi (1978:86) yén
karinding téh sumebar di tatar Sunda, di antarana, di Baduy, Tasik, Subang,
Ciamis, Sumedang, jeung Bandung.
Karinding kawung minangka hasil kreativitas seni karuhun Sunda geus
tangtu ngandung ajén sajarah, éstétika, jeung pilsafat. Dina nangtukeun bahanna,
cara nyieunna, metakeunana, lain hiji hal anu sahayuna tapi pinuh tinimbangan nu
asak jeung udagan nu tangtu. Aya prosés atawa peristiwa nu bakal jadi gambaran
kumaha kaparigelan, kaluhungan budi, jeung kajembaran paham urang Sunda
dina hiji mangsa.
Cindekna, karinding salaku alat seni tangtu mibanda ajén seni. Tapi di
sagigireun éta, tina tradisi-tradisi makéna karinding ti hiji generasi ka generasi
satuluyna, bakal kapanggih ajén-inajén séjénna. Salaku artéfak kabudayaan,
karinding bisa dijadikeun sumber panalungtikan pikeun néangan informasi séjén
patali jeung kabudayaan ti masarakat anu makéna.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

8

Alatan kitu, nu jadi masalah dina ieu panalungtikan bakal diwatesan ku
mangrupa patalékan ieu di handap.
1) Naon atawa nu kumaha karinding kawung téh?
2) Di mana jeung kumaha hirup-huripna éta kasenian atawa waditra dina
mangsa baheula jeung ayeuna?
3) Kumaha cara nyieun (ngawengku alat-bahanna) jeung mintonkeunana?
4) Ajén-inajén naon nu nyampak dina ieu kasenian patalina jeung
kahirupan masarakat anu makéna?
1.3

Tujuan panalungtikan

1.3.1

Tujuan Umum
1) Ngaguar deui salah sahiji budaya titinggal karuhun anu boh barangna
boh ajén-inajénna masih kénéh bisa dipaké sarta gedé gunana pikeun
kahirupan masarakat Sunda kiwari.
2) Pikeun ngajembaran pangaweruh ngeunaan kasenian Jawa Barat (tatar
Sunda), sangkan nu haat kana kasenian teu saukur apal nataan ngaranngaran seni atawa alat seni, tapi weruh kana cara nyieunna,
mintonkeunana, katut ajén-inajén anu nyangkaruk di jerona.

1.3.2

Tujuan Husus
Tujuan dilaksanakeunana ieu panalungtikan nya éta pikeun medar hirup-

huripna waditra asli urang Sunda anu ngaranna karinding kawung, ngawengku
dua hal ieu di handap.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

9

1) Medar perkara nyieun karinding kawung, alat-bahanna, jeung cara
nyadakeun jeung mintonkeunana, jeung
2) Ngaludang jeung ngungkab ajén-inajén karinding kawung anu raket
patalina jeung kahirupan masarakatna, hususna masarakat di
wewengkon Kacamatan Cinéam, Kabupatén Tasikmalaya, umumna
masarakat Sunda satatar Sunda.

1.4

Mangpaat Panalungtikan

Panalungtikan ngeunaan karinding kawung di kacamatan Cinéam,
mangrupa panalungtikan budaya nu hasilna dipiharep aya mangpaatna boh keur
kapentingan tioritis boh keur kapentingan praktis.

1.4.1

Mangpaat Tioritis
Keur kapentingan tioritis, ieu panalungtikan dipiharep bisa:

1) Ngabeungharan pangaweruh anu patali jeung kajembaran budaya Sunda,
hususna kasenian karinding nu kungsi hirup di tatar Sunda;
2) Jadi pedaran anu komprehensif patali jeung pamahaman sacara
hérméneutik anu jadi kasang tukang kamekaran budaya Sunda, hususna
kasenian karinding; jeung
3) Ngadeudeul atawa ngalengkepan pedaran hasil ulikan jeung panalungtikan
ngeunaan kasenian Sunda anu geus aya saméméhna, utamana patali jeung
kasenian karinding.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

10

1.4.2

Mangpaat Praktis
Keur kapentingan praktis, ieu panalungtikan dipiharep bisa:

1) Digunakeun pikeun bahan pangajaran basa Sunda nu patali jeung
kamekaran budaya, utamana kamekaran kasenian Sunda;
2) Digunakeun pikeun bahan pangajaran seni budaya nu patalina jeung
kaparigelan ngagunakeun alat kasenian (waditra); jeung
3) Dijadikeun dokumentasi budaya nu bakal ngadeudeulan data/informasi
pikeun panalungtikan-panalungtikan nu sarua, dina mangsa nu bakal
datang.

1.5

Wangenan Istilah
Pikeun gambaran, istilah anu aya patalina jeung ieu panalungtikan bakal

diébréhkeun dina pedaran ieu di handap.

1.5.1 Karinding
Karinding téh salah sahiji ngaran waditra (alat tatabeuhan) urang Sunda
anu geus buhun pisan. Seni karinding, nya éta kasenian anu ngagunakeun
karinding minangka waditra utamana.
Karinding kaasup alat musik jenis perkusi (tatabeuhan) nu disebut
mouthharf (B. Ind.: harpa mulut).“Karinding adalah waditra termasuk jenis alat
pukul, dibunyikan dengan cara dipukul mempergunakan telunjuk atau jari tengah
dan mulut sebagai wadah gemanya/résonatornya” (Kubarsyah, 1994:50).

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

11

Di tatar Sunda (wewengkon Jawa Barat) dumasar bahanna mah karinding
téh aya dua rupa, 1) nu dijieun tina palapah kawung (sebut: karinding kawung)
jeung 2) nu dijieun tina tangkal awi (sebut: karinding awi).

1.5.2 Kawung
Kawung nya éta salahsahiji jenis tutuwuhan kelompok palem (Latin:
palmaceae). Dina basa Indonésia, kawung disebut aren, enau, atawa nira (Latin:
arenga pinata)
Dina waktu ieu, ku masarakat awam, kawung téh ngan dipiwanoh
minangka tangkal nu ngahasilkeun lahang pikeun bahan gula beureum (gula
kawung) atawa tangkal nu ngahasilkeun cangkaléng. Ku lantaran kitu, dina istilah
asingna sok disebut sugar palm tree (tangkal gula).

1.5.3 Kajian Hérméneutik
Sacara jembar nu dimaksud Hérméneutik téh nya éta hiji widang élmu
tafsir atawa interprétasi, hususna kana hiji téks, bahasa atawa hasil budaya sacara
umum. Éta istilah asalna tina basa Yunani kuno hérméneuénin (napsirkeun). Aya
patalina jeung tokoh métodologi kuno Yunani “Hérmes” nu pancénna
narjamahkeun bahasa-bahasa Tuhan ti gunung Olympus kana basa manusa nu
dipikaharti ku bangsa Yunani harita. Ka dieunakeun, hérméneutik jadi dianggap
sarua jeung métode penafsiran/interprétasi, nya éta prosés ngarobah hiji hal
atawa situasi tina teu dipikaharti jadi pikahartieun.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

12

Hérméneutika mangrupa élmu ngeunaan aturan-aturan mikawanoh ma’na
(die Bedeutung) tanda-tanda, tujuanana pikeun nangkep pikiran-pikiran hiji jalma
anu dituliskeun atawa anu dilisankeun sakumaha kahayang manéhna. August
Wolf (1759-1824) ngararancang hérméneutika nu praktis, faktual, sarta (sipatna)
régional, nya éta dina unggal objék (sajarah, hukum, téologi, karya sastra, jsté.)
mibanda aturan séwang-séwang (mandiri). Tugas hérméneutika dirumuskeun dina
tilu wangun pamahan nya éta: pamahaman matéri karya, pamahaman basa, jeung
pamahaman roh karya (Poespoprodjo, 2004:21-22).

1.5.4 Waditra
Waditra téh istilah karawitan (seni musik daérah) nu ditujukeun kana
sakumna alat seni sora (musik) nu dipaké dina hiji kasenian daérah.
“Waditra adalah sebutan untuk alat bunyi yang lazim dipergunakan
sebagai alat musik tradisional. Waditra biasa juga disebut alat
tatabeuhan (tetabuhan) atau instrumen” (Kubarsyah,1994:1).
Nurutkeun Kamus Umum Basa Sunda (KUBS), “Waditra: tatabeuhan, alat
seni swara” (LBSS, 2007:514). Hal ieu ngandung harti yén sakumna alat nu
ngahasilkeun sora dina kasenian Sunda disebutna téh waditra. Upamana, kasenian
réog ngagunakeun waditra dog-dog, kasenian Cianjuran ngagunakeun waditra
kacapi jeung suling, kasenian Wayang Golék ngagunakeun waditra gamelan
(saron, bonang, kempul, goong,

jns.), kasenian Penca ngagunakeun waditra

kendang, tarompét, jeung kempul.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

13

1.5.5

Seni
Nepi ka waktu ieu kecap seni dianggap sarua hartina jeung kecap ars tina

basa Yunani atawa art tina bahasa Inggris nu hartina kamahéran, kaparigelan
atawa kaahlian (Art is skill in making or doing).
Wangenan atawa watesan ngeunaan seni geus aya ratusna, sarta taya hiji
ogé watesan nu ditarima (ragem) ku sakumna pihak (watesan nu universal).
Watesan ngeunaan sato nu disebut sapi ogé bisa béda-béda, komo ieu seni atawa
kabudayaan nu mangrupa pamahaman nilai (ajén). Filsuf Nietzche nétélakeun,
“ngan anu teu mibanda kasang tukang sajarah nu bisa dibéré watesan”.
Sedengkeun seni jeung kabudayaan mibanda kasang tukang sajarah jeung
kamekaran. Ku lantaran kitu bakal hésé diwatesanan. Saha waé nu méré watesan
ngeunaan seni salawasna bakal tinggaleun, lantaran sabada éta watesan dijieun
seni geus kaburu robah (Soemardjo, 2000:49).

1.5.6

Tradisional
Tradisional hartina mibanda sipat tradisi. Nurutkeun Kamus Umum Basa

Sunda kecap tradisi asalna tina basa Walanda nu hartina “kabiasaan anu turun
tumurun ti karuhun, saperti nyawér, buka pintu, jsté.” (KUBS, 1995:537). Tradisi
ogé bisa dihartikeun adat-istiadat anu dianut ku hiji daérah /wewengkon/étnis. Ku
lantaran kitu kecap tradisional bisa dima’naan “mibanda sipat kadaérahan”.
Dina istilah kasenian, tradisi téh sok dihartikeun buhun, atawa heubeul
(seni tradisi = seni buhun atawa seni anu heubeul), lalawanan tina kréasi nu
hartina anyar, atawa wanda anyar.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

14

1.6

Sistematika Laporan Panalungtikan
Hasil tina panalungtikan karinding kawung di Kacamatan Cinéam,

Kabupatén Tasiklamalaya, disusun mangrupa karya tulis anu dijudulan
“KARINDING

KAWUNG

(KAJIAN

HÉRMÉNEUTIK

KANA

SENI

TRADISIONAL DI CINÉAM)”. Luyu jeung Pedoman Penulisan Karya Ilmiah
(Unipersitas Pendidikan Indonésia, 2011:50) ngeunaan sistematika skripsi, tesis,
jeung disertasi, eusi laporan panalungtikan ngawengku lima bab, kalayan
sistematikana saperti ieu di handap.

BAB I BUBUKA
Ieu bab ngadadarkeun kasang tukang panalungtikan, rumusan masalah
panalungtikan, tujuan panalungtikan, wangenan istilah (definisi operasional) nu
dipaké dina panalungtikan, jeung sistematika laporan panalungtikan.

BAB II KAJIAN PUSTAKA
Ieu bab medar sajumlahing konsép dasar anu dijadikeun tatapakan ku
panalungtik enggoning nyawang masalah anu baris ditalungtik. Éta konsépkonsép dasar téh sumberna tina buku atawa bahan bacaan séjén anu dijieun
rujukan konséptual jeung tioritis.

BAB III MÉTODOLOGI PANALUNGTIKAN
Dina ieu bab didadarkeun desain panalungtikan, pamarekan nu
digunakeun, definisi konséptual jeung operasional variabel panalungtikan,
instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, sarta prosedur panalungtikan.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

15

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN
Ieu bab ngadéskripsikeun hasil panalungtikan nu dipatalikeun jeung dasar
tioritis nu geus dibahas dina Bab II. Patalina jeung ieu panalungtikan, dina ieu bab
dipedar rupaning hal nu kapanggih tina prosés panalungtikan karinding kawung
di lapangan, diadumaniskeun jeung rupaning téori katut

anggapan dasar nu

dibahas dina bab-bab saméméhna.

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN
Dina ieu bab dipedar kacindekan tina hasil panalungtikan sarta sawatara
saran anu aya patalina jeung hasil panalungtikan.

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

143

BAB V
KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1

Kacindekan
Seni Sunda mangrupa unsur budaya Sunda nu jadi média penting

pikeun méré gambaran visual ngeunaan kahirupan masarakatna. Dina wujud
kasenian saenyana nyangkaruk ajén-ajén historis, éstétis, pilosofis, jsté., anu gedé
mangpaatna pikeun kahirupan komunitasna. Seni bisa jadi basa nu universal
pikeun komunikasi antar-bangsa, antar-étnis, malah antar-pribadi manusa salaku
mahluk sosial, sanajan béda-béda kasang tukang tempat, waktu, jeung
kahirupanana.
Salah sahiji kasenian tradisional Sunda nu méh kaluli-luli téh di antarana
karinding kawung. Ieu kasenian nu sakaligus ngaran waditra (alat kasenian)
Sunda téh, sanajan masih kénéh aya, tapi saeutik pisan urang Sunda anu apal
komo bari jeung bisa nyieun atawa ngagunakeunana. Ku lantaran kitu, ieu
panalungtikan eusina medar perkara karinding (hususna karinding kawung),
dideudeul ku dasar-dasar pangaweruh anu tangtu pikeun ngungkab jeung
napsirkeun ajén-inajén nu nyangkaruk di jerona.
Tina hasil panalungtikan, bisa dicindekkeun yén ieu kasenian téh masih
aya, ngan hanjakal hirup-huripna kurang dipaliré, matak pikahariwangeun,
lantaran méh euweuh generasi anu nuluykeunana. Saupama kondisi ieu diantep,
teu gancang-gancang diayakeun tarékah pikeun régenerasi, dina waktu anu moal

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

144

lila sabada tokoh-tokohna (nu ayeuna geus karolot) maraot, kasenian karinding di
Cinéam téh bakal tumpur, kari ngaranna.
Beuki kurangna anu ngamumulé seni karinding, sajalan jeung beuki
nguranganana tangkal kawung, utamana kawung saéran, anu palapahna jadi bahan
utama waditra karinding. Padahal tina hasil panalungtikan, di wilayah kacamatan
Cinéam, hususna di tilu désa nya éta, Cikondang, Pasirmukti, jeung Cisarua,
baheula mah tangkal kawung téh ngageba. Ieu hal dibuktikeun ku kasohorna gula
gunung nepi ka kiwari, sanajan beuki dieu beuki langka nepi ka pasar kacamatan
Cinéam, nu jadi puseur ngumpulna hasil bumi ti wewengkon désa-désa di wilayah
kacamatan Cinéam.
Langkana anu bisa nyieun karinding tina kawung, kacida gedé pangaruhna
kana kamekaran ieu kasenian. Dina waktuna ieu panalungtikan dilaksanakeun,
urang Cinéam nu biasa sarta parigel nyieun karinding téh ngan kari tilu urang
deui, nya éta Koha (81tn), Mamat (58), jeung Tata (42 tn) minangka generasi
panggorana.
Kamekaran seni karinding kawung di Cinéam anu dianggap daérah asalna,
upama dipapandékeun kana kahirupan mah ibarat babasan hirup teu neut paéh teu
hos. Masarakat Cinéam sorangan, beuki dieu beuki saeutik anu nyaho, yén di
wewengkon Cinéam dina mangsa-mangsa ka tukang kungsi nanjung hiji kasenian
buhun nu disebut karinding.
Najan di puseur dayeuh (Bandung), jeung di sababaraha kabupatén di
wewengkon Jawa Barat kiwari dug-deg grup kasenian karinding. Ditilik tina jihat

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

145

kuantitas mah mungkin waé bisa ngungkulan lobana grup kasenian karinding nu
aya dina dekadeu saméméhna. Éta hal matak reugreug, lantaran seni karinding
dipiwanoh deui ku sabagéan masarakat. Tapi di sagigireun éta, perlu jadi bahan
pamikiran, lantaran tina segi kualitas seni nu némbongkeun identitas Sunda mah,
masih kénéh perlu dibebenah. Salah sahiji contona, seni karinding nu kiwari
manggung, lolobana dikolaburasikeun jeung alat-alat musik atawa waditra séjén
anu teu ngimbangan kana sora karinding, anu antukna karinding mah ngan saukur
jadi waditra pangeuyeub-euyeub, numpang ngaran alatan kaahénganana.
Penurunan kualitas dina kamekaran karinding, ogé katitén tina waditra
karindingna sorangan. Penampilan luar karinding (bentukna) jadi leuwih penting
batan sora nu dihasilkeunana. Ku lantaran bahan karinding tina palapah kawung
mimiti hésé, karinding leuwih loba nu dijieun tina awi, padahal karinding nu salila
ieu dipikawanoh ku urang Sunda mah dijieunna tina palapah kawung. Akibatna,
dina pintonan ogé karinding téh asal disada waé. Teu kudu anéh upama aprésiator
teu bisa ngabédakeun, kumaha sora karinding dina lagu nu hiji jeung sora
karinding dina lagu nu séjénna.
Lalaguan karinding anu némbongkeun jati diri karinding salaku alat ritmis
sakaligus melodis, saperti lagu Dengkleung, Nanyaan, Ungkut-ungkut Nyandung,
Jungjae, jsté., beuki kapopohokeun, langka pisan anu bisa midangkeunana.
Padahal pikeun midangkeun lalaguan anu sipatna mélodis, perlu kaparigelan
husus, anu dihasilkeun tina latihan (diajar nabeuh karinding) ngolah elok
bangkong (rohangan baham jeung tikoro) enggoning ngahasilkeun nada (sora anu
béda-béda). Lamun seug diulik kalawan daria ku (nu ngaku) seniman karinding

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

146

ayeuna, teu mustahil bakan leuwih ningkatkeun ajén ieu kasenian malah mandar
leuwih mekar, nanjeur, jeung nanjung jiga baheula.
Tina ieu panalungtikan, saeutikna kaguar ajén-inajén nu nyangkaruk dina
karinding boh salaku waditra (alat karawitan) boh salaku wangun kasenian.
Karinding salaku artéfak budaya hasil krétifitas masarakat primordial Sunda,
ngandung ajén éstétis, historis, jeung pilosofis anu luhung, copélna keur
kapentingan masarakat nu jadi tempat gelar jeung mekarna éta waditra.

5.2

Saran
Perkara kamekaran seni tradisional di hiji wewengkon, pasti loba rambat

kamaléna. Hasil ieu panalungtikan, nuduhkeun ayana dua hal anu pagedrug dina
diri seniman karinding dina mangsa kiwari. Mindeng jadi alesan anu klasik antara
ngamumulé seni warisan jeung ngungkulan pangabutuh hirup (kasab). Ku lantaran
kitu, disagigireun dukungan ti masarakatna, ogé perlu pisan ayana pangrojong ti
pihak pamaréntah anu berwenang, dina raraga merhatikeun kasajahtraan
parapalaku seni tradisional, hususna seniman karinding nu aya di Kacamatan
Cinéam, Kabupatén Tasikmalaya.
Ieu laporan hasil panalungtikan téh kacida basajanna, mungkin waé tacan
nyumponan harepan saméméhna . Ku kituna, kacida bungahna upama aya deui
panalungtikan séjén ngeunaan seni tradisional karinding, nu leuwih sampurna,
sarta pedaranana leuwih jembar, enggoning ngungkab jeung némbongkeun
identitas Sunda anu saenyana. Sok sanajan kitu, ieu hasil panalungtikan bisa waé
dijadikeun tatapakan pikeun panalungtikan nu bakal datang, dina raraga maluruh

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

147

aspék-aspék séjén tina seni karinding, anu tacan kaungkab jeung kaguar ku
panalungtik saméméhna.
Pikeun kapentingan pangajaran basa Sunda di sakola, saeutikna ieu hasil
panalungtikan bisa ngeuyeuban referensi bahan ajar atawa bahan acuan, dina
waktu medar perkara basa jeung sastra, nu aya patalina jeung budaya, hususna
seni tradisional nu aya di tatar Sunda (Jawa Barat jeung Banten).
Dina pedaran ieu hasil panalungtikan aya dongéng ‘Sasakala Karinding’.
Di sagigireun pikeun ngeuyeuban khasanah dongéng Sunda, bisa dijadikeun
bahan bacaan ku siswa tingkat SMP atawa SMA, dina waktu ngulik perkara
dongéng Sunda (sastra lisan) nu sumebar di masarakat, sakalian ngawanohkeun
karinding minangka waditra karawitan Sunda (warisan budaya Sunda).

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

148

DAPTAR PUSTAKA
Ali, Mohamad. (1985). Penelitian Kependidikan Prosedur dan Strategi. Bandung:
Angkasa
Alwasilah, A. Chaédar. (2009). Pokoknya Kualitatif: Dasar-dasar Merancang
dan Melakukan Penelitian Kualitatif. Jakarta: Pustaka Jaya
Arikunto, Suharsimi. (2006). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik.
Jakarta: Rineka Cipta
Bakker, Anton dan Achmad Charis Zubair. (2011). Metodologi Peneletian Seni.
Yogyakarta: Kanisius
Basrowi jeung Suwandi. (2008). Memahami Penelitian Kualitatif. Jakarta: Rineka
Cipta
Danadibrata, R.A. (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat Buku Utama
Danasasmita, Saléh. (2003). Nyukcruk Sajarah Pakuan Pajaran jeung Prabu
Siliwangi. Bandung: Kiblat Buku Utama
Depdikbud. (2003). Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka
Ekadjati, S, Edi. (1984). Masyarakat Sunda dan Kebudayaannya. Jakarta: Girimukti Pasaka
Garna, Yudistira. (2009). Metoda Penelitian Kualitatif. Bandung: Yudistira
Foundation & Primaco Akademika
Hasan, Said Hamid, spk. (2010). Pengembangan Pendidikan Budaya dan
Karakter Bangsa. Bahan Pelatihan: Penguatan Metodologi Pembelajaran

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

149

Berdasarkan Nilai-nilai Budaya untuk Membentuk Daya Saing dan Karakter
Bangsa. Jakarta: Kementrian Pendidikan Nasional Badan Penelitian dan
Pengembangan Pusat Kurikulum
Hidayatullah, Muharam. (2009). Kepribadian Nabi Muhammad, dari sudut
pandang numerologi. Jakarta: Ufukpress
Jalius, HR. (2011). Pengertian Tradisional [Online]. Tersedia:http//www. Jalius
HR. htm
Jurusan Pendidikan Bahasa Daérah FPBS UPI. 2008. Palanggeran Éjahan Basa
Sunda (Edisi Revisi). Bandung: Sonagar Press
Kartadibrata, Karno. (2010). Lengkah-lengkah Urang Sunda dina Pulitik jeung
Budaya. Bandung: Panglawungan Purnama Alam
Koentjaraningrat. (2002). Pengantar Ilmu Antropogi. Jakarta : Rineka Cipta
---. (2004). Manusia dan Kebudayaan di Indonesia. Jakarta: Djam-batan
Koeswara, E. (1991). Teori-teori Kepribadian. Bandung : Eresco
Kubarsah R, Ubun. (1994). WADITRA: Mengenal Alat-alat Kesenian Daérah
Jawa Barat. Jakarta: Beringin Sakti
Kusmanto, Dian. (2008). Bioethanol dari Pohon Aren dan Lontar. [Online].
Tersedia: http//www. kebunaren.blogspot.com
Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. (2007). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung:
Geger Sunten

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

150

Masinambow, EKM dan Rahayu S. Hidayat. (2001). SEMIOTIK (Mengkaji Tanda
dalam Artefak). Jakarta: Balai Pustaka
Moleong, J, Lexy. (2010). Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Remaja
Rosdakarya
Muhammad, As’adi. (2011). Membaca Karakter Orang Berdasarkan Etnisnya.
Yogyakarta: Najah
Nasir, Moh. (2003). Metode Penelitian. Jakarta: Ghalia Indonesia
Poespoprodjo, Dr. W. L. Ph., S.S., S.H. (2004). Hermeneutika. Bandung: Pustaka
Setia
Purnomo, Wahyu dan Fasih Subagyo. (2010). Terampil Bermusik. Jakarta: Pusat
Perbukuan Kementrian Pendidikan Nasional
Rosidi, Ajip. (2009). Manusia Sunda. Bandung: Kiblat
---. (2011). Urang Sunda di Lingkungan Indonesia. Bandung:Kiblat
Rusyana, Yus, Spk. (1987). Pandangan Hidup Orang Sunda Seperti Tercermin
dalam Tradisi Lisan dan Sastra Sunda. Penelitian Tahap I. Bandung: Bagian
Proyek Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Sunda (Sundanologi) Direktorat
jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan
Rusyana, Yus. Iskandarwassid, W. Wibisana. (1997). Ensiklopedi Sastra Sunda.
Jakarta : Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa
Sampayya, Abah Salma Alif. (2007). Keseimbangan Matematika dalam AlQur’an. Jakarta: Republika

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

151

Satori, Djam’an jeung Aan Komariah. (2009). Metodologi Penelitian Kualitatif.
Bandung: Alfabeta
Soepandi, Atik. (1988). Kamus Istilah Karawitan Sunda. Bandung. Pustaka Buana
Soepandi, Atik dan Enoch Atmadibrata. (1977). Kahasanah Kesenian Jawa
Barat. Bandung: Pelita Masa
Sugiyono. (2009). Metode Penelitian Pendidikan: Pendekatan Kuantitatif,
Kualitatif, dan R&D. Bandung: Alfabeta
Sukma, Reni. (2005). Nama Terbaik Bayi menurut Numorologi. Jakarta:
Mediakita
Sukmadinata, Nana Syaodih. (2009). Metode Penelitian Pendidikan. Bandung:
Remaja Rosdakarya
Sumardjo, Jakob. (2000). Filsafat Seni. Bandung: Penerbit ITB
---. (2003). Simbol-Simbol Artefak Budaya Sunda. Bandung: Kelir
---. (2004). Hermeneutika Sunda. Bandung: Kelir
---. (2011). Sunda Pola Rasionalitas Budaya. Bandung: Kelir
Suryalaga, Hidayat. (1010). Filsafat Sunda. Bandung: Yayasan Nur Hidayah
Tamsyah, Budi Rahayu. (2003). Kamus Lengkap (Sunda-Indonesia, IndonesiaSunda, Sunda-Sunda). Bandung: CV. Pustaka Setia
Universitas Pendidikan Indonesia. (2011). Pedoman Penulisan Karya Ilmiah
Universitas Pendidikan Indonesia 2011. Bandung: Universitas Pendidikan
Indonesia

Sule Nurharismana, 2012
Karinding Kawung (Kajian Hérméneutik Kana Seni Tradisional Di Cinéam)
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu