APLIKASI METODE SWOT UNTUK MENINGKATKAN KUALITAS PERUSAHAAN PRODUKSI BERAS (Studi di UD Arwana Desa Lembengan, Kecamatan Ledokombo, Kabupaten Jember)

ej

gili
://di

.id

i

/dig

.id

ne
lib u

i

/dig

:/

http

.id

ne
lib u

i

/dig

.id

ne
lib u

i

/dig


l

digi

://
http

http

.id

j ac

j ac

:/
http

ej


b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

http
j ac


j ac

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http

http

:/
http


ej

b un

b un

gili
://di

ne
lib u

i

/dig

:/
http

il


/dig

:/
http

PERENCANAAN INDUSTRI MOCAL
(MODIFIED CASSAVA FLOUR)
BERBASIS KLASTER
(STUDI KASUS DI KOPERASI GEMAH RIPAH LOH JINAWI
KABUPATEN TRENGGALEK - JAWA TIMUR)

SKRIPSI
diajukan guna melengkapi tugas akhir dan memenuhi salah satu syarat
untuk menyelesaikan Program Studi Teknologi Hasil Pertanian (S1)
dan mencapai gelar Sarjana Teknologi Hasil Pertanian

Oleh
Fikri Fahmi
NIM 031710101079


JURUSAN TEKNOLOGI HASIL PERTANIAN
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
UNIVERSITAS JEMBER
2008
.id

ne
lib u

://
http
.id

i

/dig

ttp:/


://
http
.id

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

.id

://
http
.id

/dig


i

ne
lib u

l

digi

://
http
.id

j ac

j ac

ttp:/


.id

j ac

ne
lib u

digi

digi

://
http

ne
lib u

i

/dig


ttp:/

.id

j ac

ne
lib u

j ac

j ac

j ac

ne
lib u

.id

j ac

ne
lib u

digi

digi

digi

://
http

.id

j ac

j ac

ne
lib u

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

il

/dig

ttp:/

RINGKASAN

Perencanaan Industri MOCAL (Modified Cassava Flour) Berbasis Klaster,
(Studi Kasus di Koperasi Gemah Ripah Loh Jinawi Kabupaten Trenggalek Jawa Timur); Fikri Fahmi, 031710101079; 2008: 135 halaman; Jurusan Teknologi
Hasil Pertanian Fakultas Teknologi Pertanian Universitas Jember.
MOCAL (Modified Cassava Flour) merupakan hasil pengembangan produk
dari bahan baku lokal yaitu ubi kayu yang dikembangkan oleh Laboratorium Kimia
dan Biokimia Hasil Pertanian Fakultas Teknologi Pertanian Universitas Jember.
Untuk memproduksi dalam jumlah besar, maka direncanakan pabrik MOCAL yang
saat ini dikembangkan di Kabupaten Trenggalek. Dengan kondisi geografis daerah
berupa pegunungan maka dibutuhkan suatu strategi yang tepat, yaitu dengan
menerapkan sistem Klaster Industri. Untuk menghasilkan mutu produk yang baik dan
aman untuk dikonsumsi, maka dilakukan penyusunan Standard Operasional Prosedur
(SOP)

untuk

Industri

MOCAL

dengan

menggunakan

sistem

Klaster.

Permasalahannya adalah belum ada SOP pengolahan MOCAL, khususnya untuk
industri MOCAL berbasis klaster sehingga perlu dilakukan pembentukan TIM.Tujuan
dari penelitian ini yaitu menyediakan informasi mengenai teknik produksi dan
memperoleh SOP Industri MOCAL berbasis klaster, khususnya di Kabupaten
Trenggalek.
Penelitian dilakukan pada bulan Mei 2007 hingga Desember 2007.
Pengumpulan data dilakukan di Kabupaten Trenggalek. Pengolahan data dilakukan di
Laboratorium KBHP FTP UNEJ. Pengumpulan data menggunakan metode observasi
dan kepustakaan, dan pengolahan data menggunakan metode deskriptif.
MOCAL mempunyai karakteristik fisik dan organoleptik yang spesifik jika
dibandingkan dengan tepung ubi kayu pada umumnya, walaupun dari komposisi
kimianya tidak jauh berbeda. Secara teknis produksi MOCAL sangat sederhana,
mirip dengan tepung ubi kayu tapi ditambah tahap fermentasi. Proses produksi
Industri MOCAL berbasis klaster terdiri dari 2 tahap pengolahan, yaitu pengolahan
ubi kayu menjadi chip kering yang prosesnya dilakukan di klaster, dan pengolahan

vii

chips kering menjadi MOCAL yang prosesnya dilakukan di pabrik. Penerapan sistem
jaminan mutu mutu dan keamanan pangan untuk industri MOCAL berdasarkan
konsep manajemen mutu produk dengan sistem pengendalian bahaya (HACCP) dan
pengendalian mutu, serta konsep Cara Produksi Pangan yang Baik untuk Industri
Rumah Tangga (CPPB-IRT).
Hasil penelitian menunjukkan pengembangan konsep Industri MOCAL
berbasis Klaster di Kabupaten Trenggalek yang merupakan daerah sentra produksi
ubi kayu menunjukkan gambaran yang positif dengan mulai bermunculan beberapa
Klaster MOCAL di beberapa daerah di Kabupaten Trenggalek. Ini membuktikan
bahwa sebagian masyarakat yang diantaranya petani ubi kayu dan industri ampas
(limbah) produksi tapioka di Kabupaten Trenggalek mulai merasakan manfaat yang
menguntungkan dengan adanya Industri MOCAL berbasis Klaster yang mulai di
laksanakan di Kabupaten Trenggalek, sehingga sebagian industri tersebut
mengalihkan usahanya menjadi Klaster MOCAL yang mengolah ubi kayu menjadi
chips kering. Untuk mengubah chips kering yang dihasilkan menjadi MOCAL telah
dibentuk pabrik MOCAL yang dimiliki oleh Koperasi Gemah Ripah Loh Jinawi.
Hasil penelitian menunjukkan bahwa ketersediaan bahan baku ubi kayu sangat
melimpah yaitu rata-rata mencapai 32.850,5 Ton/Bulan, sedangkan saat ini Industri
MOCAL berbasis klaster yang direncanakan masih meliliki kapasitas 500 Ton/Bulan
dengan kebutuahan bahan baku sekitar 1.612,9 Ton/Bulan. Pembentukan Klaster
MOCAL sangat menguntungkan petani, karena akan mengurangi biaya pengangkutan
dan menambah nilai ekonomis hasil olahan yaitu berupa chips yang memiliki harga
jual yang lebih mahal. Dengan harga ubi kayu yang hanya sekitar Rp. 350 per-Kg,
sedangkan harga chips kering yang dihasilkan bisa mencapai Rp. 1.800 per-Kg.
Industri MOCAL

harus memenuhi standard pabrik pengolahan pangan, untuk

menjamin kualitas mutu dan keamanan produk MOCAL maka dibuat suatu
rancangan berupa petunjuk Standard Prosedur Operasional (SOP) untuk memudahkan
Industri MOCAL berbasis klaster melaksanakan kegiatan produksinya dengan
memperhatikan keamanan dan kualitas produk MOCAL yang dihasilkan.

i

/dig

ttp:/

lib u

viii
.id

.id

.id

ac
nej

i

/dig

ttp:/

lib u

ac
nej

i

/dig

ttp:/

lib u

.id

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

.id

j ac

j ac

ac
nej

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

il

/dig

ttp:/

ej

b un

gili
://di

http

.id

ne
lib u

i

/dig

d

ac.i

gili

/di
ttp:/

h

h
.id

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

://d

http

.id

j ac

ne
lib u

d

ac.i

ili

/dig

:/
http

ej
b un

.id

j ac

HALAMAN MOTTO
......................................................................................
c.id
c.id
c.id

iii

ja

ja

ja

ne
lib u

ne
lib u

ne
lib u

:/
http

:/
http

HALAMAN PEMBIMBINGAN......................................................................

v

HALAMAN PENGESAHAN...........................................................................
.id
.id
.id
j ac
j ac
j ac

vi

PRAKATA .......................................................................................................
ej
b un

d

ac.i

xi ej ac.id
un
ilib
ili
ili
ili
g
g
g
g
i
i
i
i
d
d
d
d
/ xiv
/
/
/
DAFTAR
GAMBAR ........................................................................................
ttp:/
ttp:/
ttp:/
ttp:/
b un

b un

h

h

h

h

j

e
b un
i
l
i
g
i

d
ac.i

://d

j

ne
lib u

lib u

i

/dig

ej
b un

1.4

Manfaat Penelitian ..................................................................

2.1.1.id Deskripsi Ubi Kayu .id.......................................................
.id

ili

/dig

://d

.id

i

/dig

7

ac

ej
b un

2.1.3

Penanganan Pasca Panen ................................................

/d

:/
http

/d

:/
http

/d

:/
http

d

ac.i

.id

i

/dig

ttp:/

.id

://
http
.id

i

/dig

ttp:/

lib u

ne
lib u

i

/dig

ttp:/

.id

.id

l

digi

digi

://
http
.id

j ac

j ac

ac
nej

gil

://di

http

j ac

ne
lib u

://
http

xi

.id

13

j ac

ne
lib u

digi

digi

://
http

ac
nej

lib u

.id

j ac

ne
lib u

il

/dig

:/
http

10

Sistem Klaster ..........................................................................

.id

ttp:/

ej
b un

Pemanenan
igili 9
igili
igili......................................................................

ne
lib u

://
http

ac
nej

lib u

ac

2.1.2

digi

digi

ej
b un

j ac

j ac

://
http

ac

il

/dig

:/
http

2.1.4
12 ac.id
c.id
c.id Ubi Kayu .................................
c.id Standard Mutu Tepung
j
ej a
ej a
ej a
n
n
n
une
u
u
u
b13
b
bCassava Flour) .........................................
b MOCAL (Modified
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
2.2
g
g
g
g
://di
://di
://di
://di
http
http
http
http
2.3

ne
lib u

.id

j ac

ne
BAB 2. TINJAUAN
PUSTAKA.......................................................................
lib 7u
lib u
lib u
lib u
i
i
i
i
g
g
g
g
i
i
i
i
/d
://d
://d
://d
ttp:/
http
http
http 2.1 Ubi Kayu h...................................................................................
7
ej
b un

l

digi

://
http

5

ac
nej

ac
nej

c.id

6

.id

.id

.id

gil

://di

http

5 ej a
b un

ili
ili
/dig
/dig
/
/
:
:
p
p
t
t
....................................................................
ht
ht

Tujuan
ac
nej

:/
http
.id

ili
/dig
/
:
p
t
Penelitian
ht

1.3

d

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

li

ac.i

ili

/dig

:/
http

1

d
ac.i

d
ac.i

d
ac.i

digi

.id

:/
http

Latar Belakang ..........................................................................

ej
ej
ej
1.2b unPerumusan
Masalah
.................................................................
b un
b un

://
http

ac
nej

.id

DAFTAR LAMPIRAN
.....................................................................................
xviunej ac
nej
nej
nej
u
u
u
b
b
b
i
i
i
lib
l
l
l
digi
digi
digi
digi
/
/
/
/
/
/
/
/
:
:
:
:
p
p
p
p
BAB
1.
PENDAHULUAN
...............................................................................
1
htt
htt
htt
htt
1.1

il

/dig

:/
http

xv

d
ac.i

d
ac.i

d
ac.i

d
ac.i

digi

://
http

il

/dig

:/
http

ix

DAFTAR TABEL ............................................................................................

http

.id

j ac

c.id
c.id
c.id
DAFTAR ISI .....................................................................................................
ej a
ej a
ej a
b un

ili

l

digi

://
http

http

http

http

http

/dig

.id

ne
lib u

ne
lib u

ne
lib u

ne
lib u

gil

://di

http

j ac

ne
lib u

:/
http

il

/dig

:/
http

gi
gi
gi
gi
RINGKASAN
....................................................................................................
://di vii
://di
://di
://di

i

:/
http

d

ac.i

ili

/dig

:/
http

il

/dig

:/
http

Halamanj ac.id
c.id
c.id
c.id
e
ej a
ej a
ej a
n
n
n
u
u
u
HALAMAN
bi un
b
b
b JUDUL .........................................................................................
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://di
://di
://di
://di
http
http
http
http
HALAMAN
PERSEMBAHAN
......................................................................
ii

:/
http

ne
lib u

/dig

ISI

i

/dig

:/
http

ej
b un

.id

j ac

ne
lib u

i iv
i
i
HALAMAN
PERNYATAAN/di..........................................................................
gi
/dig
/dig
/dig

digi

://
http

:/
http

h

i

/dig

/
ttp:/

.id

ne
lib u

l

digi

://
http

http
j ac

:/
http

.id
j ac
e
n
u
DAFTAR
lib
digi

d

ac.i

gili

/di
ttp:/

i

/dig

:/
http

ej
b un

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

i

/dig

ej
b un

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

il

/dig

ttp:/

ej

b un

gili
://di

http

.id

ne
lib u

i

/dig

d

ili

/dig

:/
http

ili

/dig

:/
http

2.3.2

b

igili

2.4b Sistem JaminanigMutu
dan KeamananigPangan
ilib
ilib

2.4.2
c.id
c.id
c.id Sistem CPPB-IRT ...........................................................

19

ja

ja

ja

ne
lib u

ne
lib u

:/
http

.id

j ac

ne
lib u

:/
http

:/
http

Waktu dan Tempat Penelitian ................................................

3.2

Metode
.id
.id .....................................................
.id Pengumpulan Data
j ac
j ac
j ac

:/
http

22 j ac.id
une
lib23
i
i
i
g
g
g
i
i
i
Metode Pengolahan
Data
.........................................................
://d
://d
://d
http

http

http

ej
b un

d

ac.i

ej
b un

ili
/dig
ttp:/ 4.2

gili

j

e
b un
i
l
i
g
i

://d
http

j

ne
lib u

lib u

i

/dig

:/
http

ej
b un

Deskripsi Proses ........................................................................

5.2.2

ej
b un

6.3

i

/dig

.id

j ac

ac
nej

ac

ej
b un

ac

ej
b un

ej
b unPotensi
i
l
i
7.1
g
i

7.2

.id

nej
b uUbi
i
l
i
Bahan//dBaku
g
: i
http

ej
b un

.id

ne
lib u

://
http

i

/dig

://
http
.id

ac
nej

i

/dig

ttp:/

lib u

.id

i

/dig

ttp:/

.id

.id

l

digi

digi

://
http

ne
lib u

gil

://di

http

j ac

ne
lib u

://
http
.id

j ac

j ac

ac
nej

il

/dig

:/
http

63

.id

xii

.id

ttp:/

58

j ac

ne
lib u

digi

digi

digi

lib u

.id

j ac

j ac

ac
nej

d

ac.i

ac
nej
nej
u
u
b
b
i
i
................................................
gil 58
gil
://di
://di
http
http

Penerapan Strategi Industri MOCAL Berbasi Klaster.........

ne
lib u

://
http

Kayu

il

/dig

:/
http

46

ac

BAB 7. PEMBAHASAN
..................................................................................
d
d
d
ac.i
ac.i
ac.i

.id

ttp:/

42

.id

.id

ac
nej

l

digi

://
http

Manajemen Mutu
gili 48
gili
gili Produk .......................................................
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h
PenerapanhSistem CPPB-IRT .................................................
55

6.2
ili

j ac

lib u

ili
ili
/dig
/dig
/
/
:
:
p
p
t
t
Pabrik
39
ht
ht ........................................

Organisasi
.................................................................................
.id
.id
.id

6.1

://d

digi

c.id

30 ej a
b un

Manajemen Proses ...................................................................
.id

http

une
5.4
lib43
lib u
lib u
lib u Lay Out ......................................................................................
i
i
i
i
g
g
g
g
i
i
i
i
://d
://d
://d
://d
http
http
http
http6. PENERAPAN JAMINAN
BAB
MUTU .....................................................
46

http

ne
lib u

Tingkat

gil

://di

28
29

ej
ej
Pengolahan di
Tingkat
Klaster ......................................
b un
b un

ili
/dig
/
:
p
t
Pengolahan
di
ht

28unej ac

b

igili

d
ac.i

d
ac.i

ac
nej

/dig

://d

://
http

d
ac.i

5.3

:/
http
.id

igili

igili

ej
n5.2.1
lib u

d

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

5.2

ac.i

ili

/dig

:/
http

://d
://d
://d
Sistem Klaster
http
http
http ...........................................................................

digi

.id

b

b

lib
digi
/
/
:
p
5.1
htt

://
http

ac
nej

.id

j
j
j PROSES ...............................................................................
BAB 5. DESAIN
une
une
une

d
ac.i

digi

26

d
ac.i

d
ac.i

d
ac.i

il

/dig

:/
http

h

h

h

Aplikasi MOCAL .....................................................................

4.3
d
ac.i

ilib

ili

ili

/dig 24
/dig
/dig
Karakteristik
ttp:/
ttp:/
ttp:/MOCAL ............................................................

h

h

24 ej ac.id
un

b un

b un

il

/dig

:/
http

24

d
c.id
c.id
Deskripsi
Produk ......................................................................
ac.i
ej a
ej a

4.1

l

digi

://
http

22

BAB 4. DESAIN PRODUK .............................................................................

://
http

.id

j ac

ne
lib u

ne
lib u

ne
lib u

gil

://di

http

ne
lib u

:/
http

3.1
gi
/di3.3

i

/di
ttp:/

.id

i 22
i
i
BAB 3./dMETODOLOGI
PENELITIAN
........................................................
igi
/dig
/dig
/dig

ne
lib u

/dig

17

://d
http HACCP
Sistem

il

/dig

:/
http

j ac

e
..................... igilib17un
://d
http

://d
http
...............................................................

2.4.1

.id

digi

:/
http

ja
une

il

/dig

:/
http

16

c.

c.

ja
une

ja
une

igili

://d
http
j ac

://
http

i

/dig

:/
http

.id
.id
.id
j ac
j ac
j ac
e
e
e
n
n
n
Definisi Klaster
u
b u ..............................................................
bu
b13
igili
igili
igili
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
http Klaster ..............................................................
http
http
Manfaat
14

c.

ja
une

ne
lib u

i

/dig

:/
http

.id

j ac

ne
lib u

2.3.3id Strategi Klaster ...............................................................
id
id

c.id

://d
http

.id

ne
lib u

l

digi

://
http

http
j ac

i

/dig

:/
http

.id
j ac
e
n
b u 2.3.1

ac.i

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

i

/dig

ej
b un

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

il

/dig

ttp:/

ej

b un

gili
://di

http

.id

ne
lib u

i

/dig

d

ac.i

ili

/dig

:/
http

b

igili

8.2b Saran

73

ja
une

ja
une

.id

LAMPIRAN
://
http

.id

i

/dig

i

d

ac.i

ili

/dig

:/
http

.id

.id

.id

.id

i

ej
b un

d

ac.i

ili

/dig

:/
http

.id

.id

ne
lib u

://
http

i

/dig

://
http

i

/dig

ttp:/

i

/dig

ttp:/

lib u

.id

i

/dig

gil

://di

http
.id

j ac

ne
lib u

.id

l

digi

digi

://
http

://
http
.id

j ac

j ac

ttp:/

.id

://d

ne
lib u

il

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

digi

ac
nej

d

ac.i

ili

j ac

://
http

il

/dig

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http
.id

ne
lib u

.id

ac
nej

lib u

d

ac.i

xiii

.id

.id

ac
nej

.id

j ac

ne
lib u

digi

digi

digi

lib u

.id

i

j ac

http

.id

ne
lib u

/dig

e
b un
i
l
i
g
i

l

digi

://
http
j ac

:/
http

://d

://d

http

.id

ili

.id

.id

j ac

digi

ej
b un

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

j ac

j ac

d

gil

://di

http

ne
lib u

://
http

i

ac.i

ili

.id

.id

ne
lib u

/dig

.id

://d

j ac

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

ne
lib u

://
http

d

ac.i

://d

://d

i

/dig

ili

.id

il

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

digi

ne
lib u

d

ac.i

ili

j ac

://
http

il

/dig

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http
.id

ne
lib u

j ac

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

.id

i

/dig

:/
http

.id

digi

ne
lib u

d

ac.i

://d

j ac

://
http

i

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

ne
lib u

j ac

j ac

ne
lib u

/dig

.id

ne
lib u

://
http

.id

.id

ne
lib u

/dig

ili

l

digi

://
http
j ac

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http

://d

http

digi

digi

d

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

j ac

j ac

:/
http

.id

.id

i

ac.i

ili

://
http

ne
lib u

/dig

.id

j ac

ne
lib u

j ac

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

http

ne
lib u

://
http

d

://d

://d

i

ac.i

ili

.id

gil

://di

http

digi

digi

://
http

ne
lib u

/dig

.id

j ac

ne
lib u

j ac

:/
http

ej
b un

/dig

:/
http

j ac

e
b un
i
l
i
g
i

.id

ne
lib u

/dig

:/
http

ej
b un

://
http
j ac

j ac

ne
lib u

.id

j ac

ne
lib u

digi

digi

digi

:/
http

.id

il

/dig

:/
http

j ac

une
..........................................................................................
b74
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
http
http
http

j ac

ne
lib u

il

/dig

:/
http

DAFTAR PUSTAKA

://
http

ttp:/

i

/dig

:/
http

c.

c.

c.

ja
une

igili

://d
http

j ac

http

i

/dig

:/
http

.id

j ac

ne
lib u

Kesimpulan
...............................................................................
id
id
id

8.1

ja
une

ne
lib u

http

i

/dig

:/
http

.id

j ac

ne
lib u

l

digi

://
http

http

.id
.id
.id
.id
j ac
j ac
j ac
j ac
e
e
e
e
n
n
n
n
7.3b u Penerapan SOP Industri
MOCAL Berbasis
u
bu
b u Klaster ............. gilib70
igili
igili
igili
i
d
d
d
d
/
/
/
/
/
/
/
/
:
:
:
:
http SARAN ...........................................................
http8. KESIMPULAN DAN
http
http
BAB
73

c.id

://d
http

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

i

/dig

ej
b un

.id

ne
lib u

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

http
j ac

:/
http

ej

b un

gili
://di

i

/dig

ttp:/

ne
lib u

il

/dig

ttp:/