Studi Evaluasi Program Pengelolaan Kredit Umum Pedesaan Studi Kasus pada BRI Unit Desa Pelabuhanratu Kecamatan Pelabuhanratu, Kabupaten Sukabumi Jawa Barat
STUD1 EWWLVASI PROGRAM PENGELOLAAN
;%EDIT UMUM PEDESAAN
Stodi Kasas Pada BRI Uoit Desa PeIabnhalorata
Beermatan PeLabohanrat~,Kabepaten Sokabemi
Jawr Barat
Oleb
ASEP SETIAWAN
A 23.0992
JURldSAll ILMU
- ILMU
S O S l A L EKQNOMI PERTANIWAI
FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
( 9 9 1
11
Janganlah kamu lemah dan janganlah
p u l a b e r d u k a c f t a , s e d a n g kamu orango r a n g y a n g lebih t l n g g i j i k a k m u
menjadi orang-orang y a n g berirnan 11
( S.
A l i Imran
139)
Itarya s e d e r h a n a i n i
icupersembdnkan b u z t anakkr:
Mullanmad Roer ,Pij a
.
ASEP S23TIl~VlAii. S t u d i E v i i u a s i Program P e n g e l o l a a n K r e d i t
Umm? P e d e s a a n , S t u d i Kasus d i BRI Unit Desa p e l a b u h a n r a t u ,
-
Kecamatan p e l a b u k i a n r a t u , Kabupaten Sukabumi (Di bawah bim
b i n g a n L a l a Hi, E o l o p a k i n g ) ,
Penduduk p e d e s a a n b e r a d a dalam p o s i s i elconomi y a n g l e -
-
mah.
Tingkat permodalan usaha yang d i m i l i k i r a t a - r a t a be
lurr!
d a p z t m e n u n j a g k e g i a t a n u s a b a guna meningkatkan genda-
patan.
A l t e r n a t i f t e r b a i k u n t u k merubah k o n d i s i perekonomian
pendudu-k p e d e s a a n a d a l a h dengan memberikan modal u s a h a y a n g
d i s e r t a i aspek penyuluhan/pembinaan pengelolaannya,
us&a
::odal
t e r s e b u t p e r l u d i p e r o l e h m e l a l u i k r e d i t d a z i lembaga
p e r k r e d i t a r , b A l : d a r i smnber k r e d i t forrnal maupun i t r e d i t
non f o r m a l j r m g a d a d i p e d e s a a n .
p e r k r e d i t a n f o r m a l , 381 U n i t 3 e s a mu
-
1954 z e n c ~ b a~ e n ; ; a t a s i masalah p e r n o d a l p 2 d i p e
-
S e b a g a i li3r:Saga
lai t3!::m
d e s a a n dengzn n e n y a l . j r k a n ITsedit Umum P e d e s a a n ( K - ' I ~ ? ~ z s ) ,
.
r e n g l r a j i szmpai s e b e r a p a J2uh e f e k t i v i t a s p r o g
TL- J L.
S ~ ~ ~ J ! ~
-
ram -o e n a- ~
" -l- o l . c i ' l f ; T , m E S k e p a d a xasyardtiiat p e d e s a a n s e r t a
s a y > a 5 seberapr. ;auh penyulu!~an/pembinam. yFng t e l a h . 6 i l a k u k a n gang mentrertai p e n b e r i n n ijL?$3E7
maka di.lak!:k;?n
prak-
tek L n r z n g i z i .
?..i?tori~,ya.ng ~. l.g u n a . ! < r ~cia].a!n
n
p r a k t e l t L z p p ~ . ;i~n i a d a l a h
..
rcetode ir?su- & pengel o l a a n prosed&- p e n s a n b i l a n KTJPDZS d a r i
3RI Unit Desa
efektif.
(3)
Mengetailui dan n e n j e l a s k a n s a n p a i s e b e r a p a jauh pengel o l a a n pr0sedu.r pengeriibiiian iiWm3S d a r i 3RI U n i t
Desa e f e k t i f .
Keggunaan p r d r t e k Lapang
Kegmaan r ' r a k t e k Lzpang ini a d d a h azar d a p a t memberimasii!ian bz;zi 321 [ i n i t n e s a d a l a n : Eenyiisun dan nengelol a prosedilr
pada wakta-w&tu
selanjutnya,
IiERAhTGKA TEORITIS
Tinjauan pustaka
Lembaga p e r k r e d i t a n merupakan s u a t u b e n t u k lembaga
keuangan.
-
Lembaga keuangan a d a l a h badan yang m e l a l u i ke
g i a t a n - k e g i a t a n n y a d i b i d a g keuangan menarik d a n menydiurkan uang d a r i dan k e dalvo masyarakat;
Lembaga p e r k r e d i t a n pedesaan a d a l a h badan yang a k t i f
memberikan k r e d i t kepada nasabah (masyarakat pedesaan)
b a i k dalam bentuk k r e d i t jangka p a n j a n g ,
,
jangka menengah
- prathama Rahardja,
Sedangkan menurut Bedford dalam Pratdaama ?,&mdja
maupun jangka pendek ( Somarg dzlam
1988).
( 1 9 8 8 ) , lembaga p e r k r e d i t a n p e d e s a a n a d a l a h o r g a n i s e s i yang
m e n p p u l k a n d a n meminjamkan atau m e n g i n v e s t a s i k a n d a a
l e b i h yang a d a d i p e d e s a a n d a n melaksulakan f u n g s i - f u n g s i
yang berhubungan dengan hdl t e r s e b u t .
Istilah k r e d i t b e r a s a l d a r i b & a s a y u n a n i r c r e d e r e f
yang mem
-
b e r i k r e d i t ( k r e d i t o r ) p e r c a y a bahwz penerima k r e d i t ( d e
-
yang b e r a r t i kepercayaan.
s e s e o r a n g a t a u bad=
b i t o r ) pada w&tu yang t e l a l i d i t e n t u k a n sanggup m e ~ e n ~ h i
s e g a l a s e s u a t u yang t e l a h d i s e p a k a t i bersama ( 3 . y s m a n d i
Earnid, 1986).
Akan t e t a p i m e ~ u r u tj.
rr,
c o l t e r (7965) d i -
a n t a r a kelompok ini tiinbul k o n f l i k s pandangan yang disebabkan perbedaan k e p e n t i n g a n dan t u juan t erhadap kredit.
Raymond p. Kent, 1986 menyatakan Sahwa k r e d i t a d a l a h
hak untuk menerima pembayaran & t a u kewajiban u n t a k meiak-
kukan pembayaran p a d s wdctu d i m i n t a , a t a u p a d a waktu y a n g
ahan d a t a n c , k a r e n a p e n y c r a h a n b a r a n g - b a r a n g s e k a r a n g .
qedangkan menuru.t e r l ~ a n l c s np e n ~ e r t i a nk r e d i t d i I n d o n e s i a
~ ~ l ' e n y e d i a a xuang a t s u t r a g i h a n - t a e i .an y a n g d a p a t
d i s a m a k a deni:an i t u b e r d a s a r k a n p e r s e t u j u , m p i n jam-meminjam a n t a r a bank d e n g a n l a i n p i h a k ( n a s a Pihak peninjam berkevrajiban melunasi hutangbah).
h u t a n g n y a s e t e l a h janglca w a k t u t e r t e n t u d e n g m jvmla11 t i n g k 2 . t bunga y a n g t e l a h d i t e t a p k a n ( Kndangilndang No 14/1967
)I!
D a r i d e f i n i s i k r e d i t p e r b a n k a n m e n u r u t VU R'o 14/1967 d i j e l a s k u i bahthwa d a s a r p e m b e r i a ~k r e d i t a d a l d r ~uuarg.
11d i n i
ii:udzh d i f a h m i i t a r e n a uang m e m i l i k i f u s g s i - f u n g s i
(I!ucltett,
1983) :
( 1 ) S a t u a n a l a t h i t u n g ( u n i t o f accouxt
i2) A1at p e n u k a r ( medium o f e x c h v l g e )
( 7) Oenyirnpan keicayaan ( sCor -value)
(4) P e ~ i u n d apembayzrzn ( d e f e r e d o f p z y ~ e n t)
( 5 ) !.lat. pemba:.-aran ( mediiun o f ciiange )
:.:enuru.t K o e n t j o r o , 1985 l e m b a g a p e r k r e d i - t a n d i pedes a a n berdusur!cm
sumbernyu t e r d i r i a t a s ( L ) k r e d i t f o r n ~ a l ,
s e p e r t i niCY ( ? , a d a i ICreciit ? e c a : i a t a n ) , L ~ $ T( ~ ~ u r n . b u~1i~t i ! :
1.:- U b C
,
,
hl!ilii
?---,--
Caniai.: Ku!.ak)
( :Credit i111tuii R a k y a t 9ecj.l ) , KC" (T ' , r >..:
ii.L:jz!
b a g 2 i su~t!.;:!ru,z.ng
n > e ~ . i r ~ g g ama..syzzz.kaC
p
a e d e s z a n se-
ilaqn3.1:
r:ztc sosi c.1-I:ul.tural.
--y*?~lgt i d a l < ojerniliiii
ya:?g Insrian.
pru~ata-pa-
Kerangka. peolikiran
WPEDES d a r i BRI U n i t Desa d i i n t r o d u k s i k a n kepada
masyarakat p e d e s a a n ciengan t u j u a n u n t u k membantu perrnodal-
an u s a h a b a g i masyarakat pedesaan yang lemah k o n d i s i n y a
(Wamardy ~ r i e f ,1986)
.
Dalam p e n g e l o l a a n KUPDES d i h a r a p k a n s e l a i n untuk
mencapai a s p e k e f i s i e n s i ( t n j u a n ekonomis) juga d i h a r a p k a n
mampu u n t u k mencapai a s p e k e f e k t i v i t a s ( t u j u a n
sosial),
ddlam arti u a p a t d i t e r i n a s e c a r a l u a s o l e h masyarakat pe
-
d e s a a n ( ~ h a m a r d y~ r i e f ,1 9 ~ 6 ) .
Menurut Edy Sunandi E m i d (1986), untuk menolong permodalan u s a h a m a s y a r a a t pedesaan j u s t r u aspek e f e k t l v i t a s
h a r u s t e r l e b i h d a h d u d i c a p a i dengan t i d a k rnengabaikan aspek e f i s i e n s i .
s e l a n j u t n y a menurut @y Sunandy Hamid, kaDesa merupakan k r e d i t yang d i
-
k l o l a s e c a r a m a n d i r i t v l p a s u b s i d i d a r i pemerintah t e n t u
-
r e n a WPEDES d a r i
ml:U n i t
s a j a BRI U n i t Desa l e b i h oendahulukan t u j u a n ekonomis d a r l
pada t u j u a n s o s i a l n y a .
Nenurut Loekman S o e t r i s n o , 1987, lernbaga p e r k r e d i t a n
yang d i t u jukan untuk masyarzkat pedesaan s e h a r u s n y a meru'
pakan s u a t u lembaga khusus pemerintah untuk melayanai go
-
l o n g a n m i s k i n , s e h i n g g a k r i - l e r i a e f i s i e n s i dalam a r t i a n
ekonoii!is t i d a k sepenuhnya d z p a t d i t e r a p k a n dalam mengeva
l u a s i 1emhaga i n i
.
-
X r i ~ e r i ae f i s i e n s i seyogyanya d i g m t i
dengan k r i t e r i a e f e k t i v i t a s , d a l a n arti : s e j a u h mana prog-
r m t e r s e b u t d a p a t d e n g a n c e p a t menjangkau s a s a r a n .
Tujuan p e n y a l u r a n XUPEXIES d a r i BRI Unit Desa a d a l a h
untuk membantu permodalan u s a h a b a g i masyarakat pedesaan.
Untuk nernperoleh k r e d i t t e r s e b u t nasabah d i h a r n s k a n mengik n t i p r o s e d u r yang sudah d i t e t a p k a n , y a i t u n u l a i d a r i p e
-
n g i s i a n f o r n u l i r permohonan pinjaman, pembuatan swat ke
-
t e r a n g a n d i r i dan usaha d a r i d e s a serta pengcediaan jawinan
kekayaan.
D d a m p e n y d l w a n lIUPEDES d a r i ERI Unit Desa kepada
masyarakat pedesaan d i s e r t a i p u l a denga-n penyuluhan v ~ t u k
rnerubah s i k a p masyarakat p e d e s a a n t e r h a d a p ECOPEDES.
Kegi-
a t a n penyuluhan t e r s e b u t d i l a k u k a n s e c a r a l a n g s u n g o l e h
p e t u g a s B R I U n i t Desa pada a c a r a - a c a r a yang d i s p o n s o r i cl e h d e s a a t a u kecamatan.
Disamping i t u d i l a k u k a n p u l a pe-
nyebaran i n f o r m a s i m e l a l u i penyebaran b r o s u r , pemasangan
p o s t e r , pemutaran s l i d e f i l m d a n siaran m e l a l u i r a d i o swas-
t a dengan t u j u a n merubah p e r i l a k u nasabah t e r h a d a p MTPEDES
yang m e l i p u t i aspek pengetahuan, s i k a p d m k e t e r a m p i l a n ,
B e r d a s a r k a n t e l a a h a n s o e d i j a n t o (1981), nengenai kef e k t i f a g program pada p r o s e s penyuluhan yang t e l a h d i j a l a n kan, d a p a t digundcan i n d i k a t o r kemantapzn p r o s e d u r p e r k r e d i t a n yang t e r d i r i d a r i :
a ) T i n g k a t K e b e r h a s i l a n Program
~ d a l a hjWah dan h a s i l yang d i c a p a i k a r e n a peng
gunaan p r o s e d u r yang t e l a h d i t e t a p k a n ,
-
Iial ini
b i s a a i l i h a t d a r i perkembangan r e a l i s a s i k r e d i t ,
p e r s e n t a s e tunggakan d a n u r u t a n r a n k i n g yang d i t e -
tapkan oleh
anto or
B R I P u s a t s e t i a p enam bulan.
.
b) perubzhan p e r i l a k u Easabah
Adalah perubahan kawasan p e n g e t a h u a n , s i k a p dan ket e r a m p i l a n untuk mengbayati d a n menerapkan i n o v a s i
yang d i s a q a i k a n o l e h pembuat program.
c ) Moral Wasabah
Adalah kepuasan nasabah t e r h a d a p h a s i l k e g i a t m
yang d i e a p a i dan rasa bangga t e r h a d a p pembawa program.
f e k t i v i x a s p e n y a l u r a n k r e d i t d a p a t d i l i t ~ a tb e r d a s a r k a n kemantapan p r o s e d u r p e r k r e d i ian tersebu-c yang d i u k u r beraa-
a ) -Jumlah Nasaban
B e s a r n y a jumlah nasabah menunjukkan bahwa p r o s e d u r
p e r k r e d ~ t a nt e r s e o u t mampu menyentuh s a s a r a n secar a luas.
b) Keragaman Mata P e n c a h a r i a n Nasabah
Keragaman rnata p e n c a h a r i a n nasabah rnemperlihatkan
f l e k s i b e l i t a s prosedur perkreditan,
c ) P r e k u e n s i p i n j v n a n Nasabah
F r e k u e n s i pinjaman nasabah a d a l a h t i n g k a t k e s e r i
ngan nasabah dalam m e n g m b i l k r e d i t .
Dengan sema-
k i n s e r i n g nasabah mengarobil KUpDS'S menunju!.(.kan
i n d i k a t o r p r o s e d u r pengambilan b e d i t t e r s e b u t efe k t i f .
-
d) p r e k u e n s i Tunggakan Nasabzh
A d d a h t i n g k a t k e s e r i n g a n nasabah menunggak d d a n
s a t u p e r i o d e pengambilan.
e) P e l a y a n a n E r e d i t
P e l a y a n a n d a l m pengambilan k r e d i t t n u l a i d a r i p e
n g a j u a n sampai r e d l i s a s i ,
-
Pelayanan k r e d i t diukur
d a r i p e r s e p s i nasabah yang d i k e n a i s i s t e m t e r s e b u t
g a n g t e r d i r i d a r i : c e p a t , s e d a n g d a n lambat,
p e m i k i r a n T e n t a g Tolak Ukur dan K e b e r h a s i l a n
D i t e t a p k w a t o l a k ukur i n i a d d a h u n t u k m e n i l a i keb e r h a s i l a n p e n y d u a r a n E;UPEDES kepada m a s y a r a k a t pedesaan
sebagai t o t a l i t a s .
Berkenaan dengan t o l a k ukur ini, b e r i -
k u t d i a m p a i k a n b e b e r a p a t o l a k ukur yang d a p a t digunakan
untuk menilai keberhasilan pengelolavl k r e d i t tersebut.
Tolak u k u r - t o l a k ukur t e r s e b u t a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
(1 ) perubahan p e r i l a k u Yasabah
D i l i h a t d a r i perubahan p e r i l a k u s a s a r a n yang m e l i p u t i
aspek pengetahuan, s i k a p dan k e t e r a m p i l a n dalam pengel a o l a a n k r e d i t s e t e l a l l mendapat p e n y d u h a n d a n menerima penyebaran i n f o r m a s i m e l d u i penyebu'an b r o s u r , pemasangal p o s t e r dm p e n y i a r a n m e l a l u i r a d i o swasta.
( 2 ) F r e k u e n s i P i n jaman !.!asabah
D i l i h a x t i n g k a t k e s e r i n g a n nasabah & d a r n mengambil
RUPXllES selama menjadi nasabah.
3engan asumsi semakin
t i n g g i f r e k u e n s i p i n jaman nasabalr. semakin e f e k t i f proKUPEDES.
s e d pengambilan
~
(3) h e k u e n s i Tunggakan Nasabah
D i l i h a t b e r d a s a r k a n t i n g k a t k e s e r i n g a n penunggakan
nasabah dalam s a t u p e r i o d e pengambilan.
Dengan asumsi
semakin r e n d a h tunggakan nasabah dalam s a t u p e r i o d e
pengambilan semakin e f e k t i f p e n g e l o l a a n p r o s e d u r pengernbali a n WPEDES.
(4) Sistern Pelayanan = e d i t
D i l i h a t berdasaxkan p e r s e p s i nasabah yang d i k e n a i sistern p e l a y a n a n t e r s e b u t , t e r b a g i dalam : c e p a t , sedang
d a n lambat.
s e k a l i p u n program p e n g e l o l a a n m B E S sudah d i s u s u n
dengan b a i k namun d a l m p e l a k s a n a a n n y a t e t a p t i d a k t e r l e p a s d a r i kemungkinan k e g a g d l a n d a n k e b e r h a s i l a n .
Banyak
f a k t o r yang rnernpengaruhi k e b e r h a s i l a n p e n g e l o l a a n t e r s e b u t
b a i k yang berhubungan dengan p e l a k s a n a a n program pengelo
laan i t u sendiri
(IjRI
-
d a n p e t u g a s n y a ) naupun p o t e n s i sasa-
r a n n y a (rnasyarakat pedesaan)
.
Beberapa f & t o r yang mempengaruhi k e b e r h a s i l a n program p e n g e l o l a a n EJpBES d i a n t a r a n y a enyuluhan/pernbinaan
p e n g e l o l a a n d a n penyebaran i n f o r m a s i d a r i p e t u g a s BRI Unit
-
Desa,
S e l a i n i t u f a k t o r pengaruh yang ~ e r l ud i p e r h a t i k a n
d x r i p o t e n s i s a s a r a n d a n pemberi p e n y u l ~ h a np e n g e l o l a a n
KWEDEs i n i m e l i p u t i s a s a r a n d w p e l d i s a n a program, t i n g k a t p e n d i d i k a n dan perbedaan un~ur,
..
/
POTEXSI
SASARAN
/
- X e l a s i dan Hubungan
sosidl
- Mats p a o s d r a r i a a
\
P r o s e d u r KUPmES E f e k k i f
-+
1
1
a. m e k u e n s i pinjaman
-~ingkaC p e n d i d i k a n 2
-~otivasi
b.
p r e k u e n s i Tunggakan
c.
Pelayanan K r e d l t
-
Berhasil
Atau)
Tidak
Berhasil
d , Perubahan p e r i l a k u
-
f a e k u e n s i pin22
-
tinggi
f r e k u e n s i tungg
rendah
p e l a y a n a n liredl
cepat
ldanya p e r u b a h ~
perilaku dilihz
d a r i a s p e k pen&
(
I N D I K A T O R
1
Ket esangan
= ~empengaruhi
Gambar 1.
skema Kerangka p e m i k i r a n S t u d i E v a l u a s i Terhadap p r o s e d m
K r e d i t Umum pedesaan (KuPEDES) d i P e d e s a a n
huan, a i k a p dan
l;erampilan
D e f i n i s i Operasional
1.
m a l u a s i d i l a k u k a n untuk men-
e f e k t i v i t a s prosedur
-
peminjaman dan pfosedur pengembdian K r e d i t Umum pede
I n d i k a t o r yang digunakan a d a l a h : f r e k u e n s i pin-
saan.
jaman, pelayanan, r e z l i s s s i dan f r e k u e n s i tunggakan.
2.
m e k u e n s i pinjaman a d d a h jumlah t r a n s a k s i yang t e l a h
d i l a k u k e n nasabah s e jak i a mengambil mpmES.
p e n g k l a s i f i k a s i a n f r e k u e n s i pinjaman nasabah adalah :
3-
a ) f r e k u e n s i pinjaman,
(
>3
k d i ) = tinggi
bJ f r e k u e n s i pinjaman,
(,a -3
M i ) = sedang
c) f r e l m e n s i pinjaman
(
k d l i ) = rendah
F ~ e k u e n s itungg&an a d d & i n t e n s i t a s h n g g a k a n yang
d i l a k u k a n nasabah,
4
,< 1
peng!klasifikasiannya
adalah sbb :
a> f r e k u e n s i tunggakan
( )2 kdli] = tinggi
b) f r e k u e n s i tunggakan
(1-2 k a l i ) = sedang
c) f r e k u e n s i tunggakan
(
;%EDIT UMUM PEDESAAN
Stodi Kasas Pada BRI Uoit Desa PeIabnhalorata
Beermatan PeLabohanrat~,Kabepaten Sokabemi
Jawr Barat
Oleb
ASEP SETIAWAN
A 23.0992
JURldSAll ILMU
- ILMU
S O S l A L EKQNOMI PERTANIWAI
FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
( 9 9 1
11
Janganlah kamu lemah dan janganlah
p u l a b e r d u k a c f t a , s e d a n g kamu orango r a n g y a n g lebih t l n g g i j i k a k m u
menjadi orang-orang y a n g berirnan 11
( S.
A l i Imran
139)
Itarya s e d e r h a n a i n i
icupersembdnkan b u z t anakkr:
Mullanmad Roer ,Pij a
.
ASEP S23TIl~VlAii. S t u d i E v i i u a s i Program P e n g e l o l a a n K r e d i t
Umm? P e d e s a a n , S t u d i Kasus d i BRI Unit Desa p e l a b u h a n r a t u ,
-
Kecamatan p e l a b u k i a n r a t u , Kabupaten Sukabumi (Di bawah bim
b i n g a n L a l a Hi, E o l o p a k i n g ) ,
Penduduk p e d e s a a n b e r a d a dalam p o s i s i elconomi y a n g l e -
-
mah.
Tingkat permodalan usaha yang d i m i l i k i r a t a - r a t a be
lurr!
d a p z t m e n u n j a g k e g i a t a n u s a b a guna meningkatkan genda-
patan.
A l t e r n a t i f t e r b a i k u n t u k merubah k o n d i s i perekonomian
pendudu-k p e d e s a a n a d a l a h dengan memberikan modal u s a h a y a n g
d i s e r t a i aspek penyuluhan/pembinaan pengelolaannya,
us&a
::odal
t e r s e b u t p e r l u d i p e r o l e h m e l a l u i k r e d i t d a z i lembaga
p e r k r e d i t a r , b A l : d a r i smnber k r e d i t forrnal maupun i t r e d i t
non f o r m a l j r m g a d a d i p e d e s a a n .
p e r k r e d i t a n f o r m a l , 381 U n i t 3 e s a mu
-
1954 z e n c ~ b a~ e n ; ; a t a s i masalah p e r n o d a l p 2 d i p e
-
S e b a g a i li3r:Saga
lai t3!::m
d e s a a n dengzn n e n y a l . j r k a n ITsedit Umum P e d e s a a n ( K - ' I ~ ? ~ z s ) ,
.
r e n g l r a j i szmpai s e b e r a p a J2uh e f e k t i v i t a s p r o g
TL- J L.
S ~ ~ ~ J ! ~
-
ram -o e n a- ~
" -l- o l . c i ' l f ; T , m E S k e p a d a xasyardtiiat p e d e s a a n s e r t a
s a y > a 5 seberapr. ;auh penyulu!~an/pembinam. yFng t e l a h . 6 i l a k u k a n gang mentrertai p e n b e r i n n ijL?$3E7
maka di.lak!:k;?n
prak-
tek L n r z n g i z i .
?..i?tori~,ya.ng ~. l.g u n a . ! < r ~cia].a!n
n
p r a k t e l t L z p p ~ . ;i~n i a d a l a h
..
rcetode ir?su- & pengel o l a a n prosed&- p e n s a n b i l a n KTJPDZS d a r i
3RI Unit Desa
efektif.
(3)
Mengetailui dan n e n j e l a s k a n s a n p a i s e b e r a p a jauh pengel o l a a n pr0sedu.r pengeriibiiian iiWm3S d a r i 3RI U n i t
Desa e f e k t i f .
Keggunaan p r d r t e k Lapang
Kegmaan r ' r a k t e k Lzpang ini a d d a h azar d a p a t memberimasii!ian bz;zi 321 [ i n i t n e s a d a l a n : Eenyiisun dan nengelol a prosedilr
pada wakta-w&tu
selanjutnya,
IiERAhTGKA TEORITIS
Tinjauan pustaka
Lembaga p e r k r e d i t a n merupakan s u a t u b e n t u k lembaga
keuangan.
-
Lembaga keuangan a d a l a h badan yang m e l a l u i ke
g i a t a n - k e g i a t a n n y a d i b i d a g keuangan menarik d a n menydiurkan uang d a r i dan k e dalvo masyarakat;
Lembaga p e r k r e d i t a n pedesaan a d a l a h badan yang a k t i f
memberikan k r e d i t kepada nasabah (masyarakat pedesaan)
b a i k dalam bentuk k r e d i t jangka p a n j a n g ,
,
jangka menengah
- prathama Rahardja,
Sedangkan menurut Bedford dalam Pratdaama ?,&mdja
maupun jangka pendek ( Somarg dzlam
1988).
( 1 9 8 8 ) , lembaga p e r k r e d i t a n p e d e s a a n a d a l a h o r g a n i s e s i yang
m e n p p u l k a n d a n meminjamkan atau m e n g i n v e s t a s i k a n d a a
l e b i h yang a d a d i p e d e s a a n d a n melaksulakan f u n g s i - f u n g s i
yang berhubungan dengan hdl t e r s e b u t .
Istilah k r e d i t b e r a s a l d a r i b & a s a y u n a n i r c r e d e r e f
yang mem
-
b e r i k r e d i t ( k r e d i t o r ) p e r c a y a bahwz penerima k r e d i t ( d e
-
yang b e r a r t i kepercayaan.
s e s e o r a n g a t a u bad=
b i t o r ) pada w&tu yang t e l a l i d i t e n t u k a n sanggup m e ~ e n ~ h i
s e g a l a s e s u a t u yang t e l a h d i s e p a k a t i bersama ( 3 . y s m a n d i
Earnid, 1986).
Akan t e t a p i m e ~ u r u tj.
rr,
c o l t e r (7965) d i -
a n t a r a kelompok ini tiinbul k o n f l i k s pandangan yang disebabkan perbedaan k e p e n t i n g a n dan t u juan t erhadap kredit.
Raymond p. Kent, 1986 menyatakan Sahwa k r e d i t a d a l a h
hak untuk menerima pembayaran & t a u kewajiban u n t a k meiak-
kukan pembayaran p a d s wdctu d i m i n t a , a t a u p a d a waktu y a n g
ahan d a t a n c , k a r e n a p e n y c r a h a n b a r a n g - b a r a n g s e k a r a n g .
qedangkan menuru.t e r l ~ a n l c s np e n ~ e r t i a nk r e d i t d i I n d o n e s i a
~ ~ l ' e n y e d i a a xuang a t s u t r a g i h a n - t a e i .an y a n g d a p a t
d i s a m a k a deni:an i t u b e r d a s a r k a n p e r s e t u j u , m p i n jam-meminjam a n t a r a bank d e n g a n l a i n p i h a k ( n a s a Pihak peninjam berkevrajiban melunasi hutangbah).
h u t a n g n y a s e t e l a h janglca w a k t u t e r t e n t u d e n g m jvmla11 t i n g k 2 . t bunga y a n g t e l a h d i t e t a p k a n ( Kndangilndang No 14/1967
)I!
D a r i d e f i n i s i k r e d i t p e r b a n k a n m e n u r u t VU R'o 14/1967 d i j e l a s k u i bahthwa d a s a r p e m b e r i a ~k r e d i t a d a l d r ~uuarg.
11d i n i
ii:udzh d i f a h m i i t a r e n a uang m e m i l i k i f u s g s i - f u n g s i
(I!ucltett,
1983) :
( 1 ) S a t u a n a l a t h i t u n g ( u n i t o f accouxt
i2) A1at p e n u k a r ( medium o f e x c h v l g e )
( 7) Oenyirnpan keicayaan ( sCor -value)
(4) P e ~ i u n d apembayzrzn ( d e f e r e d o f p z y ~ e n t)
( 5 ) !.lat. pemba:.-aran ( mediiun o f ciiange )
:.:enuru.t K o e n t j o r o , 1985 l e m b a g a p e r k r e d i - t a n d i pedes a a n berdusur!cm
sumbernyu t e r d i r i a t a s ( L ) k r e d i t f o r n ~ a l ,
s e p e r t i niCY ( ? , a d a i ICreciit ? e c a : i a t a n ) , L ~ $ T( ~ ~ u r n . b u~1i~t i ! :
1.:- U b C
,
,
hl!ilii
?---,--
Caniai.: Ku!.ak)
( :Credit i111tuii R a k y a t 9ecj.l ) , KC" (T ' , r >..:
ii.L:jz!
b a g 2 i su~t!.;:!ru,z.ng
n > e ~ . i r ~ g g ama..syzzz.kaC
p
a e d e s z a n se-
ilaqn3.1:
r:ztc sosi c.1-I:ul.tural.
--y*?~lgt i d a l < ojerniliiii
ya:?g Insrian.
pru~ata-pa-
Kerangka. peolikiran
WPEDES d a r i BRI U n i t Desa d i i n t r o d u k s i k a n kepada
masyarakat p e d e s a a n ciengan t u j u a n u n t u k membantu perrnodal-
an u s a h a b a g i masyarakat pedesaan yang lemah k o n d i s i n y a
(Wamardy ~ r i e f ,1986)
.
Dalam p e n g e l o l a a n KUPDES d i h a r a p k a n s e l a i n untuk
mencapai a s p e k e f i s i e n s i ( t n j u a n ekonomis) juga d i h a r a p k a n
mampu u n t u k mencapai a s p e k e f e k t i v i t a s ( t u j u a n
sosial),
ddlam arti u a p a t d i t e r i n a s e c a r a l u a s o l e h masyarakat pe
-
d e s a a n ( ~ h a m a r d y~ r i e f ,1 9 ~ 6 ) .
Menurut Edy Sunandi E m i d (1986), untuk menolong permodalan u s a h a m a s y a r a a t pedesaan j u s t r u aspek e f e k t l v i t a s
h a r u s t e r l e b i h d a h d u d i c a p a i dengan t i d a k rnengabaikan aspek e f i s i e n s i .
s e l a n j u t n y a menurut @y Sunandy Hamid, kaDesa merupakan k r e d i t yang d i
-
k l o l a s e c a r a m a n d i r i t v l p a s u b s i d i d a r i pemerintah t e n t u
-
r e n a WPEDES d a r i
ml:U n i t
s a j a BRI U n i t Desa l e b i h oendahulukan t u j u a n ekonomis d a r l
pada t u j u a n s o s i a l n y a .
Nenurut Loekman S o e t r i s n o , 1987, lernbaga p e r k r e d i t a n
yang d i t u jukan untuk masyarzkat pedesaan s e h a r u s n y a meru'
pakan s u a t u lembaga khusus pemerintah untuk melayanai go
-
l o n g a n m i s k i n , s e h i n g g a k r i - l e r i a e f i s i e n s i dalam a r t i a n
ekonoii!is t i d a k sepenuhnya d z p a t d i t e r a p k a n dalam mengeva
l u a s i 1emhaga i n i
.
-
X r i ~ e r i ae f i s i e n s i seyogyanya d i g m t i
dengan k r i t e r i a e f e k t i v i t a s , d a l a n arti : s e j a u h mana prog-
r m t e r s e b u t d a p a t d e n g a n c e p a t menjangkau s a s a r a n .
Tujuan p e n y a l u r a n XUPEXIES d a r i BRI Unit Desa a d a l a h
untuk membantu permodalan u s a h a b a g i masyarakat pedesaan.
Untuk nernperoleh k r e d i t t e r s e b u t nasabah d i h a r n s k a n mengik n t i p r o s e d u r yang sudah d i t e t a p k a n , y a i t u n u l a i d a r i p e
-
n g i s i a n f o r n u l i r permohonan pinjaman, pembuatan swat ke
-
t e r a n g a n d i r i dan usaha d a r i d e s a serta pengcediaan jawinan
kekayaan.
D d a m p e n y d l w a n lIUPEDES d a r i ERI Unit Desa kepada
masyarakat pedesaan d i s e r t a i p u l a denga-n penyuluhan v ~ t u k
rnerubah s i k a p masyarakat p e d e s a a n t e r h a d a p ECOPEDES.
Kegi-
a t a n penyuluhan t e r s e b u t d i l a k u k a n s e c a r a l a n g s u n g o l e h
p e t u g a s B R I U n i t Desa pada a c a r a - a c a r a yang d i s p o n s o r i cl e h d e s a a t a u kecamatan.
Disamping i t u d i l a k u k a n p u l a pe-
nyebaran i n f o r m a s i m e l a l u i penyebaran b r o s u r , pemasangan
p o s t e r , pemutaran s l i d e f i l m d a n siaran m e l a l u i r a d i o swas-
t a dengan t u j u a n merubah p e r i l a k u nasabah t e r h a d a p MTPEDES
yang m e l i p u t i aspek pengetahuan, s i k a p d m k e t e r a m p i l a n ,
B e r d a s a r k a n t e l a a h a n s o e d i j a n t o (1981), nengenai kef e k t i f a g program pada p r o s e s penyuluhan yang t e l a h d i j a l a n kan, d a p a t digundcan i n d i k a t o r kemantapzn p r o s e d u r p e r k r e d i t a n yang t e r d i r i d a r i :
a ) T i n g k a t K e b e r h a s i l a n Program
~ d a l a hjWah dan h a s i l yang d i c a p a i k a r e n a peng
gunaan p r o s e d u r yang t e l a h d i t e t a p k a n ,
-
Iial ini
b i s a a i l i h a t d a r i perkembangan r e a l i s a s i k r e d i t ,
p e r s e n t a s e tunggakan d a n u r u t a n r a n k i n g yang d i t e -
tapkan oleh
anto or
B R I P u s a t s e t i a p enam bulan.
.
b) perubzhan p e r i l a k u Easabah
Adalah perubahan kawasan p e n g e t a h u a n , s i k a p dan ket e r a m p i l a n untuk mengbayati d a n menerapkan i n o v a s i
yang d i s a q a i k a n o l e h pembuat program.
c ) Moral Wasabah
Adalah kepuasan nasabah t e r h a d a p h a s i l k e g i a t m
yang d i e a p a i dan rasa bangga t e r h a d a p pembawa program.
f e k t i v i x a s p e n y a l u r a n k r e d i t d a p a t d i l i t ~ a tb e r d a s a r k a n kemantapan p r o s e d u r p e r k r e d i ian tersebu-c yang d i u k u r beraa-
a ) -Jumlah Nasaban
B e s a r n y a jumlah nasabah menunjukkan bahwa p r o s e d u r
p e r k r e d ~ t a nt e r s e o u t mampu menyentuh s a s a r a n secar a luas.
b) Keragaman Mata P e n c a h a r i a n Nasabah
Keragaman rnata p e n c a h a r i a n nasabah rnemperlihatkan
f l e k s i b e l i t a s prosedur perkreditan,
c ) P r e k u e n s i p i n j v n a n Nasabah
F r e k u e n s i pinjaman nasabah a d a l a h t i n g k a t k e s e r i
ngan nasabah dalam m e n g m b i l k r e d i t .
Dengan sema-
k i n s e r i n g nasabah mengarobil KUpDS'S menunju!.(.kan
i n d i k a t o r p r o s e d u r pengambilan b e d i t t e r s e b u t efe k t i f .
-
d) p r e k u e n s i Tunggakan Nasabzh
A d d a h t i n g k a t k e s e r i n g a n nasabah menunggak d d a n
s a t u p e r i o d e pengambilan.
e) P e l a y a n a n E r e d i t
P e l a y a n a n d a l m pengambilan k r e d i t t n u l a i d a r i p e
n g a j u a n sampai r e d l i s a s i ,
-
Pelayanan k r e d i t diukur
d a r i p e r s e p s i nasabah yang d i k e n a i s i s t e m t e r s e b u t
g a n g t e r d i r i d a r i : c e p a t , s e d a n g d a n lambat,
p e m i k i r a n T e n t a g Tolak Ukur dan K e b e r h a s i l a n
D i t e t a p k w a t o l a k ukur i n i a d d a h u n t u k m e n i l a i keb e r h a s i l a n p e n y d u a r a n E;UPEDES kepada m a s y a r a k a t pedesaan
sebagai t o t a l i t a s .
Berkenaan dengan t o l a k ukur ini, b e r i -
k u t d i a m p a i k a n b e b e r a p a t o l a k ukur yang d a p a t digunakan
untuk menilai keberhasilan pengelolavl k r e d i t tersebut.
Tolak u k u r - t o l a k ukur t e r s e b u t a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
(1 ) perubahan p e r i l a k u Yasabah
D i l i h a t d a r i perubahan p e r i l a k u s a s a r a n yang m e l i p u t i
aspek pengetahuan, s i k a p dan k e t e r a m p i l a n dalam pengel a o l a a n k r e d i t s e t e l a l l mendapat p e n y d u h a n d a n menerima penyebaran i n f o r m a s i m e l d u i penyebu'an b r o s u r , pemasangal p o s t e r dm p e n y i a r a n m e l a l u i r a d i o swasta.
( 2 ) F r e k u e n s i P i n jaman !.!asabah
D i l i h a x t i n g k a t k e s e r i n g a n nasabah & d a r n mengambil
RUPXllES selama menjadi nasabah.
3engan asumsi semakin
t i n g g i f r e k u e n s i p i n jaman nasabalr. semakin e f e k t i f proKUPEDES.
s e d pengambilan
~
(3) h e k u e n s i Tunggakan Nasabah
D i l i h a t b e r d a s a r k a n t i n g k a t k e s e r i n g a n penunggakan
nasabah dalam s a t u p e r i o d e pengambilan.
Dengan asumsi
semakin r e n d a h tunggakan nasabah dalam s a t u p e r i o d e
pengambilan semakin e f e k t i f p e n g e l o l a a n p r o s e d u r pengernbali a n WPEDES.
(4) Sistern Pelayanan = e d i t
D i l i h a t berdasaxkan p e r s e p s i nasabah yang d i k e n a i sistern p e l a y a n a n t e r s e b u t , t e r b a g i dalam : c e p a t , sedang
d a n lambat.
s e k a l i p u n program p e n g e l o l a a n m B E S sudah d i s u s u n
dengan b a i k namun d a l m p e l a k s a n a a n n y a t e t a p t i d a k t e r l e p a s d a r i kemungkinan k e g a g d l a n d a n k e b e r h a s i l a n .
Banyak
f a k t o r yang rnernpengaruhi k e b e r h a s i l a n p e n g e l o l a a n t e r s e b u t
b a i k yang berhubungan dengan p e l a k s a n a a n program pengelo
laan i t u sendiri
(IjRI
-
d a n p e t u g a s n y a ) naupun p o t e n s i sasa-
r a n n y a (rnasyarakat pedesaan)
.
Beberapa f & t o r yang mempengaruhi k e b e r h a s i l a n program p e n g e l o l a a n EJpBES d i a n t a r a n y a enyuluhan/pernbinaan
p e n g e l o l a a n d a n penyebaran i n f o r m a s i d a r i p e t u g a s BRI Unit
-
Desa,
S e l a i n i t u f a k t o r pengaruh yang ~ e r l ud i p e r h a t i k a n
d x r i p o t e n s i s a s a r a n d a n pemberi p e n y u l ~ h a np e n g e l o l a a n
KWEDEs i n i m e l i p u t i s a s a r a n d w p e l d i s a n a program, t i n g k a t p e n d i d i k a n dan perbedaan un~ur,
..
/
POTEXSI
SASARAN
/
- X e l a s i dan Hubungan
sosidl
- Mats p a o s d r a r i a a
\
P r o s e d u r KUPmES E f e k k i f
-+
1
1
a. m e k u e n s i pinjaman
-~ingkaC p e n d i d i k a n 2
-~otivasi
b.
p r e k u e n s i Tunggakan
c.
Pelayanan K r e d l t
-
Berhasil
Atau)
Tidak
Berhasil
d , Perubahan p e r i l a k u
-
f a e k u e n s i pin22
-
tinggi
f r e k u e n s i tungg
rendah
p e l a y a n a n liredl
cepat
ldanya p e r u b a h ~
perilaku dilihz
d a r i a s p e k pen&
(
I N D I K A T O R
1
Ket esangan
= ~empengaruhi
Gambar 1.
skema Kerangka p e m i k i r a n S t u d i E v a l u a s i Terhadap p r o s e d m
K r e d i t Umum pedesaan (KuPEDES) d i P e d e s a a n
huan, a i k a p dan
l;erampilan
D e f i n i s i Operasional
1.
m a l u a s i d i l a k u k a n untuk men-
e f e k t i v i t a s prosedur
-
peminjaman dan pfosedur pengembdian K r e d i t Umum pede
I n d i k a t o r yang digunakan a d a l a h : f r e k u e n s i pin-
saan.
jaman, pelayanan, r e z l i s s s i dan f r e k u e n s i tunggakan.
2.
m e k u e n s i pinjaman a d d a h jumlah t r a n s a k s i yang t e l a h
d i l a k u k e n nasabah s e jak i a mengambil mpmES.
p e n g k l a s i f i k a s i a n f r e k u e n s i pinjaman nasabah adalah :
3-
a ) f r e k u e n s i pinjaman,
(
>3
k d i ) = tinggi
bJ f r e k u e n s i pinjaman,
(,a -3
M i ) = sedang
c) f r e l m e n s i pinjaman
(
k d l i ) = rendah
F ~ e k u e n s itungg&an a d d & i n t e n s i t a s h n g g a k a n yang
d i l a k u k a n nasabah,
4
,< 1
peng!klasifikasiannya
adalah sbb :
a> f r e k u e n s i tunggakan
( )2 kdli] = tinggi
b) f r e k u e n s i tunggakan
(1-2 k a l i ) = sedang
c) f r e k u e n s i tunggakan
(