Ayanis Kalesi Urartu Mozaik Sanatı/Urartian Mosaics from Ayanis Castle
ktüel
Editörden...
Kültürel Mirasa İlgi(sizlik) ve
Mozaiklerin Renkli Dünyası
Beş yıl öncesine kadar, belki biraz daha önce, arkeoloji, günlük yaşamda çok
yer etmeyen bir konuydu. İlgili ya da ilgisiz olan tüm toplumsal yapının gündemine pek fazla giremiyordu. Sonrasında dönemin Kültür ve Turizm Bakanının
yakın ilgisi ve desteği ile arkeoloji, kültürel miras önünde açıklama bekleyen heyecanlı gazetecilerin olduğu bir dönem yaşandı. Toplumun birçok kesimi ya kazıdan çıkmış önemli bir eser hakkında bilgileniyor ya da yurt dışından uzun uğraşlar sonucunda getirilen bir eserin hikâyesini öğrenmeye çalışıyordu. Tabii bu
ilgi her zaman olduğu gibi görev değişimi ile son buldu; çünkü ilgi kamusal değil
kişiseldi ve kişiler değişince yakalanan eski etki de ilgi oranına göre değişti. Bugün yakalanan o etkinin iki sonucu ortaya çıktı. Birincisi; konu ile ilgili kamusal
alanda çalışan insanlarda oluşan umutsuz bekleyiş. İşlerin eski heyecanını kaybettiği yeni bir döneme girilmiş durumda... İkincisi ise eski enerji dolu zamanın
yarattığı pozitif üretkenlikle kendine görev çıkartan bilinçli bir toplumsal yapının
oluşması oldu. Örneğin bazı özel okulların arkeolojik alanlara olan ilgileri arttı.
Öğrencilerini toplayıp Roma’ya götüren eğitimciler, bu sefer Göbekli Tepe ya da
Çatalhöyük gibi yerleri keşfetmeye başladılar. Öğrenciler, eğitimcilerinin de desteği ile arkeoloji üzerine projeler ve seminerler hazırlamaya başladılar. Bunlardan
bir kısmına dergi olarak hem davet edildik hem de elimizden geldiğince destek
verdik. Bu olumlu hava elbette arkeoloji – kültür turizmine de yansıdı. Özellikle
“yerli turist” olarak tanımlanan bu coğrafyanın insanı, kendi coğrafyasının tarihsel değerlerinden o kadar uzak kalmış ve korkutulmuş ki, bu turlar sayesinde
yaşadıkları ülkenin arkeolojik ve kültürel miras değerlerini öğrendikçe sevmeye
ve korunması ile ilgili kaygı duymaya başladılar.
Peki, bu ilgi ve heyecan kamunun politikası olarak geliştirilip sürdürülemez
miydi? Bu ilgi kamusal alanın dışına taşarak özel sektör tarafından desteklenemez miydi? Elbette yapılabilirdi, ama yapılmadı. Basit bir şekilde devletin ya da
kamunun kendi kültürel mirasa nasıl ilgi duyacağı üzerine bir örnek vermek isterim. Hollanda’dan gelerek Anadolu’yu gezmek isteyen bir misafirimizin gelirken
getirdiği hediye, binlerce yıllık bir birikime sahip bu coğrafya da bir şey yapılmadığını göstermeye yetti. Hediye, Hollanda’nın Ortaçağ resim sanatının güzel
örnekleri ile kaplanmış çikolatalardı. Hollanda dünyaca bilinen Rembrandt’ın resimlerini çikolata kapları üzerine kopyalamış, onu dünyaya tanıtıyordu. Peki, biz
Aizonai, Pergamon, Perge, Side, ya da Frigya, Hitit, Likya, Karya, Urartu, Bizans’ı
nasıl tanıtıyoruz dersiniz? Tabii ki tanıtamıyoruz ya da tanıtmıyoruz. Yapılan tek
çalışma, kapalı otellerde konaklayacak olan turistlere deniz, güneş ve kum turizmini satmak, böylece sadece otel sahiplerinin daha fazla kazanmasını ve tüm
arkeolojik alanların üzerine otellerin yapılmasına meydan bırakmak...
Elinizdeki sayı, bu coğrafyanın eşsiz zenginliğini, mozaiklerin hikâyesini anlatıyor. Doç. Dr. Birol Can’ın fikri olarak ortaya çıkan, planlanan ve yine onun
yönetiminde tasarlanan bu özel sayıda, mozaiklerin çok renkliliği bize antik dünyanın siyasal, toplumsal ve ekonomik durumunu, toplumların inanç sistemini,
değerlerini, kültürel ve sosyal yaşamını rengarenk bir tasarımla anlatıyor.
İyi okumalar!
2 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 2
MURAT NAĞIŞ
Dergisi
AKTÜEL ARKEOLOJI BASIN
YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. ŞTI
www.aktuelarkeoloji.com.tr
Yazı Işleri Müdürü Murat NAĞIŞ
[email protected]
Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR
[email protected]
Editör Mehmet BEZDAN
[email protected]
Yayın Asistanı Deniz GENCEOLU
[email protected]
Görsel Yönetmen İsmail YILDIZ
[email protected]
Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
[email protected]
Bilişim Danışmanı JBM İnteractive
[email protected]
Stajyer Karia KURŞUN
Çeviriler Ayşe TATAR
Deniz GENCEOLU
ARKEOLOJI TRAVEL
www.aktuelarkeolojitravel.com
Turizm Projeleri
[email protected]
ARKEOLOJI DÜKKANI
www.arkeolojidukkani.com
Proje Koordinatörü Gülfem ORANER
[email protected]
AKTÜEL ARKEOLOJI YAYINLARI
www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
Konsept Editörü Doç. Dr. Birol Can
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Prof. Dr. Levent Zoroğlu, Prof. Dr. Mehmet Önal,
Prof. Dr. Mustafa Şahin, Prof. Dr. Y. Selçuk Şener, Doç. Dr. Birol Can, Doç. Dr.
Derya Şahin, Doç. Dr. Hatice Pamir, Doç. Dr. Mehmet Işıklı, Doç. Dr. Vedat
Keleş, Yrd. Doç. Dr. Barış Salman, Yrd. Doç. Dr. Emine Tok, Dr. Katherine
M. D. Dunbabin, Dr. Veronika Scheibelreiter-Gail, Dr. Zaraza Friedman,
Alper Yılmaz, Ayşe Ersoy, Ersin Çelikbaş, Güler Mahsereci,
Nezih Başgelen, Zafer Karahan
Büyük Saray Mozaikleri Müzesi, Edessa Mozaik Müzesi, Efes Arkeoloji
Müzesi, Hatay Arkeoloji Müzesi, Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi,
Zeugma Mozaik Müzesi
Kapak Görseli
Edessa antik kentine ait Yaratılış Mozaiği, ABD’de özel bir koleksiyonda
bulunmaktadır.
Yönetim Yeri
Şehit Muhtar Mah. İstiklal Caddesi Bekar Sokak No: 18 Kat: 4
34440 Beyoğlu İstanbul - TÜRKİYE (+90) 212 244 25 02
www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.aktuelarkeolojishop.com
info@ aktuelarkeoloji.com.tr
ISSN 1307 5756
Dağıtım YAYSAT
Basım Yeri
Stil Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
www.stil.com.tr
İbrahimkaraoğlanoğlu Cad. Yayıncılar Sok. Stil Binası
Seyrantepe 4. Levent İstanbul
Tel: (+90) 212 281 92 81
Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin Dili Türkçedir 2 aylık
süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat Arkeoloji,
konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim- idari çalışmalar kişilerin
gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji Dergisi’nin yayın
projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir”
4/17/14 3:30 PM
İÇİNDEKİLER
HABERLER
Sagalassos’un Kalbi Yeniden Atacak
Zeugma’dan Amerika’ya Kaçırılan Mozaikler
Gaziantep Mozaik Eğitimi Çalışmaları
04 MÜZE
Zeugma Mozaik Müzesi
14 BİROL CAN
Mozaikler Işığında Antik Çağ Yaşamından Kesitler
20 DERYA ŞAHİN
Mozaiklerin Gelişim Hikayesi
28 KATHERINE M. D. DUNBABIN
Mozaikler Nasıl Üretildi?
44 BİROL CAN
Antik Çağ Mozaiklerinde Sembolizm ve Kişileştirme
50 MUSTAFA ŞAHİN
78 HATİCE PAMİR
Antakya Mozaikleri
92 MEHMET ÖNAL
Edessa Mozaikleri
104 KUTALMIŞ GÖRKAY
Konuşan Zeugma Mozaikleri
114 BARIŞ SALMAN
Opus Sectile
122 VEDAT KELEŞ
Paphlagonia Hadrianoupolisi
126 AYŞE ERSOY
Germanicia Antik Kenti ve Mozaikler
132 MEHMET IŞIKLI
Ayanis / Urartu Mozaik Sanatı
İskender Mozaiği
54 VERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL
Efes Mozaikleri
60 NEZİH BAŞGELEN
Akmoneia Mozaikleri
64 EMİNE TOK
Bizans’ta İnancın Dışa Vurumu
136 LEVENT ZOROĞLU
Kelenderis Mozaiği
138 ZARAZA FRIEDMAN
Madaba Haritası Mozaiği
140 Y. SELÇUK ŞENER
Arkeolojik Kazılarda Mozaik Koruma ve Onarımı
Aktüel Arkeoloji 3
AktuelArkeoloji 39 3
4/17/14 3:30 PM
132 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 132
4/17/14 3:35 PM
.
AYANIS
URARTU MOZAIK SANATI
Urartu panteonunun baş tanrısı olan Haldi’ye adanmış tapınağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra
andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak (intaglio) içleri
taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli tanrı, hayvan ve
bitkisel motilerle süslenmiştir.
Mehmet IŞIKLI
Aktüel Arkeoloji 133
Ayanis Haldi tapınağı cellasındaki kakma (intaglio) sfenks
AktuelArkeoloji 39 133
4/17/14 3:35 PM
Ayanis Haldi Tapınağı cellası ve
bezemelerden genel görünüm
Ayanis Haldi tapınağından
taş mozaik örneği cellasındaki kakma
(intaglio) sfenksten detay
Urartu duvar süsleme sanatının en özgün ve
şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi
Tapınağı’nda görmek mümkündür.
K
azıları çeyrek yüzyıldır devam eden Van Ayanis Kalesi, Urartu arkeolojisi açısından birçok ilke tanıklık
etmiştir. Ayanis kazıları başta mimari olmak üzere
Urartu kültürü ile ilgili bildiklerimizi tekrar gözden geçirmemize neden olmuştur. Kendine özgü özelliklere sahip
olan Urartu mimarisinde dikkati çeken bir ayrıntı yapıların
ön cephelerine gösterilen özendir. Urartu duvar süsleme
sanatının en özgün ve şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi Tapınağı’nda görmek mümkündür. Urartu
kale kazılarından varlığını bildiğimiz kare planlı Urartu tapınaklarının dokuzuncusu olan bu tapınağın ön cephesini
Urartu’nun en uzun tapınak yazıtı süslemektedir.
134 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 134
4/17/14 3:35 PM
Ayanis Kalesi’ndeki duvar süsleme örneklerinin
en dikkat çekici olanı taş oyma ve kakma tekniğinde yapılmış olan bezemelerdir. Urartu panteonunun baş tanrısı olan Haldi’ye adanmış tapınağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra
andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak (intaglio) içleri taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli
tanrı, hayvan ve bitkisel motilerle süslenmiştir.
Bu motiler kanatlı tanrı, rozet, hayat ağacı/bitki motifi, cin (demon), sfenks, aslan ve fantastik kuşlardan oluşmaktadır. Bu motiler yaklaşık
2 cm derinliğinde negatif yuvalar şeklinde taş
bloklarının yüzeyine oyulmuştur. Daha sonra
bu yuvalara yumuşak kireç taşından yapılmış
ve üzerleri boyanmış motif ve figürler yerleştirilmiştir. Yuvalara konulan parçaları tutturmak
için yuvaların içine oyulmuş deliklere eritilmiş
kurşun akıtılmıştır. Boyamada tercih edilen
renkler mavi, kırmızı ve yeşildir.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda duvar süslemesi ve
mozaik uygulamalarına dair bir diğer çarpıcı
örnek, tapınağın ve tapınak alanının duvarlarını süslediği düşünülen taş halkalardır. Özellikle
cellanın giriş kısmında çok sayıda ele geçen bu
halkalar genellikle siyah ve beyaz renklerde iç içe
geçmiş halkalar şeklindedir.
Bu halkalar bronz çiviler yardımıyla tapınağın duvarlarına aplike edilmiş olmalıydılar. Bu taş mozaikler dışında kazılar sırasında tapınak duvarlarını
süslediği anlaşılan bronz plakalar ve bu plakalara
ait bronz çiviler ele geçirilmiştir. Benzeri taş mozaik uygulamasını tapınak cellasının içerisindeki
su mermerinden podyumun yan yüzlerinde de
görmek mümkündür. Üzeri kazıma tekniğinde
yapılmış fantastik yaratıklar ve hayat ağacı motifleri ile kaplı bu platformun yan yüzlerinde altın
varaklardan yapılmış hayvan bezemeleri ve yine
halka şeklinde bronz çivili taş mozaik süslemeleri
dikkati çeker. Bu tür taş mozaik uygulamalarının
benzerlerini yine II. Rusa’nın bir diğer önemli
kalesi olan başkent Tuşpa (Van) yakınlarındaki
Toprakkale’de de görmekteyiz.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda
duvar süslemesi ve mozaik
uygulamalarına dair
bir diğer çarpıcı örnek,
tapınağın ve tapınak
alanının duvarlarını süslediği
düşünülen taş halkalardır.
Ayanis Haldi tapınağı
cellasındaki bronz çivili taş
mozaik süslemenn çizimi
Toprakkale’den bronz çivili
taş mozaik örnekler
Aktüel Arkeoloji 135
AktuelArkeoloji 39 135
4/17/14 3:35 PM
Editörden...
Kültürel Mirasa İlgi(sizlik) ve
Mozaiklerin Renkli Dünyası
Beş yıl öncesine kadar, belki biraz daha önce, arkeoloji, günlük yaşamda çok
yer etmeyen bir konuydu. İlgili ya da ilgisiz olan tüm toplumsal yapının gündemine pek fazla giremiyordu. Sonrasında dönemin Kültür ve Turizm Bakanının
yakın ilgisi ve desteği ile arkeoloji, kültürel miras önünde açıklama bekleyen heyecanlı gazetecilerin olduğu bir dönem yaşandı. Toplumun birçok kesimi ya kazıdan çıkmış önemli bir eser hakkında bilgileniyor ya da yurt dışından uzun uğraşlar sonucunda getirilen bir eserin hikâyesini öğrenmeye çalışıyordu. Tabii bu
ilgi her zaman olduğu gibi görev değişimi ile son buldu; çünkü ilgi kamusal değil
kişiseldi ve kişiler değişince yakalanan eski etki de ilgi oranına göre değişti. Bugün yakalanan o etkinin iki sonucu ortaya çıktı. Birincisi; konu ile ilgili kamusal
alanda çalışan insanlarda oluşan umutsuz bekleyiş. İşlerin eski heyecanını kaybettiği yeni bir döneme girilmiş durumda... İkincisi ise eski enerji dolu zamanın
yarattığı pozitif üretkenlikle kendine görev çıkartan bilinçli bir toplumsal yapının
oluşması oldu. Örneğin bazı özel okulların arkeolojik alanlara olan ilgileri arttı.
Öğrencilerini toplayıp Roma’ya götüren eğitimciler, bu sefer Göbekli Tepe ya da
Çatalhöyük gibi yerleri keşfetmeye başladılar. Öğrenciler, eğitimcilerinin de desteği ile arkeoloji üzerine projeler ve seminerler hazırlamaya başladılar. Bunlardan
bir kısmına dergi olarak hem davet edildik hem de elimizden geldiğince destek
verdik. Bu olumlu hava elbette arkeoloji – kültür turizmine de yansıdı. Özellikle
“yerli turist” olarak tanımlanan bu coğrafyanın insanı, kendi coğrafyasının tarihsel değerlerinden o kadar uzak kalmış ve korkutulmuş ki, bu turlar sayesinde
yaşadıkları ülkenin arkeolojik ve kültürel miras değerlerini öğrendikçe sevmeye
ve korunması ile ilgili kaygı duymaya başladılar.
Peki, bu ilgi ve heyecan kamunun politikası olarak geliştirilip sürdürülemez
miydi? Bu ilgi kamusal alanın dışına taşarak özel sektör tarafından desteklenemez miydi? Elbette yapılabilirdi, ama yapılmadı. Basit bir şekilde devletin ya da
kamunun kendi kültürel mirasa nasıl ilgi duyacağı üzerine bir örnek vermek isterim. Hollanda’dan gelerek Anadolu’yu gezmek isteyen bir misafirimizin gelirken
getirdiği hediye, binlerce yıllık bir birikime sahip bu coğrafya da bir şey yapılmadığını göstermeye yetti. Hediye, Hollanda’nın Ortaçağ resim sanatının güzel
örnekleri ile kaplanmış çikolatalardı. Hollanda dünyaca bilinen Rembrandt’ın resimlerini çikolata kapları üzerine kopyalamış, onu dünyaya tanıtıyordu. Peki, biz
Aizonai, Pergamon, Perge, Side, ya da Frigya, Hitit, Likya, Karya, Urartu, Bizans’ı
nasıl tanıtıyoruz dersiniz? Tabii ki tanıtamıyoruz ya da tanıtmıyoruz. Yapılan tek
çalışma, kapalı otellerde konaklayacak olan turistlere deniz, güneş ve kum turizmini satmak, böylece sadece otel sahiplerinin daha fazla kazanmasını ve tüm
arkeolojik alanların üzerine otellerin yapılmasına meydan bırakmak...
Elinizdeki sayı, bu coğrafyanın eşsiz zenginliğini, mozaiklerin hikâyesini anlatıyor. Doç. Dr. Birol Can’ın fikri olarak ortaya çıkan, planlanan ve yine onun
yönetiminde tasarlanan bu özel sayıda, mozaiklerin çok renkliliği bize antik dünyanın siyasal, toplumsal ve ekonomik durumunu, toplumların inanç sistemini,
değerlerini, kültürel ve sosyal yaşamını rengarenk bir tasarımla anlatıyor.
İyi okumalar!
2 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 2
MURAT NAĞIŞ
Dergisi
AKTÜEL ARKEOLOJI BASIN
YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. ŞTI
www.aktuelarkeoloji.com.tr
Yazı Işleri Müdürü Murat NAĞIŞ
[email protected]
Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR
[email protected]
Editör Mehmet BEZDAN
[email protected]
Yayın Asistanı Deniz GENCEOLU
[email protected]
Görsel Yönetmen İsmail YILDIZ
[email protected]
Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
[email protected]
Bilişim Danışmanı JBM İnteractive
[email protected]
Stajyer Karia KURŞUN
Çeviriler Ayşe TATAR
Deniz GENCEOLU
ARKEOLOJI TRAVEL
www.aktuelarkeolojitravel.com
Turizm Projeleri
[email protected]
ARKEOLOJI DÜKKANI
www.arkeolojidukkani.com
Proje Koordinatörü Gülfem ORANER
[email protected]
AKTÜEL ARKEOLOJI YAYINLARI
www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
Konsept Editörü Doç. Dr. Birol Can
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Prof. Dr. Levent Zoroğlu, Prof. Dr. Mehmet Önal,
Prof. Dr. Mustafa Şahin, Prof. Dr. Y. Selçuk Şener, Doç. Dr. Birol Can, Doç. Dr.
Derya Şahin, Doç. Dr. Hatice Pamir, Doç. Dr. Mehmet Işıklı, Doç. Dr. Vedat
Keleş, Yrd. Doç. Dr. Barış Salman, Yrd. Doç. Dr. Emine Tok, Dr. Katherine
M. D. Dunbabin, Dr. Veronika Scheibelreiter-Gail, Dr. Zaraza Friedman,
Alper Yılmaz, Ayşe Ersoy, Ersin Çelikbaş, Güler Mahsereci,
Nezih Başgelen, Zafer Karahan
Büyük Saray Mozaikleri Müzesi, Edessa Mozaik Müzesi, Efes Arkeoloji
Müzesi, Hatay Arkeoloji Müzesi, Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi,
Zeugma Mozaik Müzesi
Kapak Görseli
Edessa antik kentine ait Yaratılış Mozaiği, ABD’de özel bir koleksiyonda
bulunmaktadır.
Yönetim Yeri
Şehit Muhtar Mah. İstiklal Caddesi Bekar Sokak No: 18 Kat: 4
34440 Beyoğlu İstanbul - TÜRKİYE (+90) 212 244 25 02
www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.aktuelarkeolojishop.com
info@ aktuelarkeoloji.com.tr
ISSN 1307 5756
Dağıtım YAYSAT
Basım Yeri
Stil Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
www.stil.com.tr
İbrahimkaraoğlanoğlu Cad. Yayıncılar Sok. Stil Binası
Seyrantepe 4. Levent İstanbul
Tel: (+90) 212 281 92 81
Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin Dili Türkçedir 2 aylık
süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat Arkeoloji,
konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim- idari çalışmalar kişilerin
gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji Dergisi’nin yayın
projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir”
4/17/14 3:30 PM
İÇİNDEKİLER
HABERLER
Sagalassos’un Kalbi Yeniden Atacak
Zeugma’dan Amerika’ya Kaçırılan Mozaikler
Gaziantep Mozaik Eğitimi Çalışmaları
04 MÜZE
Zeugma Mozaik Müzesi
14 BİROL CAN
Mozaikler Işığında Antik Çağ Yaşamından Kesitler
20 DERYA ŞAHİN
Mozaiklerin Gelişim Hikayesi
28 KATHERINE M. D. DUNBABIN
Mozaikler Nasıl Üretildi?
44 BİROL CAN
Antik Çağ Mozaiklerinde Sembolizm ve Kişileştirme
50 MUSTAFA ŞAHİN
78 HATİCE PAMİR
Antakya Mozaikleri
92 MEHMET ÖNAL
Edessa Mozaikleri
104 KUTALMIŞ GÖRKAY
Konuşan Zeugma Mozaikleri
114 BARIŞ SALMAN
Opus Sectile
122 VEDAT KELEŞ
Paphlagonia Hadrianoupolisi
126 AYŞE ERSOY
Germanicia Antik Kenti ve Mozaikler
132 MEHMET IŞIKLI
Ayanis / Urartu Mozaik Sanatı
İskender Mozaiği
54 VERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL
Efes Mozaikleri
60 NEZİH BAŞGELEN
Akmoneia Mozaikleri
64 EMİNE TOK
Bizans’ta İnancın Dışa Vurumu
136 LEVENT ZOROĞLU
Kelenderis Mozaiği
138 ZARAZA FRIEDMAN
Madaba Haritası Mozaiği
140 Y. SELÇUK ŞENER
Arkeolojik Kazılarda Mozaik Koruma ve Onarımı
Aktüel Arkeoloji 3
AktuelArkeoloji 39 3
4/17/14 3:30 PM
132 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 132
4/17/14 3:35 PM
.
AYANIS
URARTU MOZAIK SANATI
Urartu panteonunun baş tanrısı olan Haldi’ye adanmış tapınağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra
andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak (intaglio) içleri
taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli tanrı, hayvan ve
bitkisel motilerle süslenmiştir.
Mehmet IŞIKLI
Aktüel Arkeoloji 133
Ayanis Haldi tapınağı cellasındaki kakma (intaglio) sfenks
AktuelArkeoloji 39 133
4/17/14 3:35 PM
Ayanis Haldi Tapınağı cellası ve
bezemelerden genel görünüm
Ayanis Haldi tapınağından
taş mozaik örneği cellasındaki kakma
(intaglio) sfenksten detay
Urartu duvar süsleme sanatının en özgün ve
şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi
Tapınağı’nda görmek mümkündür.
K
azıları çeyrek yüzyıldır devam eden Van Ayanis Kalesi, Urartu arkeolojisi açısından birçok ilke tanıklık
etmiştir. Ayanis kazıları başta mimari olmak üzere
Urartu kültürü ile ilgili bildiklerimizi tekrar gözden geçirmemize neden olmuştur. Kendine özgü özelliklere sahip
olan Urartu mimarisinde dikkati çeken bir ayrıntı yapıların
ön cephelerine gösterilen özendir. Urartu duvar süsleme
sanatının en özgün ve şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi Tapınağı’nda görmek mümkündür. Urartu
kale kazılarından varlığını bildiğimiz kare planlı Urartu tapınaklarının dokuzuncusu olan bu tapınağın ön cephesini
Urartu’nun en uzun tapınak yazıtı süslemektedir.
134 Aktüel Arkeoloji
AktuelArkeoloji 39 134
4/17/14 3:35 PM
Ayanis Kalesi’ndeki duvar süsleme örneklerinin
en dikkat çekici olanı taş oyma ve kakma tekniğinde yapılmış olan bezemelerdir. Urartu panteonunun baş tanrısı olan Haldi’ye adanmış tapınağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra
andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak (intaglio) içleri taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli
tanrı, hayvan ve bitkisel motilerle süslenmiştir.
Bu motiler kanatlı tanrı, rozet, hayat ağacı/bitki motifi, cin (demon), sfenks, aslan ve fantastik kuşlardan oluşmaktadır. Bu motiler yaklaşık
2 cm derinliğinde negatif yuvalar şeklinde taş
bloklarının yüzeyine oyulmuştur. Daha sonra
bu yuvalara yumuşak kireç taşından yapılmış
ve üzerleri boyanmış motif ve figürler yerleştirilmiştir. Yuvalara konulan parçaları tutturmak
için yuvaların içine oyulmuş deliklere eritilmiş
kurşun akıtılmıştır. Boyamada tercih edilen
renkler mavi, kırmızı ve yeşildir.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda duvar süslemesi ve
mozaik uygulamalarına dair bir diğer çarpıcı
örnek, tapınağın ve tapınak alanının duvarlarını süslediği düşünülen taş halkalardır. Özellikle
cellanın giriş kısmında çok sayıda ele geçen bu
halkalar genellikle siyah ve beyaz renklerde iç içe
geçmiş halkalar şeklindedir.
Bu halkalar bronz çiviler yardımıyla tapınağın duvarlarına aplike edilmiş olmalıydılar. Bu taş mozaikler dışında kazılar sırasında tapınak duvarlarını
süslediği anlaşılan bronz plakalar ve bu plakalara
ait bronz çiviler ele geçirilmiştir. Benzeri taş mozaik uygulamasını tapınak cellasının içerisindeki
su mermerinden podyumun yan yüzlerinde de
görmek mümkündür. Üzeri kazıma tekniğinde
yapılmış fantastik yaratıklar ve hayat ağacı motifleri ile kaplı bu platformun yan yüzlerinde altın
varaklardan yapılmış hayvan bezemeleri ve yine
halka şeklinde bronz çivili taş mozaik süslemeleri
dikkati çeker. Bu tür taş mozaik uygulamalarının
benzerlerini yine II. Rusa’nın bir diğer önemli
kalesi olan başkent Tuşpa (Van) yakınlarındaki
Toprakkale’de de görmekteyiz.
Ayanis Haldi Tapınağı’nda
duvar süslemesi ve mozaik
uygulamalarına dair
bir diğer çarpıcı örnek,
tapınağın ve tapınak
alanının duvarlarını süslediği
düşünülen taş halkalardır.
Ayanis Haldi tapınağı
cellasındaki bronz çivili taş
mozaik süslemenn çizimi
Toprakkale’den bronz çivili
taş mozaik örnekler
Aktüel Arkeoloji 135
AktuelArkeoloji 39 135
4/17/14 3:35 PM