SANGKAN PARAN

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

1

SANGKAN PARAN PARANING DUMADI
Dening
Ki Sondong Medali

SANGKAN PARAN (01)

Wacana ‘Paraning Dumadi’ yang dikirimkan ke saya dan kemudian saya teruskan
kepada para sejawat semua kiranya perlu menjadi perhatian kita semua. Marilah
kita sama-sama menelisik ‘kawruh murni’-nya leluhur kita tersebut dengan
ketulusan demi bisa terwariskan kepada anak keturunan kita sendiri.
Telah kita ketahui
dipaparkan secara
yang benar-benar
‘ngelmu- ngelmu’
Sangkan Paran’.


bersama, bahwa ‘ngelmu-ngelmu’ Jawa sangat jarang yang
tertulis dengan gamblang. Kebanyakan dengan simbul-simbul
rumit untuk dipahami secara awam. Terlebih-lebih tentang
yang sangat penting dan mendasar sebagaimana ‘Kawruh

Kita tidak tahu mengapa hal itu terjadi. Bahkan pemahaman yang terwariskan
kepada kita telah memposisikan ‘ngelmu-ngelmu’ tersebut sebagai ‘sinengker’
yang artinya tidak boleh dibicarakan secara umum. Perlu prasyarat-prasyarat
tertentu yang harus ‘dilakoni’ oleh orang yang berkehendak mempelajari dan
memahami. Maka akibatnya bagi awam terposisikan untuk ‘manut miturut’
mengikuti para ‘sesepuh’ yang diyakini telah mampu menguasai ‘ngelmu-ngelmu
rungsit lungid’ tersebut.
Sinengkernya ngelmu-ngelmu Jawa tersebut menjadikan kebanyakan orang Jawa
awam merasa terjauhkan dari ‘Kawruh Ajaran Hidup’ warisan leluhurnya sendiri.
Kemudian memilih untuk mengikuti ‘Ajaran Hidup’ dari luar yang disebarkan
dengan intensif dan gampang. Bahkan untuk menjadi ‘tokoh’ ajaran hidup yang
dari luar itupun tidak banyak prasyarat yang harus dipenuhi. Oleh karena itu
menjadi wajar ketika ‘nuansa’ Jawa di saat ini terkesan sudah berubah menjadi
“Barat’ dan ‘Timur Tengah’.

Keinginan Ki Djoko Wiro dalam mewacanakan ‘Paraning Dumadi’ membuktikan
bahwa sesungguhnya ada keinginan-keinginan di kalangan masyarakat Jawa
terpelajar untuk bisa memahami ‘Kawruh Ajaran Hidup’ yang asli miliknya sendiri.
Beliau yang telah ‘yuswa’ dan mengenyam asam garam kehidupan nampaknya
‘kurang sreg’ dengan diskripsi ajaran hidup (agama) yang dari luar. Namun menjadi
gamang ketika mencoba mengikuti penekunan spiritual Jawa yang ada (Aliran

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

2

Kepercayaan). Kiranya banyak kadang lajer Jawa yang seperti Ki Djoko Wiro
tersebut.
Ketika saya kepingin ‘urun rembuk’ untuk mengkaji berbagai ngelmu Jawa, maka
kendala yang terjadi ada pada bahasa. Pada kenyataannya memang sangat sulit

menyam-paikan paparan kawruh kejawen dengan bahasa Indonesia. Padahal
bahasa Jawa untuk ngelmu-ngelmu tersebut sudah banyak yang kurang paham
lagi. Serat-serat kapujanggan misalnya, bahasanya sudah jarang dipergunakan
awam pada masa sekarang ini. Lagian disusun dalam bentuk tembang-tembang.
Maka jarang orang paham isinya meskipun ketika berkesenian nembang macapat
begitu fasih melakukan.
Namun demikian, kita hendaknya tidak gampang menyerah. Karena kita, wong
Jawa, masih memiliki bahasa Jawa Ngoko yang secara alamiah terlestarikan dan
masih banyak awam yang memahami. Kebetulan saja bahwa ‘teks’ ngelmungelmu Jawa banyak yang dipaparkan dengan bahasa Jawa Ngoko itu.
Menanggapi keinginan Ki Doko Wiro dan mungkin para sejawat lain yang senada,
maka saya ingin menyampaikan suatu kajian tentang ‘Kawruh Sangkan Paran’
semampu saya kepada para sejawat. Sumangga ……. Meski yang tertera di banyak
literatur Jawa masih banyak berbau ‘dongeng’, namun bisa menuntun saya
memahami ‘dasar falsafah’ Jawa tentang: teologi, mitologi dan ‘kosmologi’
Kejawen. Landasan atau ‘aras dasar’ utama spiritualisme Kejawen adalah
‘Panunggalan’, atau ‘Manunggal’ yang artinya menerangkan bahwa ‘sistim’ dari
semua ‘yang ada’ merupakan suatu ‘kesatuan yang mutlak kosmis-magis tak
terpisahkan’.
‘Struktur sistim’-nya seperti kesatuan sel yang terdiri ‘inti’ dan ‘plasma’, disebut
dalam istilah Jawa ‘Gusti’ dan ‘Kawula’. Kalimatnya : “Manunggaling Kawula

Gusti”. Untaian kata wewarah Jawa lainnya: ‘kembang lan cangkoke’, ‘sesotya lan
embanan’, ‘sedulur papat kalima pancer’ (dalam konteks rohani manusia), Hyang
Manik lan Hyang Maya; Manikmaya atau ‘Dzat Sejatining Urip’ (rohani jagad
semesta) yang dalam istilah Jawa diberi sebutan: ‘Pangeran’ atau ‘Gusti’.
Kawruh Kêjawèn mengajarkan bahwa tergelarnya jagad raya adalah diciptakan
oleh Sang Hyang Wenang (sebutan lainnya: Sang Hyang Wisesa, Sang Hyang
Tunggal), nama sebutan untuk Sesembahan Asli Jawa. Penciptaannya dengan
meremas (membanting) antiga (benih, wiji, bebakalan) hingga tercipta tiga hal :
a. Langit dan bumi (alam semesta).
b. Teja dan cahya, teja merupakan cahaya yang tidak bisa diindera sedangkan
cahya merupakan cahaya yang bisa diindera.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

3


c. Manikmaya, yaitu “Dzat Urip” atau “Sejatining Urip” (Kesejatian Hidup, Suksma,
Roh).
Menurut Kawruh Kêjawèn, maka seluruh semesta seisinya adalah ciptaan
Sanghyang Wisesa di alam suwung, artinya mencipta di dalam haribaan-Nya
sendiri. Di dalam haribaan-Nya sendiri mengandung maksud bahwa Tuhan murbâ
wasésâ (melingkupi, memuat, serta menguasai dan mengatur) seluruh semesta
dan seluruh isinya.
Di dalam kesemestaan tersebut ada materi (bumi dan langit), ada sinar dan medan
kosmis (cahya dan teja), dan ada Dzat Urip (Manik-mâyâ, Sêjatining Urip,
Kesejatian Hidup) sebagai derivate (emanasi, pancaran, tajali) Dzat Tuhan.
Pandangan Kêjawèn menyatakan bahwa: Dzat Tuhan “tan kênâ kinâyângâpâ",
tidak bisa dihampiri oleh akal, rasa, dan daya spiritual (batin) manusia. Yang
mampu dihampiri akal, rasa dan daya spiritual (kebatinan) adalah Derivate Awal
Dzat Tuhan yang di banyak penekunan kejawen disebut ‘Suksma Kawekas’. Saya
sendiri lebih nyaman menggunakan sebutan Dzat Sejatining Urip, yang kemudian
disebut: Pangèran, Gusti, atau Ingsun.
Kawruh Sangkan Paran merupakan ‘ngelmu’ Jawa yang mengajarkan asal mula
keseluruhan yang ada dan kemana tujuan akhirnya. ‘Ada’ dalam artian ‘Maha
Kesatuan Tunggal Semesta’ adalah langgeng abadi. Maka dengan demikian

‘sangkan paran’ lebih ditujukan kepada ‘ada’ untuk ‘titah urip’ dan lebih khusus lagi
‘manusia’. Titah urip merupakan ‘persenyawaan’ dari tiga unsur : bumi lan langit,
cahya lan teja, serta ‘dzat urip’. Ketiga unsur tersebut bersifat langgeng pada
‘azali’-nya, maka yang tidak langgeng adalah ‘kahanan pernyawaannya’. Sangkan
berarti proses mensenyawa, sementara paran merupakan ‘kahanan’ setelah
mengurai kembalinya pernyawaan tersebut. Berikut saya kutipkan ‘Wedaran Sang
Wiku Djawa Boedi Moerni’ (1934) :
Note :
Sang Wiku adalah ‘sesepuh’ Kejawen yang menjadi ‘guru utama’ banyak tokohtokoh Jawa di jamannya. Tersirat dalam tulisan para siswanya, bahwa saat itu
Sang Wiku sudah sepuh sekali, diatas seratus taun. Sang Wiku menyatakan diri
sebagai orang pelosok (pegunungan) yang jauh dari kota. ‘Cedhak watu adoh
ratu”.
SANGKAN PARAN (02)

Sangkan Paran iku lakone Urip utawa Jiwa kang lagi tumurun saka kana tumeka
ing kene, kang ing maune sira padha durung wikan (mangerti). Maune iku, karepe

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir


www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

4

wiwitan utawa kana, dadi sangkane kang mau saka kana, parane mrene. Kosok
baline, saka kene parane mrana. Iku yen mungguh tumraping wong lumaku, sing
mesthi sangkane saka mburi parane menyang ngarep. Sawise tumeka ing paran
(kene iki), yen arep marani sangkane, kudu lumaku ambalik. Ananging patrap kang
mangkono iku rekasa, marga dunung lan dalane wis ora kelingan; rak iya ta? Coba
caritaa sapa kang wus tau weruh, wong tuwa bisa bali dadi bocah maneh, banjur
dadi bayi bali lumebu ing guwa garba, nuli bisa bali dadi jiwa? Iku aran mokal.
Ing mengko sarehning patrap ambalik iku ora bakal bisa kalakon, becike nganggo
patrap lumaku ambanjur bae. Geneya teka mangkono? Iya awit mirid saka
piwulang bab kaanan titahing Suksma, adhapur piwulang kang sajati ngenani
jagad saisine kabeh, bawana iku wujude bunder. Dadi yen lumaku ambanjur, kang
mesthi iya bisa tumeka ing panggonan maune. Awit araning enggon iku mung loro,
kana karo kene. Kosok baline: kene karo kana. Dadi yen saka kana, parane mrene,
lan manawa saka kene parane mrana. Waton lakune mau ora slewengan, utawa

mompar mampir ndadak utang sangu barang, utawa maneh ndadak jajan ana ing
warung, adus ing kedhung, mesthine rak iya bakal tekan ing kana ta?
Mulane padha den ngati-ati lan prayitna sarta kang eling, manawa kene iki akeh
begalane lan akeh sambekalane, apa maneh dhasar gedhe cobane. Iku kang dadi
pangridhu lan pamurunging sedya, kang marakake ora bisa sembada. Mangka
kene iki wawayangane kana, lan kana iku iya wawayangane kene. Papadhane sira
andeleng warnanira ana sajroning pangilon, yen kene tutul, kana iya tutul; kene
lorek, kana iya lorek; kene ireng, ing kana iya ireng, mangkono sapiturute. Ana
dene sakabehing rurupan iku, iya wujuding begalan. Begalan mau kadadeyan saka
kurang pangati-atine mungguh pangreksane marang awake dhewe. Pinangkane
mung saka karem angumbar karep, anuruti hawa napsune. Mangka karep lan
hawa napsu iku, manawa diuja sangsaya makantar-kantar anggegirisi, tutuging
endhon andadekake coba beka, kang mahanani awake dhewe dadi ambuntel,
utawa ambalebet sarta ambabaluhi marang Pak Jiwa. Apa iya ora rekasa lakune
Pak Jiwa mau? Sing mesthi kang amarga kabotan ing babaluh, dadi banjur banget
ing sarentine. Terkadhang durung sapira dohing lakune, nuli karasa sayah, banjur
trima mung mandheg ana ing saenggon-enggon bae. Gek kapan bisane menyang
panggonane lawas? Jalaran saka kang mangkono iku, luwih prayoga manawa
ingsun nyaritakake bab sangkan paran dhisik, lan kapriye sababe dene bisa
tumurun marang ing donya iki. Apa maneh kapriye mungguh perlune kawruh kang

mangkono mau dibutuhake dening manungsa, lan kudu diudi kongsi kapara nyata
nemu buktine, kang kalawan sinaksenan dening lepasing pandulu kita pribadi.
Sarta maneh kumudu angawruhi marang dumadining rereged utawa luput kang
sakawit. Duk nalika tumurun saka kana- kanane, rereged mau ora tinemaha.
Marga kang mangkono mau, banjur ora diarani suci, dening wus anduweni cacat

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

5

lan luput ing wiwitane. Mangka sajatine cacad utawa luput mau, tansah cumepak
angadhang ana ing dadalan, kang diliwati dening kang lumaku saka sangkan (kana
panggonane lawas), marang paran kene iki.
Dadi luput utawa reregede mau iya banjur sangsaya ajujul wuwul. Mulane Urip
utawa Jiwa kang kawuwulan ing rereged iku mau lumrahe banjur diarani ‘kawula’.

Amarga tekane wus kawuwulan dening rereged (kaluputan) kang kongsi
andadekake lemesing dayane Pak Urip iku. Rumangsa kaya kinunjara ana ing
sajroning gedhong wesi. Mulane saya akeh kaluputane, iya sangsaya ringkih uripe.
Iya jalaran saking kandel lan gedhening kaluputane, Pak Jiwa kongsi kena
diandheg ana ing kene watara lawas. Ora uwal utawa ora ucul yen bandhule kang
kasar-kasar mau durung rusak. Dene bandhul utawa balebed kang wis rusak,
diuwalake dening Pak Urip mau, lumrahe diarani mati.
Mungguh salugune Jiwa utawa Pak Urip iku ora bisa mati, ajeg ing salawaslawase. Tembung ajeg iku, iya langgeng: apane kang langgeng? Yaiku uripe lan
anane, yaiku Jiwa kang wus oncat saka buntel utawa bandhule. Dene buntel utawa
bandhule kang kaprahe diarani raga, kang asipat kaya dene ragangan, kang ing
tembe mesthi bakal rusak dadi wangke. Sanajan wis bisa oncat saka rereged
utawa raga, suprandene iya isih ana maneh rereged kang ora gampang diuwalake.
Ing ngarep wis ingsun caritakake, yen rereged kang nutupi iku andadekake
pepeteng lan lali, mulane iya ora gampang baline marang sangkan utawa
padunungane lawas. Bisane bali marang panggonane lawas, manawa Pak Jiwa
mung kari anggawa sarira pribadi. Amarga sarirane pribadi mau, asale saka
sangkan lan ora kawoworan apa-apa, mulane diarani suci, bisa luluh lan jumbuh
dadi sawiji, tetep jumeneng Maha Suci, tegese luwih dening suci. Kang wis
widagda angudi mangkono mau, kaprahe diarani nyawarga, tegese sawarga iku,
wus kumpul kalawan wargane (dadi siji). Dadi anane ing kono mung sarwa lega,

iya lega dening wus bisa bali marang poke. Kang ana ing kono mung
panjenengane pribadi, ora kantha ora kanthi, ora warna ora rupa, ora arah ora
pernah, tetep jumeneng Maha Agung lan Maha Luhur, Maha Kawasa lan Maha
Luwih, mulya langgeng tan owah gingsir.
Dene enggone sinebut Maha Agung iku, amarga jagad saisen-isene kabeh,
kawasesa ing Panjenengane. Teteping Maha Luhur iku, jalaran sakehing kaanan,
luwih asor tinimbang Panjenengane. Teteping Maha Kawasa, karana dumadining
kaanan kabeh, kapurba ing Panjenengane. Teteping jumeneng Maha Luwih sebab
sagunging kaanan, antuk palimarma saka Panjenengane. Tetepe Maha Mulya,
dening kaanan kang dumadi ora bisa madha lan ora kawawa anggepok marang
Panjenengane. Tegese langgeng tan owah gingsir iku, wiwit duk samana kongsi
saiki, tumekane ing mbesuk, iya ajeg anane, ora owah lan tanpa cacad.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

6

Kang mesthi Pak Jiwa kang kangelan bali marang panggonane lawas (sangkan)
mau kepengin ambaleni ragangane nanging ora gelem jalaran wus arupa wangke.
Mulane amilaur ngluyur saparan-paran, ngaub ana ing saenggon-enggon. Dadi
tenagane Jiwa iku ora gampang sembadane bisa bali marang panggonane lawas
manawa durung bisa nguwalake rereged utawa kaluputane. Jiwa kang sumanggar
ana ing saenggon-enggon, utawa kang sumandha ing saparan-paran, iku yektine
kena diarani neraka, jalaran kang sabenere kudu bali menyang panggonane lawas
(sangkan), ananging ora bisa tumeka, amarga isih kawoworan rereged kang dadi
babaluh mau. Ana maneh bandhul kang anjalari si Jiwa enggal bali maneh marang
ing donya kene, ngrasuk raga anyar. Bandhul kang anjalari bisa bali ngrasuk raga
anyar mau aran ‘ala utama’ utawa ‘reged apik’. Ing tembe, tumurun ing donya kang
kapindho, lan yen bisa ngrucat sarta nguwalake saliring rereged, iya uga bisa bali
marang panggonane lawas. Dene bandhul becik iku mau, asale saka karep kang
dhemen anggayuh kautaman, angudi marang kang durung bisa andadekake
pamareme. Dadi urip ing donya kang kaping pindho iku, perlune nutugakake kang
digayuh lan diudi mau.

SANGKAN PARAN (03)

Ing mengko ingsun arep amiwiti anyaritakake cethane dhek sadurunge ana apaapa, nganti tumeka gumelaring jagad saisine kabeh, lan dumadining manungsa
tumurun ing donya, kongsi bali marang panggonane lawas. Kabeh iku ingsun mung
saderma ngucap, Hyang Suksma Kawekas kang paring dhawuh.
Dadi sarehning saka keparenging Suksma, sariraningsun minangka lelantaran
ambuka, cethane wawarah mau, pangrasaningsun wis aran nugraha (begja
kemayangan). Marmane ingsun kudu matur sewu sembah nuwun marang
Panjenengane, nganggo cara Jawa sakepenake manut sasenengingsun dhewe.
Kabeh kang ingsun enteni lan ingsun senengi, kang mesthi wus kauningan dening
Pangeran Kang Maha Wikan.
HYANG HONG ILAHENG AWIGNA BUDIWA NAWA SANGA, mung Hyang
Suksma Kawekas sasmitaningsun. Niyatingsun miwiti ambuka wedaran kawruh
atas karsaning Suksma:
Durung ana apa-apa , isih suwung wangwung. Suwunge iku dumunung ing ana.
Ana iku langgeng ing salawas-lawase. Pethane kaya sumurat, anyemburat,
nyemprot, kedher ambuwang lan anarik. Kang mangkono iku ajeg salawase, tan
kena owah datan kena winengkang. Iku ‘wit’ utawa ‘babu’ baboning ngadadi, ya

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

7

guruning sakabehing kang ana. Semprotan lan cipratane mau ana kang akeh lan
kang sathithik. Kang akeh iku dadi luwih gedhe tinimbang liyane, sarta banjur
kuwawa dadi ‘wana’ (papan) dunung dhewe-dhewe. ‘Kaanan’ kang luwih gedhe
luwih adoh parane. Sakehing ‘kaanan’ kang dumadi mau tansah wuwuh-wuwuh
dayane saka sorot lan semprotan utawa cipratan ‘adidayane’ Guruning Ngadadi.
Kagawa saka dhewe-dhewening prenahe, dayane sakabehing kaanan mau banjur
ora padha. Kang luwih dhisik dadi iku semprotan kang luwih gedhe, anduweni daya
kedher mubeng anarik meh sairib karo dayane Guruning Ngadadi. Sarehning saka
terange cahyane, kang dadi luwih dhisik sarta katone luwih gedhe (menjila, ksm)
tinimbang ‘kaanan’ liyane, mula becike ingsun arani Pramana Jati.
Kapindhone, ana maneh kaanan kang meh padha gedhene karo Pramana mau,

dayane mungser mubeng sumorot. Saka kuwating ubenge lan kawuwuhan
semburating dayane Guruning Ngadadi banjur duwe daya panas. Saka bangeting
panase kongsi metu sunare kang padhang, iya iku Arka utawa Surya.
Katelune, ana kang memper kayadene Surya, gedhene uga meh padha, dayane

mungser lan sumorot, lan uga tansah oleh wuwuh saka dayane Guruning Ngadadi.
Ananging sarehne prenahe rada cedhak karo Pramana, mangka dayane Pramana
iku anarik utawa nyerot, dadi prenahing Surya uga banjur cedhak karo ‘kaanan
katelu’ mau. Mangka dayaning Surya mubeng sumorot lan panas; panasing sorot
tansah angenani ‘kaanan katelu’ iku. Dadi kaanan kang kaping telu mau tansah
kawuwuhan dayaning Pramana lan Surya sarta Guruning Ngadadi. Mulane kaanan
kang kaping telu iku kurang dayane,
banjur mung adhem lan anteng bae. Nanging iya isih mubeng mungser. Iku ingsun
arani Wulan (Rembulan), awit dadine saka lereming daya tetelu kembul dadi sawiji.
Kaping pat, ana kaanan maneh, sarta akeh banget, gedhene iya meh padha bae

karo Surya, prenahe adoh karo kaanan tetelu mau. Dayane kabeh mung kedher
sumorot. Marga akeh tunggale, becike ingsun arani Kartika (Lintang). Saka
padunungane lintang-lintang mau ana tetelu kang katone gedhe dhewe yen
dineleng saka kene, amarga luwih cedhak tinimbang lintang-lintang liyane.
Pethane kaya dene ngapit-apit dununging Pramana, andadekake pepethan ancerancer pojoking Pramana. Dene dayane lintang tetelu mau kalah karo dayaning
Pramana, tansah kaserot dening dayaning Pramana. Sabanjure semono uga
dayaning Surya lan Rembulan tansah kaserot dening Pramana.
Sakabehing ‘kaanan dumadi’ iku kayadene ngubengi utawa ngrubungi ing
Guruning Ngadadi. Mulane iya banjur kaya pepethan ancering arah utawa keblat.
Wong Jawa kerep padha nganggo tetembungan ‘keblat papat kalima pancer’, iku
karepe mangkene: keblate papat iya iku kaanan dumadi kang gedhe-gedhe,

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

8

pancere Guruning Ngadadi. Mungguh kaanan dumadi kang dhisik iku mau kabeh
diarani purwana, tegese panggonan kang wiwitan iya purwane ana dumadi. Dene
gurune kena diarani Guru Purwaka, tegese Guru kang jumeneng dhisik, ora ana
kang andhisiki lan ora ana kang madhani.
Wedaran Sang Wiku yang tersaji merupakan hasil beliau bermeditasi (maneges)
memenuhi permintaan para siswa-siswanya. Maka dalam pengantarnya beliau
berpesan agar para siswanya membuktikan semua yang beliau paparkan dengan
cara bermeditasi (maneges) sebagaimana yang beliau lakukan. Disinilah makna
“Ngelmu iku kelakone kanthi laku” yang ada dalam Wedhatama pupuh Pucung
diterangkan maksudnya. Bahwa dalam hal ‘ngelmu’ Kejawen lebih mengutamakan
‘pembuktian’ kasunyatannya dibanding sekedar menyuruh mempercayai wacana
yang kebanyakan berdasar ‘jarene’,
konon kabarnya.
Barangkali saja karena hal itu maka jarang dijumpai paparan ‘ngelmu’ secara teori.
Yang ditemukan sekedar pokok-pokok pengertian yang umumnya berupa ‘kalimat
wirid’. Misalnya ‘wirid wolung pangkat’ yang banyak dipakai oleh komunitas
penekunan Kejawen. Wirid inipun sesungguhnya merupakan ‘ajaran’ yang
nampaknya berasal dari jaman kuna. Maka konsepnya bisa ditemukan di parwaparwa, kavya, dan primbon. Yang terpopuler dan banyak dijadikan acuan laku
teosofi adalah yang ditulis R.Ng. Ranggawarsita, Hidayat Jati. Namun juga bisa
ditemukan dalam Centhini yang lebih tua. Kalimat wirid yang berkaitan dengan
kawruh Sangkan Paran :
Wêjangan pituduh wahananing Pangèran: Sajatiné ora ânâ âpâ-âpâ, awit duk
maksih awang-uwung durung ânâ sawiji-wiji, kang ânâ dhihin iku Ingsun, ora ânâ
Pangèran anging Ingsun sajatining kang urip luwih suci, anartani warnâ, aran, lan
pakartining-Sun (dzat, sipat, asmâ, afngal).
Terjemahan dalam bahasa Indonesia :
Ajaran petunjuk keberadaan Pangeran: Sesungguhnya tidak ada apa-apa, sejak
masih awang-uwung (suwung, alam hampa) belum ada suatu apapun, yang ada
pertama kali adalah Ingsun, tidak ada Pangeran kecuali Aku (Ingsun) sejatinya
hidup yang lebih suci, mewakili pancaran dzat, sifat, asma dan afngal-Ku (Ingsun).
Kalimat wirid tersebut di atas ketika kita hubungkan dengan wedaran Sang Wiku,
maka sebutan Ingsun atau Pangeran adalah sama dengan Guruning Ngadadi atau
Suksma Kawekas. Dalam paparan sang Wiku selanjutnya nanti, menjelaskan
bahwa penciptaan ‘titah urip’ didahuli penciptaan tempatnya lebih dahulu yaitu
bumi lan langit (Tata Surya) serta embanan panuksma yang berupa semua

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

9

dayaning ‘kaanan dumadi’ (sorot semburat kekedher, cahya lan teja). Maka
wedaran Sang Wiku akan jumbuh dengan kalimat wirid berikutnya :

SANGKAN PARAN (04)

Wêjangan pambukâ kahananing Pangèran:
Satuhuné Ingsun Pangèran Sêjati, lan kawâsâ anitahaké sawiji-wiji, dadi ânâ
pâdhâ sanalikâ sâkâ karsâ lan pêpêsthèning-Sun, ing kono kanyatahané
gumêlaring karsâ lan pakartining-Sun kang dadi pratândhâ:
a. Kang dhihin, Ingsun gumânâ ing dalêm alam awang-uwung kang tanpâ wiwitan
tanpâ wêkasan, iyâ iku alaming-Sun kang maksih piningit.
b. Kapindho, Ingsun anganakaké cahyâ minângkâ panuksmaning-Sun dumunung
ânâ ing alam pasênêdaning-Sun.
c. Kaping têlu, Ingsun anganakaké wawayangan minângkâ panuksmâ lan
rahsaning-Sun, dumunung ânâ ing alam pambabaring wiji.
d. Kaping pat, Ingsun anganakaké suksmâ minângâa dadi pratân-dhâ
kauripaning-Sun, dumunung ânâ alaming hêrah.
e. Kaping limâ, Ingsun anganakaké angên-angên kang ugâ dadi warnaning-Sun
ânâ ing sajêron alam kang lagi kênâ kaupa-makaké.
f. Kaping ênêm, Ingsun anganakaké budi kang minângkâ kanya-tahan pêncaring
angên-angên kang dumunung ânâ ing sajêronê alaming badan alus.
g. Kaping pitu, Ingsun anggêlar warânâ (tabir) kang minângkâ kakandhangan
pasèrènaning-Sun.
Kasêbut nêm prakârâ ing ndhuwur mau tumitah ing donyâ, yaiku Sajatining
Manungsâ.
Terjemahan dalam bahasa Indonesia :
Ajaran membuka pemahaman keadaan Pangeran:
Sesungguhnya Aku adalah Pangeran Sejati, dan berkuasa menitahkan sesuatu,
menjadi ada dengan seketika karena kehendak dan takdir-Ku, disitu kenyataan
tergelarnya kehendak dan titah (pakarti)-Ku yang men-jadi pertandanya :
a. Yang pertama, Aku berada di alam kehampaan (awang-uwung) yang tiada awal
dan tiada akhir, yaitu alam-Ku yang masih tersembunyi.
b. Yang kedua, Aku mengadakan cahaya sebagai penuksmaan-Ku berada di alam
keberadaan-Ku.
c. Ketiga, Aku mengadakan bayangan (aura) sebagai panuksma dan rahsa-Ku,
berada di alam terjadinya benih.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

10

d. Keempat, Aku mengadakan suksma (ruh) sebagai tanda kehidupan-Ku, berada
di alam herah (sel hidup).
e. Kelima, Aku mengadakan angan-angan yang juga sebagai warna-Ku berada di
alam yang baru bisa diumpamakan.
f. Keenam, Aku mengadakan budi (gerak) yang menjadi kenyataan berpencarnya
angan-angan yang berada di dalam alam badan halus (rohani).
g. Ketujuh, Aku menggelar tabir (hijab) yang sebagai tempat per-semayaman-Ku.
Tersebut enam perkara di atas tadi tertitahkan di dunia, yaitu Sejatinya Manusia.
Kelanjutan wedaran Sang Wiku :
Ana dene kang bakal dawa caritane, iya iku Pramana.
Pramana iku tansah anyerot dayaning kaanan tetelu mau, kayata surya sinerot
panase, lintang sinerot kedhere, rembulan sinerot adheme. Amarga Pramana
anduweni daya kedher lan mubeng banget santosane, suwe-suwe kumpuling daya
tetelu kang padha sinerot mau, dadi ngringet. Kringete mau saya lawas sangsaya
mundhak, suwe-suwe dadi banyu. Dene banyu iku ingsun arani ‘tirta purwa’, utawa
‘tirta kamandanu’, tegese banyu urip, marga wiwitane saka kumpule daya tetelu.
Tirta kamandanu mau tansah ingubengake lan kinedherake dening Pramana,
suwe-suwe dadi saya kasar.
Sarehning penyeroting Pramana ora ana lerene, dadi banyu mau saya lawas iya
sangsaya mundhak kasare. Amarga saka gedhening banyu mau, kongsi kawawa
ambuntel marang sariraning Pramana mangkono ing sabanjure. Saya lawas iya
sangsaya mundhak akehe lan kasare, wusana banyu kasar kang wus bisa
ambuntel ing sariraning Pramono mau, dadi banget kandele lan banget jembare.
Iku ingsun arani jaladri, karepe banyu luwih kandel, luwih jembar.
Jaladri mau sabanjure tansah ingubengake ing Pramana, kinedherake lan katarik
sarta tansah kawuwuhan dayaning surya, rembulan lawan lintang-lintang satemah
jaladri kang cedhak karo sariraning Pramana, banjur saya luwih kasar, kongsi
anjendhel. Jendhelan mau saya lawas sangsaya kandel, mulane banjur rapet
pambuntele marang Pramana: gampange jendhelan iku ingsun arani ‘pratala’,
tegese wujud kasar dadi dhadhasar, lan tansah raket lan rapet kalawan Pramana,
kongsi ora ana selane.
Dene banyu jaladri mau saking kandele lan jembare, nganti tanpa wates,
gampange ingsun arani jalanidhi. Ing samengko saya kurang lepas (kuwat) daya
panyeroting Pramana, marang kaanan tetelu mau, sarta dayane mubeng lan
kedher mau, kalingan ing pratala. Sarehning pratala iku mau banget cedhake karo

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

11

Pramana dadi tansah kagepok ingubengake lan kinedherake dening Pramana
mau. Saking bangeting sesere, kongsi kaya digosok ajeg tanpa ana lerene. Ing
wekasan pratala mau banjur panas, suwe-suwe kawawa dadi geni, genine awor
karo awak-awaking pratala mau. Saka gedhening geni kang tansah di kedherake
dening Pramana, dadi Pratala mau tansah kaya digarang , jalaran ing njaba ora
pedhot kataman panasing surya.
Saupama ora oleh daya adhem saka rembulan, sarta daya kedhering lintanglintang, kang mesthi pratala mau dadi garing, lan jalanidhi dadi asat. Nanging
kedhering lintang-lintang kang sinerot mau nampeg marang bunteling Pramana,
iya iku pratala lan jalanidhi, iku katut kadayan dening kakedher lan ubenge mau.
Mulane kedhering lintang kang sinerot mau uga banjur katut marang lakuning
pratala lan jalanidhi kang kagawa mubeng dening Pramana. Sabab saka
mangkono banjur mahanani daya kang santosa kaya dene nyembur marang ing
pratala lan jalanidhi mau. Dene daya santosa mau gampange diarani maruta.
Karepe daya sinerot kerut (katut) dening ubenging kang anyerot. Maruta mau
amratani sajembaring pratala lan jalanidhi. Mulane pratala mau mung wuwuh akas
lan atos bae, dadi ora garing kabeh. Wusana ana kang banjur nela, bolong pating
cromplong, marga saka tansah kesuk dening lakune geni kang kinedherake dening
Pramana mau.
SANGKAN PARAN (05)

Mungguh bolongan kang saka pratala iku, jebule (njedhule, tembuse) marang
jalanidhi: lakuning geni banjur kadhangan dening jalanidhi, mangka banyuning
jalanidhi orang gampang piniyak (kesuk) ing lakuning geni, jalaran saka kandele,
dadi banyunne mung tansah pating panjelut. Panjeluting banyu mau katampeg ing
maruta, banjur nyempyok ing pratala. Mulane pratala kang kena kasempyok
banyuning jalanidhi mau, padha luntur katut sempyokaning banyu, lunturane suwesuwe nglumpuk, banjur dadi punthuk ana ing pratala urut sacedhake jalanidhi.
Dene bolongan kang ora kendhat ngesuk marang pratala kang amarga saka
banget santering geni mau, pratalane banjur muncrat sumembur sumawur
sakubenging bolongan mau. Lawas-lawas saya wuwuh sauwuraning pratala, nuli
dadi punthuk. Punthuk mau uga tansah katampeg lakuning maruta tumamane ora
beda karo diubengake.
Sarehning sawuraning pratala mau saya wuwuh, mangka maruta tansah
angubengake, dadi banjur kaya diglintir, mulane katon bunder lan mundhak
dhuwure. Pratala kang mangkono iku kepenake ingsun arani Ancala, iya iku pratala
kang katon munggul, beda karo pratala kang ora kambah ing bolongan iku. Ancala
mau salawase tansah kataman daya panasing geni, mulane iya banjur saya

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

12

wuwuh kandel. Pratala kang atos sedhak karo lakuning geni iku, anuli dadi
dhasaring ancala, kang angubengi bolonganing geni, mulane gampange iya ingsun
arani padhas, karepe bantala atos, kang dadi dhasaring pratala iku. Ancala iku uga
tansah oleh dayaning surya, lintang lan rembulan, mulane ora bisa dadi panas
kabeh. Sakehing kaanan dumadi iku, lakune tansah mangkono bae ing sabanjure.
Ing mangka kang perlu bakal ingsun caritakake luwih dawa, yaiku Pramana.
Pramana iku sawuse winungkus utawa binuntel dening kaanan pirang-pirang,
kayata: pratala kang isi punthuk lan ancala sarta jalanidhi, dhahana miwah maruta,
ing samengko banjur tetap dadi wana utawa papan, wadhah kang bisa
ngandhegake sarupaning kaanan dumadi, kang asal saka cipratan, semburat
utawa semprotaning gurune. Mulane bareng wus awujud mangkono, nuli kena
diarani bawana. Thukule tembung iku, saka Ba lan Wana. Ba iku wutuhe teba
utawa ghumelar. Wana iku karepe panggonan kang isi dayaning dumadi pirangpirang, kang awujud kasar sarta alus, kaya kang kasebut ing dhuwur mau.
Nanging nalika samono, durung ana kang diarani manungsa lan karsa, amarga
durung ganep kang dadi sadhiyan utawa cawisane kang kagungan karsa; dadi
kang kagungan karsa iya durung tumedhak. Kang mangkono iku, sira aja keliru
surup dening dhek mau wis ingsun terangake, guruning ngadadi sarta sakabehing
kaanan dumadi. Iku dhasar wis kaya dene watak ajeg ing salawase. Dadi
Panjenengane ora ngagem karsa, sadurunge kanthi pepak cawisane, kang bakal
kawuwuhan daya saka kaanan dumadi pirang-pirang mau. Apadene kala samaa
durung ana sing diarani hawa. Mangka kang ingsun caritakake mau dumadining
kaanan kang gampang bisa diweruhi. Kaanan kang mangkono iku, wong Jawa
kewuhan anggone ngarani, lan ora saben wong ngerti karepe, lan uga ora saben
wong ngerti kadadeyane.
Mangka sanyatane kaanan iku kang agawe daya kuwat utawa santosa ing
sakabehaning kaanan kang gumelar. Terange mangkene: “sawuse bawana
gumelar isi pratala, punthuk-punthuk, geni ancala lan jalanidhi, wis mesthi daya
panyeroting Pramana saya kurang lepase, nanging lakune lan panyerote isih
ambanjur. Dadi dayaning surya, rembulan, lintang-lintang kang sinerot mau, banjur
bisa kandheg ing sanjabaning pratala lan jalanidhi, tansah mulek muntel kempel
salawase ora wudhar. Apa maneh katurutan saka sorote guruning ngadadi, uga
banjur kumpul karo daya kang kempel mau. Kumpuling daya mau, andadekake
kaanan sanjabaning pratala kang gampang dinulu ing netra karo, nanging iya ora
gampang didemek. Kaanan iku saya lawas sangsaya wuwuh kandele, malah bisa
amuwuhi pambunteling Pramana. Kaanan kang mangkono iku, ingsun aradi udara
(langit). Mungguh karepe tembung udara iku kempeling daya kang ora bisa udhar
(wudhar), amarga saking kandele udhara iku mau. Saupama katona awujud kasar,

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

13

amasthi ngundhung-undhung banget dhuwure. Mangkono uga tembung langit, iku
mung anjupuk gampange, iya iku saka tembung langut, tegese luwih dening adoh,
kang ora katon watese utawa pungkasane.
Sawise ana langit, sorot lan semburate Gurune Ngadadi tansah kandheg ana ing
langit kang uga tansah kawuwuhan saka dayaning surya, lintang lan rembulan.
Dadi panyeroting Pramana ing kahanan iku kayadene kesaring ana ing langit kono.
Lan maneh satekane ana ing sacedhakibg pratala, banjur gampang katut ing
lakuning maruta kang ingubengake dening Pramana. Dadi samengko ing
sanjabaning pratala banjur isi ‘kaanan dumadi’ kang uga wadhah bunteling sorot
lan semburat utawa cipratane Gurune Ngadadi. Cpratan (Ind. : pancaran, ksm)
mau ana ing sajroning hawa kono, uga banjur kawuwuhan dening dayaniung
surya, rembulan sarta lintang lan wus sinaring ing langit. Dadi kaanan kang saka
cipratan mau banjur kaya dibandhuli (dibaluhi) dening sakabehing daya hawa kang
ambuntel mau. Lan uga banjur kataman ing panyeroting Pramana sarta dayaning
geni. Lakuniung maruta banjur mahanani‘rerupan’ kang gampang dinulu ing netra
karo, nanging ora seben wong ngerti, marga ora sumurup kedaeyan saka apa
‘kaanan’ kang mangkono iku. Mulane gampange manawa mirid saka wujude banjur
diaranana ‘kilat’ utawa ‘lidhah’ bae. Dene tempuke mau, racake daya kang ing
ndhuwur iku kalah. Tempuking daya mau swarane gumleger utawa gumludhug.
Mulane kaprah wong Jawa mung ngarani ‘gludhug’ bae, jalaran mirid saka
suwarane. Aananging ye n kapinujon kaanan kang saka ing ndhuwur mau
bebarengan aro sorot kang saka Gurune Ngadadi, iku sayekti padha rosane, dadi
karone sampyuh, swarane jumedhor ngaget-ageti. Mirid saka swara lan rupane, iku
uga nuli padha diarani ‘pracalita’ (bledheg) utawa gelap. Mirid saka swara
pambledhaging barang kang luwih gedhe. Gelap saka rupa kang lakune kaya dene
nugelake samubarang kang tinrajang sarta katon rupane kumelap.
Sangkan Paran (06)

Dene kaanan samburat kang saka Gurune Ngadadi mau bareng wus tempuk karo
daya kang saka Pramana banjur padha pecah. Ambyar sajroning hawa ing langit
kono. Pecahing tempukane daya kekarone iku banjur katut lakuning angin kongsi
bisa mratani sajembaring langit awor lan hawa. Mulane iya banjur katon kaya dene
urip (obah). Nanging saupama dinulu karo netra karo, katone rada samar,
ewadene suwe-suwe iya bisa kasatmata. Mungguh kaanan iku mau ora langgeng .
Tandhane yen katatb karo dayaning Pramana, bisa pecah. Dadi kaanan iku ana
sarta nyata, nanging ora ajeg, mulane gampang banjur diarani ‘swasana’. Karepe
tembung ‘swasana’, sawijining kakaanan kang alus awor lawan hawa, sarta ora
bisa ajeg kaya kaanan liya-liyane, kayata: Pramana, Surya, Lintang sarta
Rembulan. Kang mangkono mau sira aja kliru panampa, aja sira sengguh yen

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

14

swasana iku saka tembung ‘su’ lan ‘wasana’, iku ora. Benere kang tinemu nalar iya
iku saka tembung ‘swasa’ lan ‘ana’. Swasa tegese ‘kaanan’ kang ora tetep, ‘ana’
tegese kapara nyata lan bukti sarta melok. Dene swasana bareng wus kataman
dayaning surya lan rembulan, uga banjur mratani langit, katone saya agal,
gampang dinulu sarana netra karo, lan banjur gampang katut dening maruta. Iku
diarani ‘amun-amun’, tegese ‘kaanan’ kang alus lan gampang bisane pecah. Dene
pecahane mu pethane kaya urip, nanging durung urip temenan. Anggoningsun
ngarani durung urip temenan iku marga katitik anggone obah saka sangkan paran,
mung manut lakuning maruta, sunaring surya lan kedhering Pramana. Mung katon
lembak-lembak pating krampul pating krelip.
Dhek mau ingsun wus amratelakake yen pancurat sarta cipratane Guruning
Ngadadi iku ing sabanjure tansah ana. Nanging tempuke karo dayaning Pramana
ora ajeg. Mulane iya ana kala mangsane ora tempuk. Mungguh kang ora tempuk
mau iya tansah kandheg ing Sjroning swasana bae, lan tansahnkasusul
kawuwulan sorot Guruning Ngadadi arta oleh dayaning surya, lintangblan
rembulan. Anuli kabuntel ing swasana kongsi bisa urip ing kono. Nanging uripe
durung duwe karsa amarga nitik saka nyataning kaanan iku. Lakune saka sangkan
menyang paran yen dinulu katon cumlorot kumilatgampang dinulunkanthi netra
karo. Marmane gampang dinulu, sebab wis kawuwulan daya pirang-pirang lan
kabuntel ing hawa tuwin swasana nganti wuwuh-wuwuh bisane magepokan
kalawan amun-amun. Mangka ing ngarep wus ingsun caritakake, yen amun-amun
iku asale saka samburat lan cipratane Guruning Ngadadi kang wis kawuwulan
daya pirang-pirang, lan pecahe saka dayaning Pramana kang wus kamomoran
dayaning pratala, geni, jalanidhi. Dadi sajatining kaanan iku nyatane wus suci,
prayoga dijupuk gampange bae anggone ngarani kaanan iku : “kawula kang ana
ing udhara”. Ana maneh kang ngarani ula tapak angin, iku iya wis bener, marga
badaning kaanan iku katone yan lagi lumaku saka sangkan menyang paran,
cumlorote nganti katon dawa. Saking rosaning pangesuke marang hawa, mangka
kegepok ing lakuning amun-amun kang katut dening maruta, satemah katon
rengkol-rengkol kaya ula.
Ana sorot kang saka Guruning Ngadadi kang durung akeh wuwulane, tekane sorot
iku lumebu ing kandhanging swasana, mangka wus kapapag marang dayaning
Pramana, dadi tempuking sorot iku iya gampang kalahe, marga kaanane luwih
ringkih lan luwih entheng. Mulane banjur kaya tinulak kabuncang utawa kabuwang.
Lakune durung nganti bisa cedhak lan pratala wus ambalik bali marang langit
maneh. Baline sorort mau gampang dinulu sarana netra karo, katon gumebyar,
pernahe luwih adoh lan ora cetha, kaprahe wong Jawa ngarani ‘thathit’. Iku
manawa anjupuki pepiridan kaanane, saka tembung ‘petha’ lan ‘pethit’. Petha iku
katon ana wujude, pethit saking adohe.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

15

Ing saiki ana maneh dayaning surya, lintang lan rembulan kang kawuwuhan saka
daya sorot Guruning Ngadadi, kang salawase mung tansah kandheg ing
sanjabaning hawa lan swasana, ora kegepok ing amun-amun sarta dayaning
Pramana, iku iya saya wuwuh lan banjur mundhak kandele. Sarehning ora bisa
gempur dening lakuning daya kedhering Pramana, sarta maneh ora kegepok
dening dayane pratala, jalanidhi lan geni, satemah saya lawas sangsaya pupul,
nanging ora bisa atos, jalaran ora oleh dayaning geni. Marga daya mau saya
wuwuh-wuwuh kongsi kawawa angubengi ing langit kang isi hawa lan swasana,
sarta kaanan pirang-pirang kang wus ingsun terangake ing ngarep. Saking
kandeling bdaya pupul mau, kongsi kawawa angendheg (angleremake) ciprataning
Gurune Ngadadi kang durung akeh wuwulane.
Nanging bareng wus ana ing sajroning daya pupul, ing kono banjur katutan saka
dayaning surya, lintang lan rembulan, banjur kabuntel ing daya pupul iku, lan
tansah kasusul dening soror Guruning Ngadadi, nganti kaya dene nganggo
bebadan, sarta kawawa urip ana ing kono watara lawas. Dadi ing hawa pupul kono
mau panggonaning andheg-andhegan utawa entunan. Mulane kaparahe wong
Jawa kang wus bisa nggayuh kasunyatane, ing kono banjur bisa ngarani ’sawarga
pangrantunan’. Iya iku saka tembung kumpul padha warga lan papane lega,
panggonan entunan.
Sangkan Paran (07)

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’.
Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru
saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa
bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’.
Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang
alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti
pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun
saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang
nistha kayadene raganingsun iki.
Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko
diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen
tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani
isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe
nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus
warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah,
iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

16

baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning Guruning
Ngadadi iya banjur kuwawa sairib kayadene Panjenengane, lan isih kena diarani
suci. Dadi sarira kang suci iku sanyatane kang padha sinebut Allah. Dadi yen kang
disebut ‘Gusti Allah’ iku yen ditimbang karo ‘Allah’ iya luwih dening bagus sarta
luwih dening suci. Mulane disebut Maha Suci, tegese kang suci dhewe ora ana
kang madhani.
Ing ngarep ingsun wus tutur karana kadhung wus saguh aweh katerangan lan
pratelan, sarta aweh pituduh kang minangka lantaran mungguh ‘akal lan pratikele’
utawa ‘patrape’ wong angudi kawruh. Pamintaningsun ing tembe sira uga padha
kasembadan anggayuh kasunyatane. Pamrihe murih sira kabeh padha bisa
mangerteni marang kabeh kang wus ingsun caritakake mau. Dadi ora mung saka
‘anggitan’ bae. Kudu kapara nyata lan bukti melok dinuku lan linakonan ing
sariranira pribadi.
Ing mengko manawa wus sembada, sira lagi bisa mantep anggone ngarani yen iki
kawruh kasunyatan kang sejati. Tegese kawruh kang ana temenan dudu bangsane
anggitan bae. Awit anggitan iku dudu kawruh kasunyatan, nanging kang ana ing
kono iku mung anggit. Mulane bangsaning anggitan iku yen digigit bakal ora dadi.
Tegese yen diungsed temenan dening wong kang krungu utawa kang maca,
anggitane mau, pentoge iya banjur oleh wangsulan tembung kang ambulet utawa
wicara kang wilet; dadi bisa uga mung saka pintere nganggit-anggit bae.
Tekadhang iya uga bisa dadi kamaremane kang ngungsed mau, sarana dituduhi
upama, utawa ancer-ancer lan pralambang, utawa supaya ngrasa dhewe, utawa
mung supaya ngandel lan percaya bae. Kang mangkono iku tumrape marang
ingsun rada wedi yen ta ngangti amuwuhi (nambahi), kang mung metu saka
anggitan kang ora kapara nyata. A,marga ana babasan mangkene : Giri lusi janma
tan kena ingina; sadawa-dawaning dalan sarta kali isih dawa pikiraning manungsa;
sajero-jeroning samudra isih jero atining manungsa; salembut-lembuting banyu isih
lembut rasaning manungsa; sadhuwur-dhuwuring angkasa isih dhuwur bebudening
manungsa. Iku nuduhake manawa manungsa wenang andarbeni ‘isi’ kang kapara
nyata. Iya amarga iku, ingsun carita mangkene iki dhasar iya mung sabenere lan
sagaduge anggoningsun ngudi kawruh. Dene manawa ana kang duwe panemu
kang luwih edhi utawa luwih luhur, luwih luhung tinimbang karo kang wus ingsun
pratelakake iku kabeh, ingsun iya ora bisa aweh katerangan kang andadekake
mareming atine. Mulane pamintaningsun marang sira kabeh, kang sabar lan
narima anggonira angudi kawruh kang ingsun pratelakake iki. Awit manawa orang
magkono, kang mesthi ora bisa cundhuk karo kaanane. Dadi sira kabeh ingsun
purih sabar, supaya ora kasusu ing rembug. Paedahe kang carita aja kongsi
kalimput marang kang bakal dicaritakake.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

17

Manawa kaliwatan, satemah andadekake kurang turute. Yen sira kurang narima,
marga kepengin kudu sanalika sok glogok, iku yekti anjalari sigeging lalakon.
Kajaba kang carita ngrasa ail lesane, kang nampani iya banjur kurang trampil
panggraitane, satemah banjur akeh kang kacecer. Mulane ing saiki blakane ingsun
wus krasa ail, dadi ingsun minta maklumira, ingsun padha lilanana ngasodhisik:
Tiutuge bakal anyaritakake bab pepaking kaanan dumadi, kang dadi isen-isening
bawana, nganti tumedhaking ‘sarira suci’ ana ing arcapada. Lan sabanjure
tumekane kondur ing ‘kraton mulya’ maneh, kaya kang wus kacarita ing ngarep.
Saundurira, sira kabeh padha ingsun sebari sagunging puja hastuti murih yuwana
lestari sembada kang dadi pangesthinira.
Sangkan Paran (08)

Pada wedaran tersaji di atas, merupakan penjelasan ‘awal mula’ (sangkan)
tercipta atau mengadanya semua ‘kaanan dumadi’. Dimulai dengan
beremanasinya Tuhan (tan kena kinaya ngapa) menjadi ‘Guruning Ngadadi’ (Dzat
Sejatining Urip atau Suksma Kawekas). ‘Guruning Ngadadi’ kemudian beremanasi
menjadi 3 (tiga) unsur :
1. dzat urip,
2. cahya lan teja,
3. alam semesta (bumi langit).
Hubungan ketiga unsur tersebut tetap dalam ‘kesatuan tunggal’ yang saling
pengaruh-mempengaruhi (hubungan kosmis-magis, samad-sinamadan).
Pada kejadian awal alam semesta yang mula-mula ada :
Pramana, Surya, Rembulan dan Kartika. Keempat unsur alam semesta ini memiliki
daya masing-masing dan saling pengaruh mempengaruhi. Yang ‘menjila’ (memiliki
kelebihan) adalah Pramana, yaitu ‘planet bumi’ berikut daya keilahiannya yang
bersifat ‘kedher’ (bergetar), ‘mubeng mungset’ (berputar dan berotasi) dan ‘nyerot’
(menarik, menyedot) semua daya unsur yang lain. Surya diserot cahaya dan daya
panasnya, Rembulan diserot ‘daya adhem’-nya, Kartika diserot ‘daya kedher’-nya.
Kumpulan semua daya yang diserot Pramana tadi menghasilkan berbagai ‘kaanan’
yang melingkupi Pramana. Diantaranya berupa: jaladri (samudera), hawa
(atmosfer), pratala (tanah), thathit (kilat), bledheg (guntur/guruh/halilintar), maruta
(angin), amun-amun, umpluk dan lain-lain. Sedemikian rupa percampuran antar
‘dayaning’ kaanan yang di alam semesta (surya, rembulan, kartika) dengan
‘kaanan’ di bumi (Pramana) sehingga ketika menerima pancaran daya dari
Guruning Ngadadi menjadi ‘bebakalan’ atau ‘bebadan’ urip. Yaitu ‘embanan’ untuk
‘panuksma’-nya ‘Urip’ atau ‘Jiwâ’ yang juga derivat dari ‘Guruning Ngadadi’. Hal
tersebut dalam ‘Wirid Wolung Pangkat’ disebutkan dalam wirid ke 3 :

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

18

Wêjangan gêgêlaran kahananing Pangèran:
Sajatining manungsâ iku rahsaning-Sun, lan Ingsun iki rahsaning manungsâ,
karânâ Ingsun anitahaké wiji kang cacambôran dadi sâkâ karsâ lan panguwasaning-Sun, yaiku sasamaning gêni bumi angin lan banyu, Ingsun panjingi limang
prakârâ, yaiku: cahyâ, ciptâ, suksmâ (nyâwâ), angên-angên lan budi. Iku kang
minângkâ êmbanan panuksmaning-Sun sumarambah ânâ ing dalêm badaning
manungsâ.
Terjemahan dalam bahasa Indonesia :
Ajaran pemahaman tergelarnya keadaan Pangeran:
Sesungguhnya manusia itu rahsa-Ku dan Aku ini rahsanya manusia, karena Aku
menitahkan benih cacambôran (campuran berbagai unsur) yang terjadi karena
kehendak dan kuasa-Ku, yaitu berasal dari api tanah angin dan air, Aku resapi lima
perkara, yaitu: cahaya, cipta, suksma (nyawa), angan-angan dan budi (gerak).
Itulah yang menjadi cang-kok (embanan) merasuknya suksma-Ku rata menyeluruh
dalam badannya manusia.
Berdasarkan ‘Wedaran Sang Wiku’ dan ‘Wirid Wolung Pangkat’ yang sudah
tersajikan, maka kita bisa mendapatkan gambaran Teologi Jawa dan asal muasal
terciptanya semua yang ada termasuk manusia. Urutannya didahului dengan
tergelarnya ‘tata semesta’ kemudian ‘tata surya’ yang atas percampuran
(cacambôran) antar dayanya melahirkan ‘bebakalan’ (ada yang menyebut
ragangan) sebagai embanan ‘panuksma’ bagi ‘Dzat Urip’. ‘Dzat Urip’ (Suksma
Sejati) merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Sejatining Urip’ (Suksma Kawekas).
Dan ‘Suksma Kawekas’ merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Kang Murbeng
Sumadi’ (Tuhan) yang ‘tan kena kinaya ngapa’.
Menurut pandangan Jawa, maka semua yang ada merupakan ‘Maha Kesatuan
Tunggal’ yang bersifat abadi tanpa awal dan akhir. Namun dalam keabadian itu
bukan berarti ‘diam’, ada ‘dinamika perubahan’ di dalamnya. Setidaknya bisa kita
ketahui adanya proses ‘menyatu’ antar daya unsur semesta yang menimbulkan
sesuatu menjadi ‘ada’. Kemudian juga ada proses mengurai atau memisahkan diri
dari antar daya yang menyatu tadi kembali ke ‘unsur-unsur azali’-nya. Demikian
pula yang terjadi pada ‘titah manusia’. Bahwa ‘Urip’ sebagai emanasinya ‘Dzat
Sejatining Urip’ bersifat abadi. Berasal dari Guruning Ngadadi dan akan kembali
kepada Guruning Ngadadi pula. Namun proses kembali tidak semudah yang
dipahami manusia pada umumnya. Penyebabnya bahwa ‘Urip’ yang menjalani
hidup di alam madya (dunia) kewoworan (tercemar) oleh ‘percampuran antar daya
dari semua kaanan yang membentuk raga dan embanannya. Di akhir hayatnya
tidak semua manusia mampu menyempurnakan kesucian ‘Urip’-nya. Maka

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Mas Maskumitir

www.alangalangkumitir.wordpress.com

AAK Culture Library

19

kembalinya ‘Urip’ tertahan di suatu tempat (maqam) yang disebut ‘Suwarga
Pangrantunan’. Adalah tempat menunggu untuk kembali menyatu dengan
Guruning Ngadadi atau kembali ke alam madya (dunia) untuk melanjutkan tugas
dan baktinya yang belum selesai di kehidupan sebelumnya.
Sangkan Paran (09)

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’.
Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru
saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa
bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’.
Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang
alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti
pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun
saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang
nistha kayadene raganingsun iki.
Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko
diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen
tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani
isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe
nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus
warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah,
iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa
baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning