Welcome to ePrints Sriwijaya University - UNSRI Online Institutional Repository

.\sF!i\ I I:5

i(i:JCI
s L-. \'fL, . \

t.'f [-It},'\l'

I

f

tr I { )D

i]-

POITTO FO
L- I' ENI

L,\

I-{{):

PIi}{t} I:L \,I.\

l.\\

R.

\]'l

,. )t
/(i \ llrilr .l,lt lll!rllll
\.
\LilIttrrt
iiiitti
ttrir;ti:tl l't,iltli
iiriii
,ir,tt,!, ii tr'ritti
['c'tttlitliktrtt t!i Lt tr ( iltthLtlitt:tr.sL tlitlttni
\!. i;.1iir il.ry'i I t!i)/t!ti; ;it r /,,.,;7 .i )-t,'t!]i
.[',tjiti;l.itrt.,: ]^ .lt:ttl l(t i i
;t i l,l i' l,llr.l..liilr'.-\i:rr

lTrti,i

\ c\\'

rc(lii-r

.\bstruk

l'xnglia illc|ltittiiitil. .lrtr illcn!jcntiri:.ingl\311 sunrl-)cf rl.l\].1 irilnU\i.t -\ irit,.r'ii rlirbiiiisrl:l tlelrlt iiiirliiriian nrclalui pcnin!.iiatan l.rtllitas ircnditliliarr

ilrlalnh fcningli:rliiir I'lliliLur trcrnlrclajilfan. Ircnilaian sciragai lt:rgian irrtect'ul
iir.iln. ktilliita5ir\i-j. iililLis ilitiirrl'atkan. I'enilliltir ticlak tliial.LLliiln se\ir.tt. teli,iai
-.,..iii..ir] sccilr'a bcririllli. bcrke.irtulbungan. (1an nrcn\clLrrtiir'\i.urS nrclifruti setnLll-r.
lr'()-(es ilarr liasii bcll.ilir. \loticl penilaian altcriiatii'rarrq tiu.irat nrcngungkap
.:'Ji, pr'oscs cian !rasii bci:Lilir. bail. aspcli liocnitit. a1!liti i. lniiutlrui psil\ont()tt-)f
..,i lrcrtilaiiLn \ elig bcrira:i: i-.r)r1()ii)lio (7tot'lf0li0 htrtt:rl./.\'.\'(,\.frr(,r/) aiau asesr.Ircn
\scsnren portottiiio nlclupakan pr'oscs ller.igru'npLrlan bclbagai riata ataLl
-.

ilxliil


-i.,

\

lil'L-

C

'\.ins clilai'Lrlian olch

sccilrii sistcrrratil.. nrcr.runjLlklian .liul
:..ril Lrpd\a bela.iar. prosc\ bclaiar. Lerruiuan ataLr pfestilsi bclaiar sisnii berulta
r ir.il.n hiisil i'arra. Lincrja. clan alitir itas sis\\'a sclarra l-lioses pembc'la-iaran (,.1i
-: . lLrar kelus; ilalarrr.ianulia \\airiu tcrtentLl. iJalam ascsnrelr pi-,r'tofblio tcrtlapai
'.-ig,- tlun l.iLr.al'tcr.istili \ an! riiniiliki tian inrplenrentasiirvir tiapat ciilai'Lrlian
_,'.Lli'u. tlisLrsLtn

:-.ri txiriilliin. ,\ aiiu: pcrcircfrfrirarr- pclxirsanailn tian trcirilailri- pcrldoliLuncntasii!n.
- .r:iiur. .A.scsrnen 1-rortoli:liir litliili iraiir li tlilaliLri'an tlliiatri :atu krrii l.)cnilaian.

-r.i1fA ircrLrlung-ulun:l tilirt irlrltkan tcrus urencrLts liingla nrcnrprcrcich rlaLa vang
.i' :rkufat tcntrrig hu:il ircla.iar sisu a. l intLtk itLr tlipcrlulrarr pel'e ncanaan.

.

.-i.il)llriln. klcalii ita:. tliir i'cIroir'-sionlilrin guru. scfiu llcrari ektii':isur claliinr
.. 1{a i1 trcnclrtian rrrtiruir.j Lif:klLrr hairrrr .r:c\nrcn por.irlirlii; terbLrkti cfiktil
*rrliikrir liLrliitii: irrn.,irUi:1.iiu'iin (l-lrr.15c5 clan hasii blie.iar ). t {ai tcrschLri

..i,ittrihusi telhilti.rl-' ir'.t:llia: ircurbcra.]lifitrr. Oicli Iiu'cnil itLr pe rrilaiarl r'lurS
,,,1i11 irr,illl it.'\c:tllr l-lrri'i,.rtirlil: llcflLl riilalitil'an tlitlanr lilrsirri pclringkatl\arl
-r,lliltt'liii.
-

.

'..,\il irci. . \r\J\nrrrl

I)irrt ir iirl ir,. l'crri ilrian I'cntbclai


alin..

i-rill.cnrbiil'rgiln iirrrr pcrrgctahrialr tian telitrolr]{, 1 tL-r'tLtanra ielinclogi

,.r:i tlailrrl t';tr
.

,r:i'Ltittili.tf

lsl lr.rcninrbLtliiiiir pct'iLbahitir >.r:ial \ans sanSilt

r.: tllilinr bcr.llrgai bitiarig kchiclutratt. l.rntuii

inr-nrasLllii cian

clal-.nt

.' :ii,l',alisasi ilri nrii\\ afakai bangsa Intioncsili n]cr.nrrlriiialt clan sckaliuLis

.: Irini ilttlLl\iili


\Lrlltlrul'

tla-r

36

l

nrirnitsiii r ang l--.cIl'LLaliias. Sltrirbcr dar u

nranLLsiil

\ang bcfiiLlaiitas aclalah

strnrber dava

rranir:il \liri rrremiliiii pribatii rllr -

tanggllit. bu'u,'al'asun licunggulan iii brdangnya. traurpil. incn''iliiii nrrrtil'bcrplcstiisi tirtgclarr rnrtral


rans kuat (l'ilaar- 1999). Dalarn arti sr-rrnbcr clava nranrrsia rang ticiak han,.

llantpu txcltguasai clan rlapat rnengcnrbangkan ilniLt trrcntetahturrr tttlpi iLrlu trurrtrpii ilalanr rrcrle e liirkarr rnastiiah-nrasulalt vang rrrttncttl tiar i ai-lanr a pct'iicn',bitttgatt ir,
ircrubaharr rang

t*'iarli

clalanr tata liehiLlitpan rnasraraiiut -r'ans i.reiiiinrcnsi lr,liai. rtasirrn-

leqi,rrral. dnn gltrbnI ([)cptlikrrls" 20()]
L;pa)

a

pe

rrgcnrbangan clan

I.


pe

urllcntulian sr-rrlbel

clar

a

uranr"rsia l

lng

bcrliLralrl.

lersebut iranva dapat tlicapui rrclalLii pcningkatnn liuaiitas pcniiidilian. Inclikasi

arllLt;

;-rcningkatan lirralitas pcntliclilian alrtara lain ciapat ciilihat daiti ailattyli pcningl'at:ut pl'ir:tlarr hasil lrela.iar sisu'a clalarn setiap biclang stLrdi ataLl nrilta pcla-iararr atilu nllta liuliah rli '.


tiipelaiari sisu'aiurahasist'a- rrulai dari -jenjanu purdirlikarr clasar- rlcnengalt satnigrenciitl

iiian Li nggi.
Proscs clarr hasil bclajar

pe

sis*a raug berliualitas akan diperoleh anirrra lain apab'

laksanaau prenilaiarr perntrelaiaran dilakulian secirrti bell'Lralitas -] uga. Pelrrtasalahan ) ll

tlihaclapi clalam pcurbclar.jalan. I'hususnra pacla pcnilaian pcnrbr-[a-i aran IPS iartg clilai.trk

tlan ciikertrbat.igkan grrru urasih lrenlran{:laikan tes selracai siltLt-satttlt\ a alat
iierna.jr-rarr be la.1ar sisrva. [{arrah
ban,r

ak


rne nr

rang ciinilai terbatas pada aspeli liognitif {ercl

angkut hapalarr clarr rlettgrtlang aira larrg telah tlilreril.atr.

re

pe

rrtlttl.

ndah" lcr

stLttrbe

t. rrt;li.

iteltgctaitLtalt surLr clarr siswa berasal ciliri bLtlitt tclis. i)crtcliattan lcbih i.itrtrali ltltcllt h,:'
l-re


la.jar tlirripacla llr()scs bcla-iar- hasil

be

ia.iar

le

trih rnetrgtillLtnal'i1rt

lle

rtgttit\itliri iitktit i,.

i I'ctlatll-.ttan ber flliir sisri lr bail' atrali:
cletr uakttr pcuibela.ia.r'an tclhatas tl i litias (Kos.r.

iranrpir r-lepat clililtal'an tidali perrrah nrcngrr.i
siutesis. cvelLrasi- ntaupun apliliasi.
1007: IlanriLi. 1007: SLt*'arnra. 1995:

.\plibillL pcniiaiarr han!a

l(,}).

nLerrugtLnalian

tc\ tian nicncl.atri'litt piltla :isll-

pcngctaliLlatr:a.ia rualia akarr n']clliirbtlll\atr lisicrlahilllipertli.ts:rlairar,. ciatl betclanll'.
ncgririi bagi lrcrkeurbangun (lalr l\cmiriutirr bclitiltr sisrva (Zainul- l9!)7: Nitl'r.r. it)9(r: IIliitt.

ct. a1..1989: \\

i__ugrns.

l9li9). Ircnilaian harus rraur;rit nrtnrbet'ikan

ganrl'raran ittttctrltl.

rl

tlapat rligrrniikan urrtirl' ntcrrilai \enrLiil liertratrtl.tuun bail< irttelci'tital trtatLl.;ttt.t liinclia llcsc

diclik lang scbcnalnla

{\\

iggirrs. 1989: 701} l'eniiaiart bukatt itattra ntcrtiiiti scsLtattt scci.

parsial. ntclfiirllian mcnilai scsriatLl sc.ara ureirr eluruh r artu trtcLil.rtlii pr-()),js clair hrl'
bclr.iur. [rcnilaian lang scl-.enarnra patla iuriieiiatnra arlalah tnctiiiai liulitlultrt trclnjal

-'l /

ri,

nji
a_.i

1,'ang

ringgi.

rrr)ses. bukan nrelulu hasil dan derrgan berbagai cara. Tes hanya salah satunva (Depdilinas.
l(.103:

l9). Oleh karcna itu clalarn perrilaian selain digunakan instrumen tcs perlu dilengkapi

lak hanva

aerrilaian kirrelia ,vang rnelibatkan sisrva dalarn

r.rnrpil di

:rtetlanlhatlian asesnren portofblio (Haner,. et. a1."1989: Wiggirrs- 1989: Raka Jorri. 1996).

[San dan
.iasional.

perrilaian/.re

lf

ct.s,te.s.srnent dengzrn

Penilaian sebagai bagiarr inteqlal dari pembela-iararr hendaknva ticlak dilaklkan
:esaat. tetapi harlls dilakukan secara berkala. berkesinarrtllrngan. clan nrenvelumh vang

:tti-lipLtti sertlLlit komponetr proses dan hasil belajar sehinuga clapat rnenugarnbarkan
e

rkualitas

kenratnpuan sisrva varrg sebeneirn)'.r. I Ial ini rnerrsisvalatkan nerlunl,a dikentbangkan suatu

si adanl,a

:rlorle

an proses

sis*a. barii aspeli kognitit. at'cktit. uraupur.l psikornotor. Modet penilaian altcrnatif vang

tliah rang

ilitan'at'kan aclalah rnodel penilaian r':rng berb:rsis porlofolio (portfotio bosecl

h

3tau ascsnten portotblio.

sarrrpai

I penilaian alterrratil vang dapat rnenuungkap seluruh aspek ploses dan hasil

bela-lar

ct.t.ses.sntcnt)

Makalah ini rnetnbahas tentang perluttva rnodel asesrnen portofolio dalanr proses
in apabila
lhan 1'ang
di

lakukan

Uraian diarvali dengan pernaharlan tentang asesmen portoiolio.
itnpletnentasi dan efektivitas asesrnen portofolio dalarn meninekatkan kualitas

pernbela-iarat-r.

rcrnbclajaran.

pen ilaian

ilah. lebih

er nlateil
n.ia

clan

: analisis.
Krts;rsih.

la

Pengedi:rn Asesmen Portofolio
Asestrren potrofblio {portiolirt rr.s.ses,snrcnt) clisebut.iLrga derrean penilaian berbasrs

nortofblio (portololia he.te{l

rt.s.tc.s.;rttctt/)

atau penilaian porrofbiio. Dalarn ases!relr

lrortofblio tefdapat dua lionsep vanq harus clipahami terlebih dahLrlu. r'aitu: asesrnen dan
i:'ortofblio.
Ascsmeti aclalalt proses penuurnpularr berbagai data atau in{brniasi tentang kiner'le

aspel<

rnlanr pak
6- I{aney'.

e:rtik rlan

il

l.

hersil

h-kta

I

-{sesmen Portofolio Dalam Pernbelaiaran

pese

rta

Itu secafa

.iatr prestasi belajar sisrva vans dilakLriian oleh guru sepanjanu ilroses peurbela.iaran agar
lntbrmasi tersebr,tt dapat memberiktrtt ganrbaran secara nrenveluruh tentang perkembanuan
tian kema.iuarr belajar sisrva vang rnerrcal.,upt aspek penuetahuan" keielanrpilan. dan siliap

,(ollitts. l99l: Linn clan Cronlund.

i.tr-tofoiio adalah suatu kunrpularr atair kolcksi hasil liarva. kincrja. clan alitiviras slswa
'.

drn lrasil
:l:rial dari

1995: Clavin F.. 1996: Depdiknas.2003). Sedanskan

attg ciisr-tsLlu secara sistematis. nrentrniulikan dan urembr-rktikan Llpa\ a belajar" pfoses

:ela.lar'. l I clan lrasil anaiisis Lrii t < 0-05 l-.erarri acla perbedaarr
llu: -;--,-:;:t r:alani hasil postes anlafa lielonrpok ekspclir.nerr dan lielonrpoli kontrol.

':rilrffiriiri*

rr

r.:ilai,ukan oleli
pr

:

0.i i7

Kuzrlitas

seberapa

i

0..+82

j Eksperiuren

btan

|

I

L'llgetah tl i

B- r. ;n
l-:..

rba

Standar
uc\ las

Keionpok

pcncliciikan

3..i /'crti'.lort.

clAt:

lur:'r,i-L' *:':-.

.u--,i,"

--

ir:rn hasil postes sisrva kelorlpok eksperinrcn belbeda secara signiflkan

;:1.,k kotltrtll.

I -..:-..r'.,i .!ttirtttl .rc'olc sistt'it lielompoii elispclinrcrr dipcroleh schcsar 5,{.)5i clan
-::', ;. krrntfol sc-besar 4.017. Ilasil analisis uiit irntilk pelbeclaan kedua fata-rata
,r, - ':

;lrr:-

:ir->.1r.fj.[]07 pada o t].05. sehingga sccarlr statrstik hasil bcla-iar sisna

"fir. " ;:,:r-iiiirert clllr kclonrpoli kontroi berbeda. Hasil lata-ra1a. gtrinecl ,cc'oi'c sis'u\,'a
iuai "rri, * '--.rrr-rirttt-n !ebih tinggi 1.035 dibanclitrgkairt clengan ial.a-iata gtrined.!(r(.,/'{. siswi,l
qui* 'fi -. - " ....r'.,i. [)ctrcarr clentikiart rlapat diarrikan iicla pengaruh vang sii]rrillkan clari

qurl

)u::r"'rir

:

-'..:. '....:rg nrcrleriipkan moclcl aseslTren portofblio tc|haclap hasiI bela-ia|

46

sisvn'a clzin

pe|l]hcla.iaral-}dellga]lll]0c.|elaSesnlenportt)fblionlclllpcl.|]lihhasiltlcleiarlanglebih
cl i

bantl

i

n

b. Hasil

gkan rlctr San ;lcm bclaj arall sctrara

olrvcn

k

sio

rlal'

Uii Korelasi V:rriabel Penclitian

Vanaircldalattlpenelitiarliniaclalali:testtrrrttittit'(X')"tugas-ttlgilstcrstrtLktttr(\-

perilaiiLtsisrr.ascirari-irali(X:).aktilitassisriiri|iluarscktlillr(Xl).prtlscsbclaiar(\'r)ti
aclai:
atltar variabei pcneiitiatl nrcnLitrir'tlikittr
hasil bcla.iiir (\.':).ilasil r-rii l I.

FIaI

fXfi

ini menunlukkan terdapat perbedaan

yang beragam atau bervariasinya nilai tes formatil' dan nilai hasil belajar para sfswa.
Standar deviasi untuk hasil tugas-tugas terstrukrur (X3), penlaku sissa sehan--hari (X3),

aktivitas di luar sekoiah (X*). dan proses'oeiajar sisw'a (Y1) diperoieh niiai <

Mr

dapat perHaan

ttdak

1'ang beragirm atau kurang bervariasinya

I'ar

terstruktur, niiai perilaku sisua seha.i-han, nilai aktivitas di

i. Hai ini

nilai tugas-tugas

sekola,h, dan

nilai proses

belajar sisre.

Melalui analisis regresi antara variabel X dan Y secara simultan diperoleh hasil,
*bagai ben'kut:
Tabel 4
Hasil Analisis

Ffasil

Variabel
Xr. Xz, X1X.+
-\4.
/\l

ta^ 1\J,
v_ 1\4
v_

/rJ)

Yt

Variabe Penelitian

Ft'i*n

Kontribusi

I tabel (0 05

R

R,

0,825

0.681

68.1A%

n 02(

n e1(

e1 A

0,793

0,629

629AVa

+

Yt

19,78

---------|',

v^
I j

A< A<

2,63
,, c,2.

--------*

Y"

67,79

2,63

o/^

Berdasarkan datapadatabel 4 dapat diartikan bahwa: (1) tes formatif, tugas-tugas

terstruktuq perilaku siswa sehari-hari, dan aktivitas siswa di luar sekolah secara simultan

tugas terstrukrur, perilaku siswa sehari-hari, dan aktivitas

(2) tes formatif, tugassiswa di luar sekolah secara

simultan membcrikan kontribusi sebesar

hasii belajar, dan (3) proses

memberikan kontribusi sebesar 68,10yo terhadap proses belajar,

E1,6As/o terhadap

belajar memberikan konfibusi sebesar 62,900/0 terhadap hasil belajar.

Hasil Pengujian Pengaruh Antar Variabel Penelitian dapat dilihat pada tabel
berikut iniTabel
Hasi

Xz

Hasil

Xe

t a;r--

------+ Yr
--.---->

x4 +Y1

Antar Variabet Penelitian

Pe

Variabel

Xr

5

Yy

Yr

t t hle ro o5l

Kesimpulan

1,79

1,68

Sisnifikan

1.89

1,68

Signifikan

a-79

1,68

Tidak Sisnifikan

2,19

I,68

Sisnifikan

48

5

Kesimpulan

-\a
-;
^t ------) i]

x2

7.19 ;
l.t8 i

>Yt

tJ8--=r-e?iUka;

1.68

iridakSignifrkan

Untuk mengetahui kontribusi seriap
r.ariabel

).an_e signifikan dilakukan
perhitungan sebagai berikut:
standdrdi:ed coelficients Beta
x Correrations Zero-order.

HasiT kontn-busi variaber y'ang
si-enifikan nampari pada taber
6 benkur ini.

Tabel 6
Hasil Perhi

Variabel i
____,

{0.:zo
Aq

x,

-------+

-

,I

ignifikan
,Coryelations

I

Yt I'-

Y,

ftandardi:ed

I

o-27

I

1

:

0,213 I

o.t+a

n..n

o.zss

I

I

Hasil

Kontribusi

0,2513

25,13 yo

0,2432

24,32Vo

0,1913

t8,13 %

0,6989

69,99 oh

0, r 700

17,00 ya

Berdasarkan data pada taber
6 dapat diartikan bahwa:
memberikan kontribusi sebesar
25,13 %terhadap

(r) tes formatif

proses berajar, (2) tugas_tugas
terstruktur
memberikan kontribusi sebesar
oloteriiatiap
24,32
proses beiajar,
13) aktivitas siswa belajar
di luar sekolah memberikan kontribusi
sebesar ll,l3yo terhadap proses
belajar.(4) tes
formatrf memberikan kontribusi
sebesar 69,gf/o terrradap hasir
berajar, dan (5) penraku
siswa sehari-hari memberikan
konfribusi sebesar 17,**%terhadap
hasir beraiar.

Kesimpulan
Asesmen portofofio atau modef penf{aian
yang berbasis portoforio (portfotio

based assessment) merupakan proses
pengumpuran berbagai data
atau informasi yang
dilakukan oreh guru, disusun secara
sistematirg menunjukkan dan
membuktikan upaya
belajar' proses belajar, kemaiuan
atau prestasi belajar siswa berupa
koleksi/kumpulan hasil

49

karya, kinerja, dan aklivitas siswa selama proses pembelajaran dalam jangka waktu
tertentu.

Asesmen portofolio dapat dilakukan melalui empat tahapan, yaitu: perencanaan,
pelaksanaan dan penilaian, pendokumentasian. dan penggunaan. Asesmen portofolio fidak

hanya