STUDI PENGEMBANGAN KAWASAN TALISE KORIDOR JL. YOS SUDARSO KOTA PALU
SIPIL MESIN ARSITEKTUR ELEKTRO e k STUDI PENG EMBA NG A N KA WA SA N TA LISE KO RIDO R JL. YO S SUDA RSO KO TA PA LU
*
Ama r
Abstrac t Re se a rc h a im to d ire c tio n Ta lise zo ne d e ve lo p me nt (Jl. Yo s So d a rso c o rrid o r) a s o ne o f p la c e in d o wnto wn a nd b a y Pa lu se a -sid e . The Ta lise zo ne ha ve ma ny p ro b le ms, ma inly c o nne c te d with sp a tia l p la n a nd d e ve lo p m e nt. The me tho d wa s surve y me tho d with q ua lita tife a na lysis a p p ro a c h to sp a tia l a nd b uild ing e nviro nme nta l a sp e c ts. Ana lysis re sult sho we d in Ta lise zo ne ha ve re - o rie nta tio n sa lt-la nd tra d itio na l la nd -use a nd b uild ing lisa nc e p e rmit fro m sa lt-la nd tra d itio na l to c o mme rc ia l la nd -use . To a ntic ip a tio n the p ro b le ms, future d e ve lo p m e nt to d ire c tio n fo r “ to urism” a c tivity like ho te l, re sta ura nt, a nd g ift sto re s with b a y Pa lu se a -sid e o rie nta tio n, while c o nse rva tio n la nd a b le to g re e n o p e n sp a c e o r to urism re c re a tio n a c tivity a nd sp o rts. O n the o the r ha nd , This zo ne wa s d ire c te d a s “ we lc o me stre e t” a nd “ vie w re c re a tio n” site to b a y Pa lu se a -sid e o rie nta tio n e ithe r.
Ke ywords: d e ve lo p me nt a nd zo ne A b stra k Stud i ini b e rtujua n untuk m e m b e rika n a ra ha n p e ng e m b a ng a n te rha d a p ka wa sa n Ta lise (se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso ) se b a g a i sa la h sa tu ka wa sa n ya ng b e ra d a d i Pusa t Ko ta Pa lu d a n te rle ta k d i p ing g ira n p a nta i Te luk Pa lu. Me to d e ya ng d ig una ka n a d a la h m e to d e surve i
d e ng a n p e nd e ka ta n a na lisis kua lita tif te rha d a p a sp e k-a sp e k p e na ta a n ling kung a n d a n
b a ng una n. Ha sil stud i m e nunjukka n b a hw a d i ka wa sa n Ta lise te la h te rja d i p e rg e se ra n
p e ng g una a n la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d isio na l d a n p e m b e ria n izin p e m b a ng una n d a ri p e rg e se ra n la ha n te rse b ut ke p e ng g una a n la ha n se b a g a i lo ka si p e rd a g a ng a n d a n ja sa . Untuk m e ng a ntisip a si ha l te rse b ut m a ka p e ng e m b a ng a nnya ke d e p a n ha nya d ia ra hka n untuk a ktivita s “wisa ta ” b e rup a p e m b a ng una n p ra sa ra na se p e rti : ho te l, re sta ura n, d a n to ko -to ko c e nd e ra m a ta (g ift sto re s) d e ng a n o rie nta si b a ng una n m e ng ha d a p ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu, se m e nta ra b a ta sa n la ha n ko nse rva sinya d a p a t d im a nfa a tka n se b a g a i rua ng te rb uka hija u a ta up un ke g ia ta n re kre a si wisa ta p a nta i d a n o la h ra g a . Se la in itu, ka wa sa n ini jug a d ia ra hka n se b a g a ip intu g e rb a ng p e ne rim a (we lc o m e stre e t), d a n ka wa sa n ya ng m e ng a nd a lka n re kre a si
p e m a nd a ng a n (vie w re c re a tio n) ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu.Ka ta kunc i: Pe ng e mb a ng a n d a n ka wa sa n
Ka wa sa n Ta lise ya ng te rle ta k
1. Pe nd a hulua n
d a la m Ko ta Pa lu p a d a ha ke ka tnya Ta lise m e rup a ka n sa la h sa tu d a p a t d ike m b a ng ka n se b a g a i o b je k ke lura ha n ya ng sa ng a t stra te g is ka re na wisa ta , d ia nta ra nya a d a la h ka wa sa n ka wa sa n ini te la h d ija d ika n g e rb a ng wisa ta c a g a r b ud a ya p e ng g a ra m a n p intu m a suk d a ri a ra h uta ra , m e skip un d a n ka wa sa n wisa ta p a nta i. d e ng a n p e m e ka ra n w ila ya h ko ta
Ko ta Pa lu m e rup a ka n ib uko ta se ka ra ng se c a ra te rito ri ya ng m e nja d i p ro vinsi ya ng m e nja d i p usa t ke g ia ta n g e rb a ng Uta ra Ko ta a d a la h ke lura ha n p e m e rinta ha n d a n p e re ko no m ia n
Pa nto lo a n d a n Ba iya , na m un ka wa sa n d a p a t d ike m b a ng ka n m e nja d i sa la h Ta lise se c a ra fa c tua l-visua l m a sih te ta p sa tu tujua n wisa ta d i d a e ra h Pro p insi m e nja d i g e rb a ng uta m a b a g ia n Uta ra .
Sula we si Te ng a h, se hing g a p e rlu se d ini
- Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Arsite ktur Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu
m ung kin untuk m e ng a ta si p e rke m b a ng a n d a n ke m a jua n p e la ksa na a n fisik, te ruta m a p a d a ka wa sa n g e rb a ng uta m a ko rid o r ja la n Yo s Sud a rso , Ta lise Pa lu.
Ha l ini p e rlu se g e ra untuk d ita ng a ni o le h insta nsi te rka it, g una m e ng a ntisip a si ke se m ra wuta n ling kung a n d a n ta ta le ta k b a ng una n p a d a ka wa sa n te rse b ut a ta s ke m a jua n d a n la ju d a ri p e rke m b a ng a n d a n ke m a jua n p e la ksa na a n p e m b a ng una n fisik te rse b ut.
Sa la h sa tu p e ra ng ka t p e ng e nd a li p e rtum b uha n d a n p e m b a ng una n p a d a ka wa sa n te rse b ut p e rlu d isia p ka n p ro d uk-p ro d uk p e ng a tura n ta ta b a ng una n d a n ling kung a n, ya ng m e rup a ka n sa la h sa tu tind a k la njut d a ri re nc a na te knik rua ng ko ta (RTRK) ya ng te la h d isia p ka n o le h Pe m e rinta h Ko ta Pa lu. Ag a r p e rke m b a ng a n d a n ke b e ra d a a nnya d a p a t d ike nd a lika n d e ng a n b a ik, p a d a Ka wa sa n Ta lise ini tid a k c ukup ha nya d e ng a n a d a nya p ro d uk-p ro d uk p e ng a tura n d e ta il d a n te knik sa ja , ka re na m a sih b e lum a d a a ra ha n d a n p a nd ua n se c a ra le g a l. Untuk itu p ro d uk-p ro d uk te rse b ut ha rus d ile ng ka p i a ta u d ip e rsia p ka n p ro d uk d a la m b e ntuk p e ra tura n Re nc a na Ta ta Ba ng una n d a n Ling kung a n (RTBL).
O p tim a lisa si p e m a nfa a ta n rua ng ko ta se b a g a i a ra h d a n p e d o m a n d a la m p e ng e m b a ng a n d a n p e m b a ng una n ko ta m e ng a la m i p e rub a ha n p a ra d ig m a , ya itu d a ri ska la ke se ra g a m a n m e nuju ke b e ra g a m a n, d a ri la ha n se b a g a i se ke d a r wa d a h a ktifita s m e nja d i b a g ia n d a ri inve sta si d a n p e m b e rd a ya a n ka nd ung a n lo ka l. Pe rub a ha n p a ra d ig m a ini m e m b e rika n ko nse kue nsi lo g is b a g i ko ta untuk m e ng e m b a ng ka n d iri se sua i d e ng a n p o te nsi ya ng d ika nd ung nya . Le b ih d a ri itu, d ip e rluka n p e ng e m b a ng a n a nta r ka wa sa n ya ng b e rtum p u p a d a ke se la ra sa n a nta r sine rg isita s d e ng a n wila ya h se kita r. De ng a n d e m ikia n d iha ra p ka n ke b ija ka n ta ta rua ng a ka n te rhind a r d a ri se g a la b e ntura n ke p e nting a n e g o re g io na l m a sing - m a sing wila ya h p e ng e m b a ng a n.
Ke b ija ka n p e na ta a n rua ng ko ta m e rup a ka n b a sis d a ri se g a la ke b ija ka n p e ng e m b a ng a n fisik ko ta , se b a b ha m p ir se m ua a sp e k p e m a nfa a ta n rua ng ko ta ha rus b e rp ija k p a d a ta ta rua ng ko ta ya ng te la h d ite ta p ka n. Me ng ing a t stra te g isnya a sp e k ke b ija ka n ini b a g i p e rke m b a ng a n fisik ko ta , m a ka d iha ra p ka n ke b ija ka n ini se yo g ya nya m a m p u m e ng a ko m o d a si se m ua p o te nsi ko ta b a ik se c a ra inte rna l m a up un e kste rna l, se hing g a a ra h p e m b a ng una n ko ta tid a k m e ning g a lka n e le m e n p o te nsi d a la m se tia p ta ha p p e m b a ng una n. Be rla nd a ska n ka jia n Re nc a na Ta ta Rua ng Wila ya h Ko ta Pa lu ta hun 1999 – 2009 m a ka p e m a nfa a ta n rua ng ko ta d a la m ke b ija ka n ta ta rua ng ini d ia ra hka n :
; Ke se la ra sa n p e m a nfa a ta n rua ng
ya ng m a m p u m e ng e m b a ng ka n fung si se tia p ka wa sa n;
; Te rc ip ta nya hub ung a n sine rg is
a nta ra ka wa sa n/ wila ya h Ko ta Pa lu d e ng a n wila ya h/ d a e ra h se kita r;
; Pe ng e m b a ng a n sum b e r d a ya lo ka l
d a n b e rd a ya d ukung ling kung a n ya ng b e rke sina m b ung a n.
Untuk m e m p e rla nc a r ke g ia ta n stud i p e na ta a n d a n p e ng a m b a ng a n m e ng e ta hui se c a ra g a ris b e sa r a sp e k- a sp e k ya ng se ring d ite m ui/ b e rp e ng a ruh d a la m p e nyusuna nnya . Ad a p un a sp e k- a sp e k te rse b ut a ka n d iura ika n se b a g a i b e rikut : a . Ma sa la h Ke b ija ka n
2. Tinja ua n Pusta ka
Ke b ija ka n se c a ra um um p e m b a ng una n ta ta rua ng ko ta ya ng d ib e rla kuka n o le h Pe m e rinta h Ko ta Pa lu a d a la h RTRWK Pa lu ta hun 1999- 2009. Pe nja b a ra n ke b ija ka n RTRWK d a la m b e ntuk RTBL ka wa sa n m e rup a ka n p ro d uk ke b ija ka n ta ta rua ng ya ng d a p a t d ip e rg una ka n d i la p a ng a n se c a ra o p e ra sio na l ya ng d a p a t m e ng a ntisip a si d ina m ika p e m b a ng una n d a ri m a sya ra ka t te ruta m a d a ri b a g ia n wila ya h ko ta ya ng m e m p unya i ke c e nd e rung a n p e rke m b a ng a n ya ng ting g i se b a g a im a na ha lnya p a d a
Stud i Pe ng e mb a ng a n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Ko ta Pa lu (Ama r)
105 Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Ja la n Yo s Sud a rso . b . Ma sa la h Pe ng e lo la a n
Pe m b a ng una n Ko ta (Urb a n
Ma na g e me nt)
Pe ng e lo la a n p e m b a ng una n ko ta tid a k sa ja a m a t e ra t hub ung a nnya d e ng a n p e nd a na a n te ta p i jug a p a d a m a sa la h institusi se p e rti p e ra tura n d a n ke b ija ka n se b a g a i p ro d uk hukum , ya ng p e nting p e ra na nnya d i d a la m m e m b e ri ke p a stia n hukum b a g i p e la ksa na a n re nc a na ko ta . Pe ra tura n p e rund a ng -und a ng a n te rse b ut ha rus d ise b a rlua ska n ke p a d a m a sya ra ka t, ha l ini d im a ksud ka n a g a r d a p a t d ike ta hui d a n d ita a ti te ruta m a p e ra tura n p e rund a ng a n se p e rti p e ra tura n b a ng una n, p e runtuka n b a ng una n d a n la in se b a g a inya . Da p a t d ise b utka n d isini a nta ra la in m e ng e na i la ra ng a n m e m b a ng un p a d a d a e ra h ya ng d ip e runtukka n b a g i ka wa sa n ko nse rva si a ta up un d a e ra h rua ng te rb uka hija u d ise p a nja ng sung a i. Disa m p ing itu, m e ng e na i p e m b a ng una n b a ng una n ya ng ha rus m e m e nuhi p e rsya ra ta n d i d a la m d a e ra h p e ng a w a sa n ja la n, ja ra k b e b a s sa m p ing , ko e fisie n d a sa r b a ng una n m a up un ke ting g ia n b a ng una n. Pe rta ura n p e rund a ng a n te rse b ut d ia ta s ha rusla h d ike ta hui o le h m a sya ra ka t se c a ra m e ra ta d a n m e lua s ya ng d itunja ng d e ng a n ke m ud a ha n-ke m ud a ha n p ro se d uril d a n ke te ntua n-ke te ntua n la innya , a g a r se c a ra ke se luruha n ta ta rua ng ko ta d a p a t te rja m in ke te ra tura nnya d a n ke te rtib a nnya se sua i d e ng a n RTRWK-nya . c . Ma sa la h Te knis
Ma sa la h p e m a nfa a ta n rua ng m e rup a ka n d ina m ika p e m b a ng una n Ko ta Pa lu se c a ra ke se luruha n ta m p a k m ula i a d a nya ke c e nd e rung a n p e ne tra si d a n e ksp a nsi fung sio na l ke g ia ta n- ke g ia ta n. Pro se s te rse b ut m e rup a ka n p ro se s a la m ia h ka re na te rd a p a tnya p o te nsi ke untung a n lo ka si p a d a b e b e ra p a b a g ia n Ko ta Pa lu ha l ini ya ng se c a ra m ikro d a p a t b e ra kib a t kura ng se ra sinya b e b e ra p a ta p a k p e runtuka n d a la m p e m a nfa a ta n rua ng nya . Ke a d a a n ini d a la m ja ng ka p a nja ng a ka n m e m p e ng a ruhi p e m a nfa a ta n rua ng d a n ting ka t p e la ya na n ko ta , ya ng le b ih ja uh la g i a ka n m e m p e ng a ruhi struktur ko ta . Ma sa la h-m a sa la h ya ng tim b ul a kib a t d a ri ha l d i a ta s a d a la h, fung si ja la n d a n ka p a sita s ja la n m e nja d i m e nurun ka re na kura ng nya fa silita s tra nsp o rta si se p e rti tid a k te rse d ia nya ja ring a n ja la n, p e m b e rhe ntia n ke nd a ra a n um um , te m p a t p a rkir, m unc ulnya ling kung a n p a d a t ya ng tid a k te rta ta se hing g a kua lita s se c a ra ke se luruha n re la tif m e nja d i b uruk. La nse ka p d a n a rsite ktur se b a g a i a sp e k p e ra nc a ng a n ko ta (urb a n
d e sig n) se c a ra g a ris b e sa r d a p a t
d iliha t p a d a ka wa sa n a ta u b a ng una n te rte ntu m a up un p a d a sa ra na ja la n te rte ntu se c a ra e ksp lisit ha rus d a p a t te rliha t a g a r d a p a t m e m b e rika n ke sa n ka ra kte ristik d a e ra h Sula we si Te ng a h. Ha l te rse b ut d a p a t d ic a p a i se p e rti b e ntuk b a ng una n d e ng a n m e ng uta m a ka n g a ya a rsite ktur tra d isio na l la nse ka p d ise sua ika n d e ng a n ko nd isi a la m ia h b e rup a iklim , c ua c a d a n b io ta se te m p a t
3. Me to d e Pe ne litia n
3.1 Wila ya h Stud i Wila ya h Stud i m e lip uti se b a g ia n ka wa sa n Ta lise , Ko ta Pa lu, te p a tnya ka wa sa n ya ng te rle ta k d i se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso se rta m e lip uti la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d iso na l m a sya ra ka t se te m p a t ya ng b e rb a ta sa n la ng sung d e ng a n Te luk Pa lu.
3..2 Pe ng um p ula n Da ta Pe ng um p ula n d a ta d ila kuka n b a ik se c a ra p rim e r m a up un se kund e r.
Pe ng um p ula n d a ta p rim e rnya d ila kuka n d e ng a n c a ra wa wa nc a ra m e nd a la m (ind e p th inte rvie w), p e ng a m a ta n te rm a suk p e ng a m a ta n te rlib a t Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 103 - 111
la ng sung , d a n d iskusi ke lo m p o k se c a ra te rfo kus.
Se m e nta ra untuk p e ng um p ula n d a ta se kund e r d ila kuka n d e ng a n m e ng g una ka n d a fta r isia n a ta u ta b e l ya ng m ud a h d ip a ha m i/ d iisi o le h insta nsi d a n le m b a g a te rka it d i ting ka t Ko ta , d a n m e ng um p ulka n b e rb a g a i b e ntuk la p o ra n ya ng b e rka ita n d e ng a n stud i ini ya ng te la h d ip ub lika sika n o le h insta nsi d a n le m b a g a la in ya ng te rka it.
3.3 Te knik a na lisis d a ta Untuk m e liha t ko nd isi p e na ta a n ling kung a n d a n b a ng una n d i ka wa sa n
Ta lise d ila kuka n d e ng a n m e to d e surve i ya ng te knik a na lisisnya m e la lui p e nd e ka ta n kua lita tif d a n p e nila ia n te rha d a p a sp e k-a sp e k p e na ta a n d a n p e ng a m b a ng a n ka w a sa n ya ng d ike lo m p o kka n ke d a la m tig a m a sa la h, ya itu : m a sa la h ke b ija ka n, p e ng e lo la a n p e m b a ng una n ko ta (Urb a n
Ma na g e me nt), d a n m a sa la h te knis.
4. Ha sil d a n Pe m b a ha sa n
4.1 Fung si d a n Pe ng g una a n La ha n Ko ta Pa lu
Fung si d a n p e ng e m b a ng a n Ko ta Pa lu sa a t ini m e ng e m b a ng fung si-fung si uta m a se b a g a i b e rikut: a . Pusa t ke g ia ta n p e m e rinta ha n d a n p e ra n se b a g a i Ib uko ta Pro p insi
Sula we si Te ng a h, b . Pusa t ke g ia ta n p e rd a g a ng a n, ya ng m e lip uti p e rd a g a ng a n d e ng a n ska la re g io na l d a n lo ka l, c . Pusa t ke g ia ta n ind ustri, se rta p usa t ke g ia ta n p e nd id ika n khususnya p e nd id ika n ting g i b a g i Pro p insi Sula we si Te ng a h.
Se la in itu d e ng a n p o sisi g e o g ra fis d a n fung si m ulti d im e nsi d i a ta s te rse b ut, Ko ta Pa lu d a la m ko nte la si p e m b a ng una n re g io na l d ia ra hka n untuk tum b uh d a n b e rke m b a ng se b a g a i p usa t p e ng e m b a ng a n Sula we si
IX. Fung si ya ng d ie m b a n Ko ta Pa lu ya ng d e m ikia n b e sa r d a n p e rke m b a ng a n ko ta nya ya ng c ukup p e sa t m e m b a wa ko nse kue nsi te rha d a p p e ng g una a n la ha n d i ka wa sa n Ko ta Pa lu. Se c a ra g a ris b e sa rnya p e ng g una a n la ha n d i Ko ta Pa lu ini d a p a t d ike lo m p o kka n d a la m 2 (d ua ) ke lo m p o k uta m a ya itu: 1) Ka wa sa n ya ng te la h te rb a ng un m a lip uti p e runtuka n b a g i se kto r- se kto r ke g ia ta n p e rum a ha n, p e rd a g a ng a n ja sa (ya ng d id a la m nya te rm a suk p e rka nto ra n swa sta , b io sko p , b e ng ke l d a n b a nk), b a ng una n um um (te rm a suk ka nto r p e m e rinta h, p e nd id ika n, ke se ha ta n, fa silita s um um d a n so sia l), d a n ind ustri. 2) Ka wa sa n ya ng b e lum te rb a ng un ya ng m e lip uti p e runtuka n b a g i p e ng g una a n sa wa h, la d a ng d a n p e rke b una n, ta na h te rb uka ya ng m a sih b e rup a la ha n ko nse rva si, huta n kub ura n, d a n ke g ia ta n re kre a si (b e rup a rua ng te rb uka hija u untuk o la h ra g a d a n ta m a n).
Pa d a ka w a sa n ya ng te la h te rb a ng un te rse b ut se c a ra um um ha nya te rko nse ntra si d i se kita r ka wa sa n p usa t ko ta ya ng m e m p unya i inte nsita s ke p a d a ta n ya ng re la tif ting g i, se rta p a d a b e b e ra p a p e rke m b a ng a n b a ru p a d a se b e la h tim ur ko ta .
Ad a p un p o la p e ng g una a n te rse b ut d ib e ntuk o le h p e ng e lo m p o ka n p e ng g una a n p e rd a g a ng a n d a n p e m e rinta ha n ya ng ke m ud ia n d i lua r p usa t ko ta te rse b ut te rd a p a t ka wa sa n p e rum a ha n d a n p e ng g una a n fung sio na l la innya d e ng a n ska la d a n inte nsita s ya ng le b ih ke c il se p e rti p e rd a g a ng a n d a n ind ustri.
4.2 Fung si d a n Pe ra na n Ka w a sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso
Be rd a sa rka n Re nc a na Ta ta Rua ng Wila ya h (RTRW) Ko ta Pa lu 1999- 2009, ka wa sa n p e re nc a na a n m a suk d a la m BWK A (Uta ra ) a ta u SWP II, d e ng a n fung si ke g ia ta n p e rm ukim a n, p e rd a g a ng a n re g io na l, ja sa , p e m e rinta ha n lo ka l, se rta re kre a si d a n o la hra g a . Ka wa sa n ini te rm a suk sa la h sa tu te m p a t te rko nse ntra sinya ke g ia ta n p e rko ta a n d a n p a ling b a nya k m e na rik
Stud i Pe ng e mb a ng a n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Ko ta Pa lu (Ama r)
4 Pe nd id ika n 1,41 6,77
12 Pe ng g una a n La innya 2,35 11,29 Jum la h 20,82 100,00
11 Ja la n 3,26 15,65
10 La p a ng a n O la h Ra g a 1,22 5,86
9 Pe rta m ina / SPBU 0,27 1,29
8 Ko m p le ks TNI-AU 1,35 6,48
7 Ind ustri/ Ja sa 0,37 1,78
6 Pe rd a g a ng a n/ Ja sa 1,19 5,71
5 Ke se ha ta n 0,17 0,82
3 Pe rib a d a ta n 0,18 0,87
107 p e rg e ra ka n d a n m e ning ka tnya ko nste la si ke g ia ta n p e rd a g a ng a n/ ja sa .
2 Pe rka nto ra n 0,43 2,07
1 Pe rum a ha n/ Pe m ukim a n 8,62 41,41
Ta b e l 1. Pro se nta se Pe ng g una a n La ha n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Pa lu No . Je nis Fung si/ Pe ng g una a n la ha n Lua s (Ha ) Pro se nta se (%)
Ka wa sa n Ta lise m e rup a ka n ka wa sa n e ksisting ya ng re la tif te la h tum b uh d a n b e rke m b a ng . Ke a d a a n ini d ic irika n o le h te rd a p a tnya p e runtuka n d a n p e ng g una a n la ha n ya ng m e no njo l, untuk p e rum a ha n, p e rd a g a ng a n d a n ja sa , b a ik d a la m ska la lo ka l m a up un re g io na l. Se b a ra n le ta k p e rd a g a ng a n d a n ja sa se rta ling kung a n p e rum a ha n m e ne m p a ti ko rid o r ja la n uta m a p a d a ka wa sa n p e re nc a na a n. Disa m p ing itu, te rd a p a t p ula b e b e ra p a b a g ia n d a la m wila ya h ka w a sa n p e re nc a na a n m a sih b e rup a la ha n ko so ng d a n p e ng a ra m a n ya ng m e rup a ka n la ha n b e lum te rb a ng un d a n m e m p unya i ke c e nd e rung a n m e nja d i la ha n p e m ukim a n se rta p e rd a g a ng a n d a n ja sa .
4.3 Stru ktu r Inte rn a l d a n Pe ng e m b a n g a n Ke g ia ta n Fisik
Ka wa sa n p e re nc a na a n ya ng m e rup a ka n b a g ia n d a ri BWK A (Uta ra ) m e nja d i ka wa sa n p e rd a g a ng a n d a n ja sa p e rlu a d a nya a ntisip a si te knis p e re nc a na a n untuk m e nja g a ke se im b a ng a n d a n fung si ling kung a n p a d a ka w a sa n ini. Be rd a sa rka n p e ng a la m a n d ib e rb a g a i ko ta b a hw a ka wa sa n p e rd a g a ng a n d a n ja sa ya ng te rle ta k d i p usa t ko ta (d o wn to wn) m e rup a ka n p usa t d a n sum b e r d a ri se g a la ke se m ra wuta n a kib a t inte nsita s p e rg e ra ka n p e nd ud uk ya ng ting g i, ko m p le ksita s ke g ia ta n ko ta , ke p a d a ta n p e nd ud uk m e ning ka t, p usa t-p usa t hib ura n m a la m d a n se b a g a inya .
Ka re na ka w a sa n p e re nc a na a n b e rb a ta sa n d e ng a n sung a i d a n p a nta i m a ka sa ng a t p o te nsia l untuk d ike m b a ng ka n b e rb a g a i sa ra na re kre a si d isa m p ing se b a g a i la ha n ko nve rsi p e ng hija ua n ko ta .
De ng a n d e m ikia n je la sla h b a hw a Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Pa lu se b a g a i ka wa sa n p e re nc a na a n RTBL ini a d a la h ka wa sa n ya ng m e m liki ka ra kte rsitik khusus b a ik d a ri se g i fung si m a up un p e m a nfa a ta nnya . Se la in itu, d a la m p e rke m b a ng a nnya ka wa sa n ini m e ng a la m i p e rg e se ra n fung si ya ng c ukup sig nifika n ya ng d ika re na ka n m e ning ka tnya ko nste la si ke g ia ta n p e rd a g a ng a n/ ja sa , te ruta m a p a d a a re a l se p a nja ng p ing g ira n p a nta i, ya ng ta d inya d im a nfa a tka n se b a g a i a ktifita s p e ng g a ra m a n tra d isio nil, na m un sa a t ini b e rg e se r fung sinya m e nja d i ka wa sa n p e rd a g a ng a n d e ng a n p e ng g una a n b a ng una n je nis rum a h to ko (ruko ) b e rla nta i d ua . Me liha t p e sa tnya p e rg e se ra n fung si ini, m a ka p e rlu d ila kuka n p e ng a tura n d a la m p e re nc a na a n te knis ka wa sa n te rse b ut.
Sum b e r : Ha sil Surve y, 2003 Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 103 - 111
Pe rum a ha n d ika wa sa n p e re nc a na a n ini d id o m ina si o le h g o lo ng a n e ko no m i le m a h d a n m e ne ng a h d e ng a n ko nd isi b a ng una n se b a g ia n b e sa r p e rm a ne n d a n se m i p e rm a ne n se rta b e b e ra p a d ia nta ra nya m a sih b a ng una n te m p o re r/ d a rura t. De wa sa ini p e rke m b a ng a n ling kung a n p e rum a ha n d ika wa sa n p e re nc a na a n m e nunjukka n ke a d a a n ya ng c ukup p e sa t, ya ng a nta ra la in d ise b a b ka n te rb uka nya ja la n-ja la n ling kung a n se kita r p e m ukim a n, p e ng a sp a la n se b a g ia n b e sa r ja la n-ja la n uta m a d a n te rp e nuhinya ke le ng la p a n b e rb a g a i p ra -sa ra na d a n utilita s so sia l la innya . Se la in itu, ke d ud uka n ka wa sa n p e re nc a na a n m e rup a ka n p usa t ke g ia ta n d e ng a n sa ra na p e la ya na n p e rko ta a n, m e lip uti p e rka nto ra n se rta p e rd a g a ng a n d a n ja sa ya ng a d a . Se c a ra fisik, sa a t ini p e rke m b a ng a n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso se la ku ja la n uta m a b e rke m b a ng c ukup c e p a t, se d a ng ka n wila ya h no n-te rb a ng un (la ha n ko so ng ) d id o m ina si o le h la ha n b e ka s p e ng g a ra m a n d a n la p a ng a n te rb uka hija u.
Be rd a sa rka n ha l te rse b ut se rta a ra ha n p e ng e m b a ng a n ka wa sa n p e re nc a na a n ya ng te rtua ng d i d a la m ka wa sa n p e re nc a na a n p a d a ka wa sa n se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso d ia ra hka n p e rke m b a ng a n fisiknya m e nuju ke b a g ia n Ba ra t d a n Tim ur, se d a ng ka n p e rke m b a ng a n ke a ra h Se la ta n p e rlu d ib a ta si m e ng ing a t ka wa sa n Se la ta n te rse b ut m e rup a ka n ka wa sa n p ing g ira n p a nta i ta lise (Te luk Pa lu) ya ng sya ra t d e ng a n p e ra tura n se m p a d a n p a nta i d a n ja lur hija u, se rta p e rlu d ila kuka n ko nse rva si b a nta ra n sung a i d a n p a nta i untuk m e nja g a ta ta a ir ta na h ka w a sa n.
4.4 A ra ha n Pe ng e m b a ng a n Ka w a sa n Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso a ) Me rup a ka n “ Po int o f Inte rse t” Ko ta
Pa lu Ka wa sa n p e re nc a na a n m e rup a ka n titik p usa t p e rha tia n p e ng a m a t (p o int o f inte re st) te ruta m a d a ri a ra h lua r ko ta . Ha l ini d ise b a b ka n a nta ra la in o le h le ta k ka wa sa n ya ng p e rsis p a d a p e rte ng a ha n le kuka n Te luk Pa lu d a n c e kung a n le m b a h Pa lu. Fa kto r la in a d a la h ka re na ka wa sa n a d a la h m e rup a ka n b a g ia n “ b uilt up a re a ” ya ng m e nja d i c ika l b a ka l ko ta “ le m b a h” Pa lu (Pa lu Va lle y). b ) Po te nsia l untuk Re kre a si Pusa t Ko ta
Se b a g a i ko ta p a nta i ya ng te rle ta k p a d a le kuka n te luk, m a ka Ko ta Pa lu sa ng a t p o te nsil untuk b e b e ra p a ka wa sa n re kre a si p e m a nd a ng a n (vie w
re c re a tio n) p a nta i. Ka w a sa n Ta lise ,
khususnya ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso m e rup a ka n sa la h sa tu ka wa sa n p o te nsia l untuk ini. Disa m p ing itu p e m b a ng una n la ha n ko nse rva si b a nta ra n sung a i d a n p a nta i jug a m e rup a ka n sa ra na wisa ta m a sya ra ka t ko ta ya ng p o te nsia l, khususnya wisa ta tra d isio na l p e m b ua ta n g a ra m . Ke d ua o p e n sp a c e se p e rti ini m e rup a ka n sa ra na re kre a si p usa t ko ta . c ) Me rup a ka n Inti d a ri Pusa t Ko ta
Ka wa sa n Ta lise ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso ya ng m a suk d a la m ka wa sa n p e re nc a na a n ini m e rup a ka n inti (c o re ) d a ri p usa t ko ta . Ka wa sa n se p e rti ini c e nd e rung m e nja d i p e na rik p e rg e ra ka n la innya . Im p lika sinya a d a la h d ip e rluka nnya p ra sa ra na tra nsp o rta si ya ng c ukup untuk m e nunja ng p e rg e ra ka n te rse b ut, se hing g a ka wa sa n a ka n m e nja d i sua tu ka wa sa n te rb a ng un ya ng p a d a t d a ri sua tu p usa t ko ta (d o wn
to wn). Ka wa sa n ini c e nd e rung m e nja d i “ C e ntra l Businne ss Distric t (C DB)”
d im a na C BD a d a la h kunc i d a ri vita lita s ko ta . C BD m e m b e rika n g a m b a ra n um um uta m a b a ik b a g i p a ra p e ng huni ko ta m a up un p e ng unjung . C BD m e ng g a m b a rka n nila i ta na h d a n inve sta si ting g i, m e rup a ka n sua tu ke ra ng ka fisik b a g i tra nsa ksi d a n ke g ia ta n so sia l d a n e ko no m i d a n se ring ka li m e rup a ka n b a g ia n ko ta d i m a na ha m p ir se m ua p e ng huni ko ta m e ra sa fa m ilia r. C BD m e m b utuhka n p e m e liha ra a n d a n p e rb a ika n ya ng b e sa r se ka li a g a r d a p a t b e rfung si
Stud i Pe ng e mb a ng a n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Ko ta Pa lu (Ama r)
109 d e ng a n b a ik. Pe rub a ha n C BD m e nye b a b ka n b e rub a hnya fung si d a n wa ja h ko ta . d ) Pe n g e m b a n g a n Fu ng si Ja ring a n
Ja la n De ng a n te rja d inya p e rg e se ra n p e m a nfa a ta n la ha n d i ka wa sa n ko rid o r
Jl. Yo s Sud a rso d a ri ka wa sa n p e rm ukim a n ke ka wa sa n p e rd a g a ng a n d a n ja sa , m a ka fung si ja ring a n ja la n p a d a ka wa sa n p e re nc a na a n p e rlu d itinja u ke m b a li, te ruta m a p a d a ko rid o r ja ring a n Jl. Yo s Sud a rso ya ng d ifung sika n se b a g a i ja la n a rte ri p rim e r a ka n te rja d i p e na m b a ha n b e b a n ja la n a kib a t a ktivita s p e rd a g a ng a n d a n ja sa ya ng m e nye b a b ka n te rja d i p e nuruna n utilita snya , se hing g a fung si ja la n te rse b ut sud a h tid a k la g i d a p a t b e rp e ra n se b a g a im a na m e stinya . O le h ka re na itu, d isa ra nka n a g a r fung si ja la n Yo s Sud a rso se b a g a i ja la n a rte ri p rim e r d iturunka n fung sinya m e nja d i ja la n ko le kto r p rim e r d a n m e ng a lihka n b e b a n ja la n a rte ri p rim e r p a d a Jl. Yo s Sud a rso ini ke p e re nc a na a n ja la n b o ule va rd ya ng d ire nc a na ka n p a d a te p ia n p a nta i Te luk Pa lu. Se la in itu, jug a p e rlu m e re nc a na ka n ja ring a n ja la n b a ru d i b e la ka ng b a ng una n p e rto ko a n ya ng b e ra d a d isisi la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n ya ng b e rtujua n untuk m e m b a ta si (se b a g a i “ b a rrie r“ ) te rha d a p ke g ia ta n p e m b a ng una n ya ng d a p a t m e ra m b a h ke a ra h la ha n-la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d isio na l te rse b ut. e ) Ka w a sa n Te rtib Pe m b a ng un a n Te rja d inya tre nd p e rg e se ra n p e m a nfa a ta n la ha n ya ng sa la h sa tu p e nye b a b nya a d a la h d e ng a n te la h d ite rb itka nnya b e b e ra p a izin m e nd irika n b a ng una n (IMB) p a d a ka wa sa n ko rid o r Jl Yo s Sud a rso tid a k p e rlu te rla lu d irisa uka n ka re na ha l itu te la h te rja d i. Na m un, ya ng p e rlu d ip e rha tika n a d a la h m e ne rtib ka n p e la ksa na a n p e m b a ng una n p a d a ka wa sa n p e rd a g a ng a n d a n ja sa (p e rka nto ra n d a n p a riwisa ta ) d i se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso d e ng a n se na ntia sa m e ng a c u p a d a p e na ta a n g ub a ha n wa ja h ko ta (to wnsp a c e ) ya ng m e lip uti p e ng a tura n se m p a d a n, p e rp a rkira n, ko e fisie n d a sa r b a ng una n (KDB), ko e fisie n la nta i b a ng una n (KLB) d a n ja ra k a nta r b a ng una n.
Se la in itu, d a la m p e ng a tura n ja ra k a nta r b a ng una n a ta u ke lo m p o k b a ng una n d i se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso , te ruta m a p a d a b a ng una n- b a ng una n ya ng te rle ta k d i sisi Ba ra t Jl. Yo s Sud a rso (a re a l p ing g ira n p a nta i), he nd a knya d ia ra hka n se c a ra te g a s a g a r m e m b e rika n rua ng ya ng c ukup untuk p e re nc a na a n ja la n te m b us ke a ra h p a nta i ya ng d a p a t b e rm a nfa a t, b a ik b a g i re kre a si p e m a nd a ng a n ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu a ta up un m e m b e rika n p e rg e ra ka n ud a ra ya ng c ukup nya m a n d a ri a ra h p a nta i te rse b ut.
Untuk m e m b e ri ke sa n ya ng le b ih la p a ng p a d a ka wa sa n ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso , d ire ko m e nd a sika n a g a r b a ng una n-b a ng una n ya ng a d a d i se p a nja ng Jl. Yo s Sud a rso tid a k d ib e na rka n m e m b a ng un p a g a r p e m b a ta s p a d a sisi b a g ia n d e p a n b a ng una n ya ng m e ng a ha d a p la ng sung p a d a ja la n te rse b ut.
f) Ka wa sa n De ng a n C itra Arsite ktur Tra d isio na l c itra a rsite ktur tra d isio na l Sula we si
Te ng a h (ke a rifa n lo ka l) d ire ko m e nd a sika n a g a r p e na m p ila n d a n p e rw a ja ha n b a ng una n d i se p a nja ng ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso ini turut m e na m p ilka n c iri-c iri a rsite ktur tra d isio na l Sula we si Te ng a h te rse b ut d a la m b e ntuk p e ng g una a n o rna m e n-o rna m e n a ta up un b e ntuk ta m p ila n ta m p a k d e p a n b a ng una n. Ke te ntua n p e rwa ja ha n d a n p e na m p ila n b a ng una n ini a ka n d ite rb itka n o le h d ina s te rka it. g ) Ka wa sa n Wisa ta Ko ta
Pa d a sisi Ba ra t ka wa sa n p e re nc a na a n Ko rid o r Jl. Yo s Sud a ra so (a re a l p ing g ira n p a nta i) te rd a p a t a re a l ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d isio na l ya ng d ija d ika n se b a g a i sa la h sa tu b e ntuk a tra ksi wisa ta (to urism a ttra c tio n). Jurna l SMARTe k, Vo l. 4, No . 2, Me i 2006: 103 - 111
Ke b e ra d a a n a re a l ta m b a k p e ng g a ra m a n ini se d a p a t m ung kin te ta p d ip e rta ha nka n se b a g a i sa la h sa tu b e ntuk a tra ksi wisa ta , se la m a a ktivita s ini d ip e rhitung ka n m a sih m e m b e rika n ke untung a n (a d va nta g e s), b a ik d a la m m e ning ka tka n ta ra f hid up m a sya ra ka t se te m p a t a ta up un ko ntrib usi te rha d a p p e m e rinta h, se rta te ta p m a sih m e nd ukung ke le sta ria n d a n d a ya ling kung a n se te m p a t. Na m un, tid a k m e nutup ke m ung kina n a re a l ini jug a a ka n m e ng a la m i p e rg e se ra n fung si d a n p e m a nfa a ta nnya .
O le h ka re na itu, se ja k d ini p e rlu d ia ntisip a si d a n d ila kuka n stud i ya ng b e rsifa t le b ih sp e sifik te rha d a p ke b e ra d a a n a re a l ta m b a k g a ra m te rse b ut, a p a la g i d e ng a n a d a nya re nc a na a ka n d ib a ng un ja la n p ing g ira n p a nta i (b o ule va rd ) ya ng se c a ra la ng sung m a up un tid a k a ka n m e m b e rika n p e ng a ruh ya ng b e sa r b a g i ke b e rla ng sung a n a ktivita s p e na m b a ka n g a ra m . Antisip a si p e rg e se ra n p e ng g una a n la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d isio na l d a n p e m b e ria n izin b a ng una n d a ri p e rg e se ra n la ha n te rse b ut, d ia ra hka n ha nya untuk a ktivita s “ wisa ta ” b e rup a p e m b a ng una n p ra sa ra na se p e rti : ho te l, (g ift sto re ) d e ng a n o rie nta si b a ng una n m e ng ha d a p ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu. Se m e nta ra b a ta sa n la ha n ko nse rva sinya d a p a t d im a nfa a tka n se b a g a i rua ng te rb uka hija u a ta up un ke g ia ta n re kre a si wisa ta p a nta i d a n o la h ra g a .
h) Ka wa sa n Ko nse rva si Ling kung a n Re nc a na ling kung a n untuk
Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl Yo s Sud a rso ini se ha rusnya d ifo kuska n p a d a p e m b a ng una n d a n p e ng a d a a n fa silita s um um (fa sum ) d a n fa silita s so sia l (fa so s) se rta m e m o d ifika si p ro g ra m p e m e rinta h (KIP d a n se je nisnya ) untuk m e ra ng sa ng p e rb a ika n d a n p e ning ka ta n kua lita s p e m ukim a n ko ta se p e rti re ha b ilita si rum a h m e ne ng a h ke b a w a h. Untuk m e nc a p a i sa sa ra n p e re nc a na a n ling kung a n m e la lui sua tu p e nzo ning a n m a ka p e rlu d ite ta p ka n la ha n ko nse rva si untuk m e nja g a d a ya d ukung (c a rrying c a p a sity) d a n d a e ra h kritis (c ritic a l a re a ) se rta p ro se s inte g ra si re nc a na ke d a la m m e ka nism e p e la ksa na a n p e m b a ng una n. i) La ha n Ko nse rva si
La ha n ko nse rva si p a d a ka wa sa n p e re nc a na a n a d a la h ka wa sa n ya ng re nta n b a njir kirim a n d a ri hulu ya itu Wila ya h Alira n Sung a i (WAS) Ta lise se rta a re a l p e ng g a ra m a n ya ng d ia ra hka n se b a g a i ka wa sa n wisa ta p e m b ua ta n g a ra m tra d isio na l. Ba njir kirim a n d a la m ko nte ks ka wa sa n a d a la h m e ning ka tnya p e rm uka a n a ir sung a i m e le wa ti b a ta s lim ita si, se hing g a m e ng g e na ng i ka wa sa n ya ng le b ih lua s d a ri se m p a d a n sung a i. ii) Ko nse rva si Ling kung a n d a n
Pe ra tura n Ba ng una n Se b a g a i tind a k la njut d a ri p e la ksa na a n ko nse p p e m b a ng una n b e rw a wa sa n ling kung a n te rse b ut d i a ta s m a ka p a d a m a suka n te knis ini d iusulka n a d a nya p e rsya ra ta n d e ta il b a k p e re sa p a n d isa m p ing se p tic k ta nk p a d a se tia p p e rm o ho na n IMB p a d a d ina s ta ta ko ta
5. Ke sim p ula n
Be rd a sa rka n ha sil p e m b a ha sa n te rha d a p a sp e k-a sp e k p e na ta a n ling kung a n d a n b a ng una n d i a ta s d a p a tla h d isim p ulka n b e b e ra p a ha l, a nta ra la in : a . Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso se la ku ka wa sa n p e re nc a na a n m e rup a ka n titik p usa t p e rha tia n p e ng a m a t (p o int o f inte re st) te ruta m a d a ri a ra h lua r ko ta . Ka wa sa n ini p ula d ija d ika n se m a c a m p intu g e rb a ng (we lc o m e stre e t) ya ng m e nuju ke Pusa t Ko ta . b . Se la in se b a g a i se b a g a i “ p o int o f
inte re st” , ka wa sa n ko rid o r Jl. Yo s
Sud a rso jug a c ukup p o te nsia l untuk d ike m b a ng ka n se b a g a i ka wa sa n ya ng m e ng a nd a lka n re kre a si p e m a nd a ng a n (vie w re c re a tio n) ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu. c . Pe m a nfa a ta n la ha n ka wa sa n ko rid o r
Stud i Pe ng e mb a ng a n Ka wa sa n Ta lise Ko rid o r Jl. Yo s Sud a rso Ko ta Pa lu (Ama r)
Jl. Yo s Sud a rso te rja d i p e rg e se ra n d a ri Da e ra h ( BA PPEDA ) Ko ta Pa lu. ka wa sa n p e rm ukim a n d a n wisa ta
Bud iha rd jo , Eko , 1997, Ling kung a n (p e ng g a ra m a n tra d isio na l) ke
Bina a n d a n Ta ta Rua ng Ko ta , ka wa sa n p e rd a g a ng a n d a n ja sa .
Pe n e rb it A nd i, Yo g ya ka rta . Pe rg e se ra n p e m a nfa a ta n la ha n ini te la h d iikuti p ula d e ng a n le g a lita s
C a ta n e se , A nth o n y J. a nd Sn yd e r, la ha n d a n b a ng una n, b e rup a Ja m e s C ., 1986, Pe ng a nta r se rtifika t d a n izin m e nd irika n
Pe re nc a na a n Ko ta , A lih b a ng una n (IMB).
Ba h a sa O le h Suso n g ko , d . Pe na ta a n te rha d a p g ub a ha n wa ja h Pe n e rb it Erla ng g a , Ja ka rta . ko ta (to wnsc a p e ) ka wa sa n ko rid o r Jl.
Fric k, He inz, 1991, A rsite ktur Da n Yo s Sud a rso ya ng m e lip uti
Ling kung a n, Pe ne rb it Ka nisius,
p e ng a tura n se m p a d a n, p e rp a rkira n, Yo g ya ka rta . ko e fisie n d a sa r b a ng una n (KDB), ko e fisie n la nta i b a ng una n (KLB) d a n
Ma rb un , B.N., 1994, Ko ta Ind o ne sia ja ra k a nta r b a ng una n, d ire nc a na ka n
Ma sa De p a n Ma sa la h d a n
se sua i a ra ha n p e m a nfa a ta n
Pro sp e k; Pe ne rb it Erla ng g a ,
ka wa sa n p e re nc a na a n se b a g a i Ja ka rta . ka wa sa n p e rm ukim a n,
Sa lim , Em il, 1993, Pe m b a ng una n p e rd a g a ng a n/ ja sa d a n w isa ta .
Be rw a w a sa n Ling kung a n,
e . Antisip a si p e rg e se ra n p e ng g una a n Pe n e rb it LP3ES, Ja ka rta . la ha n ta m b a k p e ng g a ra m a n tra d isio na l d a n p e m b e ria n izin
Sug a n d h y, A c a , 1999, Pe na ta a n b a ng una n d a ri p e rg e se ra n la ha n
Rua ng Da la m Pe ng e lo la a n
te rse b ut, d ia ra hka n ha nya untuk Ling kung a n Hid up , Pe ne rb it PT.
“wisa ta ”
a ktivita s b e rup a G ra m e d ia Pusta ka Uta m a , p e m b a ng una n p ra sa ra na se p e rti : Ja ka rta . ho te l, re sta ura n, d a n to ko -to ko c e nd e ra m a ta (g ift sto re ) d e ng a n o rie nta si b a ng una n m e ng ha d a p ke a ra h p a nta i Te luk Pa lu. Se m e nta ra b a ta sa n la ha n ko nse rva sinya d a p a t hija u a ta up un ke g ia ta n re kre a si wisa ta p a nta i d a n o la h ra g a .
6. Da fta r Pusta ka
Am a r, 2002, Ana lisis Pe nd e ka ta n
Pe me nuha n Ke b utuha n Pra sa ra na d a n Sa ra na Pe rko ta a n,
Jurna l Me kte k, FT-UNTAD Ta hun IV, No m o r 9, Ja nua ri 2002, Ha l. 17 – 23
A m a r, 1996, Be b e ra p a Po ko k Pikira n
Da la m Pe ng e mb a ng a n Ka wa sa n Pusa t Ko ta Pa sc a Pe me ka ra n Fisik Ko ta ma d ya Pa lu, Ma ja la h Ilm ia h
G a g a sa n Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu. A no nim , 1999, La p o ra n Re nc a na
Ta ta Rua ng W ila y a h ( RTRW ) Ko ta Pa lu Ta hun 1999 – 2009,
Pe m e rin ta h Ko ta Pa lu Ba d a n Pe re nc a n a a n Pe m b a n g una n
111