SEJARAH PERLAWANAN TERHADAP IMPERIALISMEN DAN KOLONIALISME DI DAERAH BALI
· ~e}arb
Jlerlatuanan
~erbap
~olnaisme
Jfmperialismr ban
1!\i 1!\arrab
7hlali
':;Yr.~
":' ,f
f
'
I
'
I
~
•
~
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAl\l KEBUDAYAAN
DIREKTORAT SEJARAH DAN NILAI TRADISIONAL
PROYEK INVENTARISASI DAN DOKUMENTASI SEJARAH NASIONAL
1983 I 1984
1
Milik Dep. P dan K
Tidak diperdagangkan
~eJarb
llcrlatnanan
~erbap
Jtmperiahsmr ban l:\olonialismc
Di Darrab
JBah
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
DIREKTORAT SEJARAH DAN NILAI TRADISIONAL
PROYEK INVENTARISASI DAN DOKUMENTASI SEJARAH NASIONAL
1983 I 1984
Oleh:
I.
2.
3.
4.
5.
Team Penulis/Penyusun
Drs. Made Sutaba (Ketua) .
Drs. M. Soenyata Kartadarmadja (Anggota)
Drs. I Gusti Bagus Arthanegara (Anggota)
Drs. Anak Agung Gede Putra Agung (Anggota)
Drs. FX. Soenaryo (Anggota)
Penyunting:
I. Drs. R.Z. Leirissa MA.
2. Drs. Suwadji Sjafei
3. Drs. M. Soenjata Kartadannadja
Gambar kulit oleh :
Iswar KS.
SAMBUTAN
DIREKTUR JENDERAL KEBUDAYAAN
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAN KEBUDAY AAN
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi ·Sejarah Nasional
(IDSN) yang berada pada Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan telah berhasil
menerbitkan seri buku-buku biografi Tokoh dan Pahlawan Nasional. Saya menyambut dengan gembira hasil penerbitan tersebut.
Buku-buku tersebut dapat diselesaikan berkat adanya kerja
sama antara para penulis dengan tenaga-tenaga di dalam Proyek.
Karena baru merupakan langkah pertama, maka dalam buku-buku
hasil Proyek IDSN itu masih terdapat kelemahan dan kekurangan.
Diharapkan hal itu dapat disempurnakan pada masa yang mendatang.
Usaha penulisan buku-buku kesejarahan wajib kita tingkatkan
mengingat perlunya kita untuk senantiasa memu.p uk, memperkaya dan memberi corak pada kebudayaan nasional dengan tetap
memelihara dan membina tradisi dan peninggalan sejarah yang
mempunyai nilai perjuangan bangsa, kebanggaan serta kemanfaatan nasional.
Saya mengharapkan dengan terbitnya buku-buku ini dapat
ditambah sarana penelitian dan kepustakaan yang diperlukan
untuk pembangunan bangsa dan negara, khususnya pembangunan
kehudayaan. ·
Akhirnya saya mengucapkan terima kasih kepada semua pihak
yang telah membantu penerbitan ini.
Jakarta, Agustus 1983
Direktul
· enderal Kebudayaan
- ~
Prof.
r. Haryati Soebadio
NIP. 130119123
ii
KA TA PENGANTAR
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional adalah salah satu proyek yang berada pada Direktorat Sejarah dan
Nilai Tradisional, Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen
Pendidikan dan Kebudayaan, yang antara lain menggarap penulisan kesejarahan perihal sejarah perlawanan terhadap imperialisme
dan kolonialisme di berbagai wilayah di negara kita.
Bagi bangsa Indonesia yang memperoleh kemerdekaan dan
kedaulatannya kembali pada tanggal 17 Agustus 1945, sesudah
berjuang melalui berbagai perlawanan fisik, maka sejarah perlawanan itu sendiri menempati kedudukan utama dan mempunyai
. nilai tinggi. Sepanjang sejarah imperialisme dan kolonialisme di
Indonesia, telah terjadi berbagai perlawanan, besar maupun kecil,
sebagai reaksi terhadap sistem imperialisme dan kolonialisme
bangsa asing. Pengalaman-pengalaman itu merupakan modal yang
berharga dalam usaha mewujudkan persatuan dan kesatuan bangsa.
Adapun tujuan dari penulisan ini ialah melakukan inventarisasi dan dokumentasi perlawanan itu sebagai kejadian sejarah
yang akan memberikan kesadaran akan jiwa kepahlawanan, terutama pada generasi muda, mengenai kesinambungan sejarah dalam
rangka pembinaan bangsa.
Jakarta, Agustus 1983
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi
Sejarah Nasional
DAFTAR ISi
HALAMAN
SAMBUTAN DIREKTUR JENDERAL KEBUDA Y AAN ...
KATA PENGANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ii
DAFTAR ISi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
iii
BAB I.
BAB II.
PENDAJULUAN . . . . . . . . .
A. PERMASALAHAN . . . .
B. RUANG LINGKUP . . . .
C. METODE PENULISAN .
D. TINJAUAN SUMBER . .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
1
1
4
PERLAWANAN RAKYAT BULELENG......
9
5
6
A. STRUKTUR PEMERINTAHAN DI BALI
PADA AWAL ABAD XIX . . . . . . . . . . . . .
9
B. INTERVENSI BELANDA DI BALI . . . . . . 13
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERANG
BULELENG ......................... 23
D. PERANG BULELENG . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
E. AKIBAT-AKIBAT PERANG BULELENG . 33
BAB III.
PERLAWANAN RAKYAT JAGARAGA . . . . . 34
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . . 34
B. PERSIAPAN BENTENG JAGARAGA .... 35
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLAWANAN JAGARAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
D. PERANG JAGARAGA ................ 40
E. AKIBAT-AKlBAT ?ERANG JAGARAGA . 49
BAB IV.
PERLAWANAN RAKYAT KUSAMBA .. . . . . . 52
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . . 52
B. HUBUNGAN KUSAMBA DENGAN KERAJAAN KLUNGKUNG ................. . 54
C. SEBAB-SEBAB PERANG KUSAMBA . . . . . 58
D. JALANNYA PERLAWANAN . . . . . . . . . . .
E. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN KUSAMBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB V.
BERLAWANAN RAKYAT BANJAR . . . . . . . .
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . .
B. SITUASI BANJAR SEBELUM INTERVENSI BELANDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLA·
WANAN BANJAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. PERANG BANJAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. AKIBAT-AKIBAT PERANG BANJAR....
62
68
73
73
76
78
82
86
BAB VI.
PUPUT AN BADUNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
A. INTERVENSI BELANDA TERHADAP KERAJAAN BADUNG . . . . . • . . . . . . . . . . . . . 89
B. SEBAB-SEBAB MELETUSNYA PERLAWANAN ............................... 90
C. JALANNYA PERLAWANAN . . . . . . . . . . . 95
D. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN ....... 112
BAB VII.
PUPUT AN KLUNGKUNG ................
A. HUBUNGAN KERAJAAN KLUNGKUNG
DENGAN BELANDA .................
B. SISTEM KEPEMIMPINAN .............
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLAWANAN ............................
D. JALANNYA PERLAWANAN ...........
E. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN .......
BAB VIII. PUPUTAN MARGA .....................
A. PERTEMPURAN TANAH ARON ........
B. • PENYERBUAN T ANGSI POLIS! NICA DI
TABANAN ..........................
C. PERLAWANAN MARGA ..............
D. BALI SESUDAH PERLAWANAN MARGA
114
114
118
124
128
139
143
143
147
150
151
BAB IX.
KESIMPULAN .......................... 161
DAFTAR CATATAN .............................. 164
DAFTAR INFORMASI ......................... . ... 184
DAFTAR PUSTAKA ............................... 185
LAMPIRAN-LA MPIRAN :
I.
Contract Met Boeleleng dd. 26 Nopember 1841 dan 8
Mei 1943 ................ . . . ................. 194
II.
Tableau Des Officier Expeditionnaires en 1849 ....... 205
III. SuratJ.B.T.KonigkepadaIGustiNgurahRai ........ 212
IV. Surat I Gusti Ngurah Rai kepada Overste Termeulen ... · 213
V.
Daftar Para Pahlawan Yang Gugur Dalam Puputan
Marga 20 Nopember 1946 .......... . ............ 214
VI. Peta-Peta :
1. Peta Pertempuran Buleleng ................ 21 7
2. Peta Perang J agaraga ..................... 218
3. Peta Pertempuran Kusamba ................ 219
4. Peta Banjar ............................. 220
5. Peta Penyerangan Belanda Dalam Puputan
Badung ................................ 221
6. Peta Wilayah Kerajaan Klungkung ........... 2 22
7. Peta Pertempuran-Pertempuran dalam Revolusi
Fisik .................................. 223
.l
--
PER P u ~; r i\ XAA N
n - - - - --···-· -··- . -·-··· _______
___..,
DIREICTOi:!.ll T ~ ·,: . : 1 , _ .;,_ ;, ~ ,. . '. i'UIUMKAL.A
DIRE.i
Jlerlatuanan
~erbap
~olnaisme
Jfmperialismr ban
1!\i 1!\arrab
7hlali
':;Yr.~
":' ,f
f
'
I
'
I
~
•
~
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAl\l KEBUDAYAAN
DIREKTORAT SEJARAH DAN NILAI TRADISIONAL
PROYEK INVENTARISASI DAN DOKUMENTASI SEJARAH NASIONAL
1983 I 1984
1
Milik Dep. P dan K
Tidak diperdagangkan
~eJarb
llcrlatnanan
~erbap
Jtmperiahsmr ban l:\olonialismc
Di Darrab
JBah
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
DIREKTORAT SEJARAH DAN NILAI TRADISIONAL
PROYEK INVENTARISASI DAN DOKUMENTASI SEJARAH NASIONAL
1983 I 1984
Oleh:
I.
2.
3.
4.
5.
Team Penulis/Penyusun
Drs. Made Sutaba (Ketua) .
Drs. M. Soenyata Kartadarmadja (Anggota)
Drs. I Gusti Bagus Arthanegara (Anggota)
Drs. Anak Agung Gede Putra Agung (Anggota)
Drs. FX. Soenaryo (Anggota)
Penyunting:
I. Drs. R.Z. Leirissa MA.
2. Drs. Suwadji Sjafei
3. Drs. M. Soenjata Kartadannadja
Gambar kulit oleh :
Iswar KS.
SAMBUTAN
DIREKTUR JENDERAL KEBUDAYAAN
DEPARTEMEN PENDIDIKAN DAN KEBUDAY AAN
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi ·Sejarah Nasional
(IDSN) yang berada pada Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan telah berhasil
menerbitkan seri buku-buku biografi Tokoh dan Pahlawan Nasional. Saya menyambut dengan gembira hasil penerbitan tersebut.
Buku-buku tersebut dapat diselesaikan berkat adanya kerja
sama antara para penulis dengan tenaga-tenaga di dalam Proyek.
Karena baru merupakan langkah pertama, maka dalam buku-buku
hasil Proyek IDSN itu masih terdapat kelemahan dan kekurangan.
Diharapkan hal itu dapat disempurnakan pada masa yang mendatang.
Usaha penulisan buku-buku kesejarahan wajib kita tingkatkan
mengingat perlunya kita untuk senantiasa memu.p uk, memperkaya dan memberi corak pada kebudayaan nasional dengan tetap
memelihara dan membina tradisi dan peninggalan sejarah yang
mempunyai nilai perjuangan bangsa, kebanggaan serta kemanfaatan nasional.
Saya mengharapkan dengan terbitnya buku-buku ini dapat
ditambah sarana penelitian dan kepustakaan yang diperlukan
untuk pembangunan bangsa dan negara, khususnya pembangunan
kehudayaan. ·
Akhirnya saya mengucapkan terima kasih kepada semua pihak
yang telah membantu penerbitan ini.
Jakarta, Agustus 1983
Direktul
· enderal Kebudayaan
- ~
Prof.
r. Haryati Soebadio
NIP. 130119123
ii
KA TA PENGANTAR
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional adalah salah satu proyek yang berada pada Direktorat Sejarah dan
Nilai Tradisional, Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen
Pendidikan dan Kebudayaan, yang antara lain menggarap penulisan kesejarahan perihal sejarah perlawanan terhadap imperialisme
dan kolonialisme di berbagai wilayah di negara kita.
Bagi bangsa Indonesia yang memperoleh kemerdekaan dan
kedaulatannya kembali pada tanggal 17 Agustus 1945, sesudah
berjuang melalui berbagai perlawanan fisik, maka sejarah perlawanan itu sendiri menempati kedudukan utama dan mempunyai
. nilai tinggi. Sepanjang sejarah imperialisme dan kolonialisme di
Indonesia, telah terjadi berbagai perlawanan, besar maupun kecil,
sebagai reaksi terhadap sistem imperialisme dan kolonialisme
bangsa asing. Pengalaman-pengalaman itu merupakan modal yang
berharga dalam usaha mewujudkan persatuan dan kesatuan bangsa.
Adapun tujuan dari penulisan ini ialah melakukan inventarisasi dan dokumentasi perlawanan itu sebagai kejadian sejarah
yang akan memberikan kesadaran akan jiwa kepahlawanan, terutama pada generasi muda, mengenai kesinambungan sejarah dalam
rangka pembinaan bangsa.
Jakarta, Agustus 1983
Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi
Sejarah Nasional
DAFTAR ISi
HALAMAN
SAMBUTAN DIREKTUR JENDERAL KEBUDA Y AAN ...
KATA PENGANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ii
DAFTAR ISi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
iii
BAB I.
BAB II.
PENDAJULUAN . . . . . . . . .
A. PERMASALAHAN . . . .
B. RUANG LINGKUP . . . .
C. METODE PENULISAN .
D. TINJAUAN SUMBER . .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
1
1
4
PERLAWANAN RAKYAT BULELENG......
9
5
6
A. STRUKTUR PEMERINTAHAN DI BALI
PADA AWAL ABAD XIX . . . . . . . . . . . . .
9
B. INTERVENSI BELANDA DI BALI . . . . . . 13
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERANG
BULELENG ......................... 23
D. PERANG BULELENG . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
E. AKIBAT-AKIBAT PERANG BULELENG . 33
BAB III.
PERLAWANAN RAKYAT JAGARAGA . . . . . 34
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . . 34
B. PERSIAPAN BENTENG JAGARAGA .... 35
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLAWANAN JAGARAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
D. PERANG JAGARAGA ................ 40
E. AKIBAT-AKlBAT ?ERANG JAGARAGA . 49
BAB IV.
PERLAWANAN RAKYAT KUSAMBA .. . . . . . 52
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . . 52
B. HUBUNGAN KUSAMBA DENGAN KERAJAAN KLUNGKUNG ................. . 54
C. SEBAB-SEBAB PERANG KUSAMBA . . . . . 58
D. JALANNYA PERLAWANAN . . . . . . . . . . .
E. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN KUSAMBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB V.
BERLAWANAN RAKYAT BANJAR . . . . . . . .
A. TINJAUAN GEOGRAFIS . . . . . . . . . . . . . .
B. SITUASI BANJAR SEBELUM INTERVENSI BELANDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLA·
WANAN BANJAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. PERANG BANJAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. AKIBAT-AKIBAT PERANG BANJAR....
62
68
73
73
76
78
82
86
BAB VI.
PUPUT AN BADUNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
A. INTERVENSI BELANDA TERHADAP KERAJAAN BADUNG . . . . . • . . . . . . . . . . . . . 89
B. SEBAB-SEBAB MELETUSNYA PERLAWANAN ............................... 90
C. JALANNYA PERLAWANAN . . . . . . . . . . . 95
D. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN ....... 112
BAB VII.
PUPUT AN KLUNGKUNG ................
A. HUBUNGAN KERAJAAN KLUNGKUNG
DENGAN BELANDA .................
B. SISTEM KEPEMIMPINAN .............
C. SEBAB-SEBAB MELETUSNY A PERLAWANAN ............................
D. JALANNYA PERLAWANAN ...........
E. AKIBAT-AKIBAT PERLAWANAN .......
BAB VIII. PUPUTAN MARGA .....................
A. PERTEMPURAN TANAH ARON ........
B. • PENYERBUAN T ANGSI POLIS! NICA DI
TABANAN ..........................
C. PERLAWANAN MARGA ..............
D. BALI SESUDAH PERLAWANAN MARGA
114
114
118
124
128
139
143
143
147
150
151
BAB IX.
KESIMPULAN .......................... 161
DAFTAR CATATAN .............................. 164
DAFTAR INFORMASI ......................... . ... 184
DAFTAR PUSTAKA ............................... 185
LAMPIRAN-LA MPIRAN :
I.
Contract Met Boeleleng dd. 26 Nopember 1841 dan 8
Mei 1943 ................ . . . ................. 194
II.
Tableau Des Officier Expeditionnaires en 1849 ....... 205
III. SuratJ.B.T.KonigkepadaIGustiNgurahRai ........ 212
IV. Surat I Gusti Ngurah Rai kepada Overste Termeulen ... · 213
V.
Daftar Para Pahlawan Yang Gugur Dalam Puputan
Marga 20 Nopember 1946 .......... . ............ 214
VI. Peta-Peta :
1. Peta Pertempuran Buleleng ................ 21 7
2. Peta Perang J agaraga ..................... 218
3. Peta Pertempuran Kusamba ................ 219
4. Peta Banjar ............................. 220
5. Peta Penyerangan Belanda Dalam Puputan
Badung ................................ 221
6. Peta Wilayah Kerajaan Klungkung ........... 2 22
7. Peta Pertempuran-Pertempuran dalam Revolusi
Fisik .................................. 223
.l
--
PER P u ~; r i\ XAA N
n - - - - --···-· -··- . -·-··· _______
___..,
DIREICTOi:!.ll T ~ ·,: . : 1 , _ .;,_ ;, ~ ,. . '. i'UIUMKAL.A
DIRE.i