PROSES BELAJAR MEIVGAJAR BlDANG STUD1 IPS PADA SMA Dl SLIMATERA BARAT

Laporan Penelitian
BEBERA PA PERMASALAHAN POKOK DALAM
PROSES BELAJAR MEIVGAJAR BlDANG
STUD1 IPS PADA SMA
Dl SLIMATERA BARAT
~lf%.k~Al! TJlTTlJK

PEIvNI(A1 BWIT I;rs, ?,iuchtnr :Carnal
-.

:jrs

ilra

..;;3?:G-ru:.'-r'.in

. Mirna

T n njun:;

ABSTRAK


Ilmu Pengetahuan S o s i a l s e b a g a i s u a t u bidang s t u d i pada kurikulurn
SMA 1975, membutuhkan guru-gum yang d q a t menga jarkannya dengan b a i k ,
dalam a r t i menguasai bahan-bahan yang d i b e r i k a n , mampu m e n y e l e l e k s i bagian-bagian yang t e p a t untuk d i j a d i k a n G a t e r i pembicaraan, t e r a m p i l men g o l a h s e r t a menyarnpaikan kepada para siswa.
Sehubungan dengan h a 1 d i atas, dan b e r k a i t a n dengan i n f o r m a s i pendahuluan bahwa p e l a k s a n a a n kurikulum SMA

1975 b i d a n g s t u d i IPS

d i SMA Sui

matera B a r a t , juga banyak mengalami masalah-masalah* Misalnga masalah tg
nnga p e n g a j a r , sarana, media dan sampai pada masalah a s p i r a s i anak d i d i k

pada b i d a n g s t u d i t e r s e b u t yang diduga mempengaruhi h a s i l b e l a j a r siswa-

siswa j u r u s a n IPS s e c a r a menyeluruh

.

Maka p e n e l i t i a n i n i b e r a n g k a t d a r i kelima v a r i a b e l yang merupakan

aspek dalam p r o s e s b e l a j a r mengajar b i d a n g s t u d i IPS d i SMAo Kelima var i a b e l tersebut adalah,

(a)

f a k t o r guru IPS, (2) f a k t o r s i s w a ,

t o r pimpinan s e k o l a h dan lembaga-lembaga/sarana
p e l a k s a n a a n kurikulum

(3) fak-

penun jang, ( 4 ) s e g i - s e g i

3975 o l e h guru-guru IPS dan (5) hubungan a s p i r a s i

p i l i h a n j u r u s a n s i s w a dengan h a s i l b e l a j a r bidang s t u d i IPS,
Kelima v a r i a b e l t e r s e b u t t e l a h d i s e l i d i k i dengan s t u d i p e n j a j a k a n ,
ynng d i t i n g k a t k a n dengan a n a l i s a hubungan b a g i g e j a l a yang p e r l u diana-

Lisa, P e n e l i t i a n t e l a h menemukan bahwa k w a n t i t a s guru IPS t e l a h cukup b=

nyak, hanya saja d i r a s a k a n kurang, k a r e n a d i s t r i b u s i guru-guru t e r s e b u t
t i d a k merata antara s e k o l a h yang b e r l o k a s i d i k o t a dan d i daerah.

Begitu-

2un mengenai k u a n t i t a s guru IPS, masih p e r l u d i t i n g k a t k a n . Siswa- siswa
j u r u s a n IPS r e l a t i f s i s w a - s i s w a yang berkemampuan lemah, i n i d i t e m u i a k i b a t s i s t e r n ,penetapan j u r u s a n mereka kurang memperhatikan a s p i r a s i siswa.
F a k t o r Pimpinan s e k o l a h , dan lembaga

- lembaga penunjang b e r i k u t

sarana

dan media masih jauh d a r i cukup dan p e r l u d i t i n g k a t k a n . Misalnya masalah
l a b o u r IPS. Dalam h a 1 i n i t e r n y a t a t i d a k s a t u p u n s e k o l a h yang mempunyai
l a b o u r IPS, i n i s u a t u h a 1 yang mengecewakan.,
Akhirnya, h a s i l dan penemuan-penemuan p e n e l i t i a n i n i diharapkan dapat menjadi pegangan dan i n f o r m a s i yang menunjang b a g i lembaga-lembaga

dan guru-guru yang langsung b e r k e p e n t i n g a n dengan b i d a n g s t u d i IPS.


P l l j i s y u l ~ u rk i t

q

I>?n j?t k ? n k c ; - ~
C-?. ~ Tuh=.n P z n ~M a ha

Es2 k ~ r u i l oL? t;?s kc2~.!li?3nnyil

1~1:>3r=lll
;)cni.liti:ln

y3ny; 5 ~ 2
j.u:::-ul
ije?.;ernp,q P e r ~ ~ ~ s c l o2"rjk:;k
h ~ n D a l o ~P~r o s e s % l a j a r
I.Icnr;a j ~ 9r i d n n r ?tucli Ii'3 pac'a iT;Nm-d i Sunaterc? 32r,?t c!ap , ? t clisclcsaikzin.

l ' o i i e l i t i o n i n i clilalcsonakan n t e s ktinyz Prgyek Penin:ks-tan/i-en-;eni~an:
:an >err-urusn Tint; -5 (F4T) IZ;I-i' i'zr!.en,.; t a

hun anZ!;?ran 1981/1982 clan se:27;.$ i -pcn:?nrrvil:
..... j awab IIe
. J

l a k s a n a a n a;?-alah i;us? t i:elzelitian 1 J : I i '

-

2.2?-2n~;,

Dalan melakukan ker:iotan la;\an:-:t:ii lccmi yskin bal~wa
T i m p e n e l i t i bznyak mencla->at 1:cntu-zn :hri : ; e r b a ~ ai p i h a k ,
naka dalam kesemi~atanini sewa j a r n y a l a h k a n i meny~rnpaikan
ucppan t e r i m e Basih ke~c:l-a :
P e n c l i t i a n IRIF Pa:'-anr- yant; t e l a h herh a s i l men:.usc?haken 7cm;;ioyaan ;:eilelitian i n i .
2. Dekan FIWS ,. clan Ketun Jurusan Xk;-.~.n.c:mi
IKll'I ;;;??-a'; y a n s
tela11 memberilcan i z i n menr;um:)ulknn :-lata yan!: d i b u t u h kon d i l~pan;.:;an,
3 - K e p a l e 3idaiir Pencli;l.ikan Umum Konwil I' dan 1: Suml;~ar
yany: t e l a h mcm?~eri!can i z i n ;;~c?a t i r n untu1.i men:-;urnpullcan

cla t a yanr: :!i')ut;ullk~n d i SFL- Sumbar yon;: d i j a d i k a n sampel,
4. Kerala-kepala
d i Sumatera B a r a t yanb; komi jacliken
resyoncl-en, yani-: telah Serkenan mernberikan cle t o baik s e
c a r a l a n g s u n s mauyun n s l a l u i :-pru-yuru dan siswa.
'1. i'inyinan

SM:L

S e l a n jutnya untuk pegyern~urnzkanl a p o r e n i n i , t e l a h

,

clilaksanskan diskus'i-diskusi poda 'cin.;ka-t I n s t i t u t clan
pacla kesernpatan i n i kami j u ~ anenyan->ailcan ucapan terima
k a s i h e t a s p a r t i s i i m s i ysn:: s a n ( : a t berharya i t u ,
Akhirnya uca-psn y a n r sama kami s a r n ; ~ ~ i l r s ne-tcs semua

~ i h a kynng sudah berkeiran menyumban,%an ten2:-a don moril untuk terujudnya l a p c r s n ini.


Mudah-mudahan l a p i r a n penelitian i n i akan
climenfaatkan

113:;i

perba i k a n - ~encl.ic!ikan.

Papa t

Halonan
ABSTRAK

i

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~oOOOO~Y~OOoO~

iii
BAB

I PENDLHULUAN


I

o o e o e o e e o o o o e e a o e o o e o o o o o

A, L a t a r Belokanc dan 7entinf;nya nasalah
D o S t u d i Kepustakaan . o o o o ~ o . . o o o o , . o
C o Tujuan T e n e l i t i g n o o o o o o o o . . . . , . e .
Do H i p o t e s i s

I

, O O O O O . . O . . O . . O O O O O O O . O O O ~ O ~

~

E- Kegmaan

O


O

O

O

O

O

O

O

~

O

o


.

O

O

O

O

O

O

O

I

O


9

10
11
11
12,

.

~.o,.,ooo.o~ooe~ee.oo.~,~

F. Penbatasan Masalah
G I Penjelasan I s t i l a h

i

O

4

. ~ o o . o o . o o o . , . ,
o o o q o o o o o o o . o o o

15
15

I1 METODOLOGI
A. S i s t e n Pendekntan , . . o . o o . o o , . o o o o
B. Populasi dan Teknik Fenetapan Sanpel
C. S w b e r , J e n i s Data dan I n s t r u n e n
D. d n a l i s a D a t a , . . o . o o o o o o o o . o o o . . o o
E, Kesukaran-kesukoran Yonr; D i a l a n i
dalan Prosedm Zenclitian . o o o o . o .
~ . . o P O O O O O O ~ O . O o O O O O O o O O O ~

15

..

BAB III PENEMU~LN-?ENEMUAN

18
21
22
24

i2ENELITI L N

DA
i
'LliM

24
41

I , F a k t o r Guru I P S . o o o o o . o , o o . o , . . o .
2. F a k t o r Siswa
3, Fsktor Pimpinan Sekolah dan Lernboga
lembaga/Snrana Penunjang o o o o o e o o o
4. Sesi-scgi pclaksanaan Kurikulun
o

1975 o l e h

O

O

o

O

~

~

O

o

O

O

IPS

GWU-~WU

I

O

O

O

O

O

o

O

O

d

56

67

s r a e o o o . .

5. Hubungan A s p i r a s i P i l i h a n Jurusan
Dencan H a s i l B c l a j a r

l o Kesirnpulan o o ~
2. S a r a n - s ~ r a n o o e

BAVN RUJUKAN

o

o

o

o

D

o

.

,

o

o

~

e

e

~

78

o o o o o . o . o o e o o

~

o

o

o

~

o

o

o

o

o

o

~

o

o r o o o o o o o o o o o o o d o o o

.

o

o

o

o

~

a

~

o

m

~

e

~

~

o

81
o a
88

91
~

~

o

~

~

o

~

~

~

~

Tabel
Halannn
I. Metrik perbandingan p o p u l a s i dan sampel
16
2. Sumber, j e n i s d a t a dan i n s t r u n e n t . o o o . . . o o . o . o .
18
3. Junlah jam IPS p e r minggu . , o . o o o o o o . o o o o o . , . . o .
24
4, Kebutuhan jam Didang S t u d i IPS o o o . o o o e o o o o . o o o o
25 '
5. Jumlah Guru dnn Jumlnh J m P e l a j o r a n IPS perains[.;u 27
6, J e n i s Kelanin Guru IPS
29
7. J e n i s Kelanin,Umur,Pendidikan dan Jurusan Pendidikon guru-guru IPS . o , . o o o . . o o o o . o . . o o o O O O . o . ~ ~
31
8, Tanggapan guru IPS terhzdap Kurikulum 1975
39
9, J e n i s Kelamin siswa-siswn SMA IPS o o o o o ~ r o . o o o o o
41
10, Unur sisws nenurut k e l a s
42
11. N i l a i Ijozah SMTP si'swa-siswa IPS , ,
. 4-4
12. N i l a i r o t a - r o t a Rapor Semester I . o o o o o . . o , o o , o .
45
13, PLngka r a t a - r a t a r a p o r Gidang S t u d i 11%
, ,,
47 -..
Junlah Duku Tcks IPS yanE d i n i l i k i siswa-siswa
SMA IPS
Frekuensi membaco buku P e l o j ~ r a nIPS yer rningw
Jurusan ynns d i i n g i n i waktu penetnpan jurussn pa
do a k h i r s e n e s t e r o r i e n t o s i
Opini nenarik
t i d a k n e n a r i l m y ~bi?-?n{? s t u G i IPS
bagi siswa-siswa SMA IPS
P r o f i l Kepala SMA yang d i j o d i k n n Scnpel o o o o . o . .
Lombago don sarana penunjanc kkclnnczran Proses De
l a j a r mengajnr B i d o n ~S t u d i IPS
Priodcsasi satuan polajaran , . o . . o , , , o o o , o o o o o . .
Pendekoton yang d i p e r w n a k a n d a l a n ncrunuskan Tu
juan I n s t r u k s i o n a l
Prosentase Dobot Metode Yenyojion yong d i p e r w a kan dolam I n s t r u k s i o n a l
Bentuk-bentuk e v a l u a s i Fornatif yan5 dilakssnakan
Prekuensi nengambil n i l a i r n t a - r a t a
Aspirnsi p i l i h a n jurusan dencan h a s i l b e l a j o r

.,,,,,.,

o O O O o O o ~ O O O O O o O O . O . O O o . I ) .

.,..-

. .. ........

. o . o o ~ . o o . o . , . o , o . o . . . o .

..,. . .

~

0

~

~

~

0

0

0

1

0

~

e

0

0

m

0

~

0

~

0

~

~

0

~

0

0

0

0

o o c e o o r o o r o . o o o o . o o r

-

O O O O O . O O O O O o O O O ~ O . O O O D .

P O O O O O O o . O O O 1 O O O

. O O O O . O O O O , O ~ O O O O O O D O O . ~ O O O O O .

O , O O o . O O O O O O O O O O l l . . . ~ . O

. O O O , O O O . O . o o

iii

.,.

0

0

0

0

0

o

o

~

0

~

E A B

I

A, L a t a r Belakang P e n e l i t i a n dan Pentingnya Masalah
Abad ke 20 i n i d i t z n d a i o i e h t e r j a d i n y a perkembangan p e s a t p ~ d ab e r b a g a i bidong kehidupan, timbulnya b e r b o g a i ledakan, s e p e r t i l e d a k s n penduduk, l e dnkan ilmu penge tahunn d a n lzdnknn b e r b a g a i permasnl a h n n d i dolnm n a s y ? r ~ k a t ,
P e r r n a s a l ~ h 3 ny m g menyzngkut b i d ~ n gpendidikcn,
o k h i r - o k h i r i n i d i Indonesia mcnimbulkan b e b e r q a ido b ~ r ud3n k c g i 3 t a n , Misolnyo timbulnyo perobohon

-

kurikulum p e l a j a r m d i sekolah-sekolah dcngan s i s t e m
pcnga jarznnya b a i k pado t i n g k a t d a s 2 r , mcncngah mcupun perguruan t i n g g i .
Khusus mcngcnai s c k o l a h mcnengoh, kurikulum 1968
yang dipergunnknn s c l a m a i n i , resmi pcda t a h u n 1976
d i r o b a h dcngan lrurikulum b o r u y 3 i t u kurikulum 1975,
yang t o l a h b c r j n l a n selama 5 tahun o j a r a n , nengandung
banyak pornosalahan d i b i d m g p r o s e s b e l o j a r mcng3 jqr khususnya d m bidong pendidilcan umunnya.Pad2 b i dang p r o s a s b e l a j a r n c n g a j n r unpommyo, n e n g a i t t e n a
go k e p c n d i d i k ~ n , praszrcn.a, s c r g n c don nediz b c g i t u
jugo netod::~dzn c v n l u ~ s i .
'

d

-

Bcrbicaro t c n t o n g ten.qga 1::,2p~ndidikon, zdapun
tugas guru/pcndidik n o s a k i n i ncnurut kurilculun 1975,
h ~ r u sd o p a t n c n g a n b i l kcputus2n ynng b i j ~ k s n n at e r h z
dap h a s i l dan a k i b ~ td n r i led2kon-lcdakon t e r s c b u t d i n t o s , I a b r u s dopot ncncnukan, ncnggolongkan, agor s c l 3 l u dopat n c n g i k u t i p e r k c n b ~ n g a ni l n u pengeta

-

nuan don t c k n o l o g i s c r t n akibst-zkib?tmyn, Ap31ngi
ncnyangkut bidang s t u d i IPS d i SMX scbagai
bidang

-

s t u d i b a r u , yzng r ~ u l n idikc?t~ngt753ezndtnlon iruriku
l u n sckolah 1975e Mat2 p c l z j n r z n i n i pcrnnnnny- ncng
-gantikan a t o u nongf ungsictnclkan p c l jaron-pel3
~
jnran
ilnu sosiol,
Menurut Bulcu
Pcnga J a r a n
Kosasih
D j a h a r i 1980 : I ) , bghw3 bidsng s . t u d i IPS i t u i a l a h s u a t u pedonan d n r i p d a s e j u n l o h i l n u - i l n u
sos i a l dan i l n u l n i n n y s yzng t i d o k t e r i k a t o l c h k e t e n
tuon d i s i p l i n / s t r u k t u r i l n u t c r t c n t u , n e l a i n k a n 7
b e r t a u t a n d e n ~ a nk c g i a t a n - l c c g i ~ t a n pcndiclikan yang
bcrencano don s i s t c n o t i s untuk kepcntingon progron
p e l a j a r o n s e k o l ~ hd e n g m t u j u a n n c n p e r b c i k i , nengen
bnnglcan dgn nenn jukon hubun.g?n-hubungon k c n ~ n u s i a a n

-

dan k c n 2 s y a r a k a t ~ n ,
Bcrdosqrkon u r a i a n d i c ~ t o s , &~ko d e l c n kuriku1un 1975, B i t ? nenjunpoi konsep don unglcapan seba
gni bcrikut :

-

1, IPS adzlnh Sidnng s t u d i y3ng ~ x r u p o k a npzduon
( f u s i ) d n r i s c j u n l a h n n t , ~p e l z j a r a n i l n u s o s i 3 1 0

2. IPS t e r u t a n a okan ncnbiaa koci,;rcln,son, k e t c r a n p il
an, pengetahunn, r3s3 tanggung jawnb d2.n denokra
si,
3,, Walaupun p c n g a j i ~ nIPS diusahakan dcngcin Cora akadenis , t e t o p i pokok pcrsoalgnnya ( bahan penbz
hzsannya ) 3d31ah n,?snlah n2sya7r?kat a t a u
yang
aktual.

-

B o r k ~ i t a ndcngan konsepsi dzn p c n g e r t i a n d i 2t a s , bahwo scknlipun peng~2unnIPS sudah d i n y . 2 t c k ~ n

b e r l ~ ~ ks ue j z k kurikulun 1975 diternplran, lcenyctnonkenyotozn nysih uenunjukknn ~ d a n y 3bebempa
pokok
p e r s o ~ l o nying ncnghenc7,gki p e n b ~ h ? s o ndan p e n y e l i diknn, Percnconaan p e n c l i t i a n i n i s e k n l i g u s nengmbil pernasqlahon-pern~sz13hc?n t c r s c b u t s c b c g a i pern~sal311znp c n c l i t i n n ,
Masalah-msnlah t e r s c b u t s c t e l a h d i i d c n t i f i k a s i k o n , ngkn d i l ~ h i r l c 3 n l o hpcrunusannya s c b a g a i b e r i
kut :
, !

-

i

,

-

1. Sonpoi dinona k u a l i t o s dan k u a n t i t g d & n a p kc
pendidikan/guru yang nclnynni/nengzjikan bidong
s t u d i IPS ncnurut k u r i k u l u n SMA 1975 di SMA S ma
t e r a Barat,
2. Bagainana 1 3 t a r bclakang unun dan o s p i r z s i s i s w 8
SMA jurusnn IPS pndo bidang s t u d i IPS i t u s e n d i r i ,

3. Bagainana p r o f i l d m usoha pinpinnn sckolsh(SMA)
bcrkeno4nn dengnn k e l ~ n c ? r a np r o s e s be1 a j o r nengg
jzr bidong s t u d i IPS.
4. Scjauh nnna kelengkapan s a r a m (lonb-ga) d m ncdiz
ynng t e r s c d i r ! c f i SMA untuk ~li.n.unj?ngI r c l ~ n c ? r c ? n

p r o s e s b c l a j g r ncngo j a r bic?-an,; s t u d i IPS d i
tcrscbut,

SIVLZ

5- S c j a u h ngno p e l n k s . ~ n z , ~ n / p c n { n b konponen
nn

-

konponen i n s trulrsiona 1 Sic?ang s t u d i IPS
dnlon
proses beln j n r n c n p jorny3 o l c n guru-guru
IPS
d i SMA,

6. Apakah zdo hubungan yzng b e r a r t i ont.ara a s p i r a s i
( l ~ e i n g i n a n )2 i l i h z n jurus?n siswn p%zda2khir sen e s t e r I , dengcn h ~ s i bl e L 2 j n r bidnng s t u d i IPS
.
.-.. ..>,*
untuk s e n c s t e r s e l n n j u t n y a ,
. r '>.$
,
5

.."

- ' . $.
,-st.
',%3
C.

.
,..
-/.
r?
&,3
, \*; ,
/ ,;,.LV

a,\'.

~ , #

,../

,.

.
,c:'.~"
+. - b -.>+
, -,

.

..\ . ; , ,
\

'

1lkhirny3 p c r l u dikcr:lukak3n bc?hwz p e n e l i t i a n i n i
diharapkan dapot n c r ~ b c r i k ~inn f o r n a s i ygng cukup pen
t i n g , b a i k sebagni b ~ h a nk o r e k s i , ( f c c d back ) 3 t o s
pentrapan IPS ncnurut kurilrulurn SIWL 1975 b,2i k
oleh
guru-guru IPS s c n d i r i nqu?un o l c h lonb2ga-lccbsgc
pcnbinn pcnerapqn kurilculun SM' 1975- D i s ~ n 7 i n gi. t u c l i h n r q k q n ju{;,o rkon b c r r i r n f r - t bngi IKIP s e b a g e i
lenbaga pcnghnsil guru-guru SMA, t c m z s u k guru- guru
bidang s t u d i IPS d i SMB.
.!r. j.,
B, S t u d i K e ~ u s t a k a o n

Dalan t u l i s a n D r s . A. Kosasih D3zhiri clan D m .
Fotinnh Maluun yang b e r j u d u l "Pengajaron S t u d i Sosial/IPS1' ( 1979 : 2 ) ncrelc-?menge-&an-.
bahwa ba'.
1
nyak s c k c l i pcrurnusan yang ncncza-G%jelask,on p e r t a
ny3an ncngenai p e n g e r t i a n IPS. fLda ynng nengatakan
bahwa IPS gdnl'ah pncluan d n r i p i l i h a n konsep/topik il
nu-ilnu s o s i a l yang khusus d i p c r u n t u l c k ~ nscbogai pel a j a r a n p~lda t i n g k a t p e r s c l c o l s h ~ n , iLda
yong nengotakan bahwa IPS ndnlsh p c l 3 j3rzn i l r . 1 ~s o s i p 1 (Soc i a l S c i e n c e s ) yDnc disc['-crh8nelc~n/ciiper11~~1zh
untulc
SLn. ke bqwah, Scnu.7 i t u ticlclc s n l c h , woloujwn t i d o k
t e r l a l u t e p ? t , n ? n m p e n ~ h , l g n t 2 ns e p e r t i i t u , l e b i h
b a i k d a r i pgda pcnil;hayetnn y?n(; r;enpers?nc?k~nIPS de
ngon p e l o j o r a n i l n u s o s i a l , s c p c r t i s e b e l u n 1975.

,

-

-

S c k c d ~ rnenbcrilcan pcG?npn b ~ i k l a hdicoba nen-

b u a t s u a t u pcrunumn ycng zgok n e n ~ d a i ,i , ~ l s hbahwn
IPS n e r u p k a n i l n u pcngctahuon y2nG n c n ~ ~ d u k asne junl a h konsep p i l i h a n d a r i cabmg-c3bzng i l n u s o s i a l

-

don i l n u l o i n n y s , s c r t z kenudi,?n d i c l 3 h b c r d ~ s o r k c n

p r i n s i p pcncliclikrn d m d i d n k t i k untuk d i j - d i k o n p r og
r a n p3d3 tinr;knt p e r s e k ~ ~ l ~ l i ~ n ,
Kenudi,?n nonurut The conmittec on t h e s o c i z l stu
.-d i e s of t h e N s t i o n a l Education l ! s s o c i o t i o n ' s oncl Rc -o r p n i z a t i o n of Secondary EJuco t i o n i n 1946, (Tcachi:?,
The S o c i a l Stuclics i n Secondary S c h o o l , 1952 N e w Po:.:'
p.2 ), Those Stuclics whosc subycck irlctter r c l r t c s . t r .
t h e o r g n n i s a t i o n and devc3.opcent o f I:.ur.l,on sccie-by on.-t o nan 3 s ncnber of S o c i a l grouy,",
J o d i u r a i a n yr!nC; sec!crhz:~? i l r r i D r s . Mulyzdi dc..-l a n bukunyn "HakeBnt Dasar LFS &: S t u d i S o s i 7 l (1980 :
2 ) bahwa IPS n d n l a h s u - t u pengetahuc~nncn:;cnai
sz-benda-bendo k c p e r l u n n hidup, or;m[; d c n ~ a nlingkunsgn
tenpot tinggalnya.
Kcnudion D r s ,
Kosnsih D,jrbj.ri t~h"!~, Saner:.
d a l a n bulcunya " S t r o t e g i Eel.= j . 7 ~Il'ic.z:.c;a;j,?r IPS ( 9960 :
7 ) nenar.lb,rlhknn b n h w ~pcn;:~aiiti,zn : ? a l o j o r 8 i l i l ~ u so-s i n 1 d i SMTp/SMT,I ncd j 3 d i IPS, t i d n k h2nyo pen:;~nnti..-an nana belokn. Pcnggantizn i.ni neru;)?.k~npcnbgrman -y8ng benar-bcnar b3ru d3n scyogi::ng,z d i k c t z h u i dzn :-~>'-.-.
-.,
t i f d m penuh tan;;l;un{; ~ j r ! \ h x l b sertn s e k o l i {;us
pui?
n e n i l i k i bebcn penbina~nbulrl;.;~.2 s e r t a kkciclup,~n y?n.r:,
h a r n o n i s clinznis.

n u r i d b e r d a s a r k m pengalanan d i l u z r k e l o s , (2)
yang d i a i l i k i guru, ( 3 ) bahan ynng dnpnt dibeco, d i l i h a t , d i d e n e a r o l e h n u r i d , i n i dopat disiapkon l e b i h dahulu n e l a l u i t e k s book dan sebagainya ( Mulyono T j , 1980 : 5 ),
13

Berbicara nengenai netode penyajian dalan bidanc
s t u d i IPS, u n m y a guru-guru IPS I-cSih banyak nenggunakan netode nengajnr yang b c r s i f a t i n s t r u k t u r center e d , dinana guru nenegang peronan utano, nenentukan
sepenuhnya jalannya pengajnran a t m p r o s e s b e l a j a r ne
n g a j a r , sedangken siswa n e n j a d i pihck penerina belaka.
Dengan dikenbangkannya p e n p j a r a n IPS, nalca d i seko l a h mun dan khususnyo SMA d i d a l m kurikulun 1975 s?
n g a t d i r a s a k a n perlunyn n e n ~ e n b a n ~ kberbagai
m
netode
n c n g a j a r , ngar t u j u a n peqgajaran t e r s e b u t t e r c a p a i de
ngan scbaik-baiknya, Sunzguh bonynk netodc n e n p j c r
d a l a n bidang sturl-i IPS i n i , dan t e n t u s n j n bukan bera r t i senuo netode i t u harms d i t e r o p k m . Nonun denikia n h a r u s l a h netode i t u d i s e s u a i k a n den~;an n a t e r i yong
sed3ne;.. k i t a s a jikan, Pcnga j a r a n IPS yang b c m a t e r i k m
nasalah-nasalah s o s i n l , p r u s z n ~ a td i t u n t u t untuk d8
p a t nenyajikan d e n ~ ~Cora
n yanc; t c p a t , ynng nanpu nel i b a t k a n n u r i d secnra a k t i f dzlnn p r o s e s b c l a j a r ncn p j a r . D i o n t a r 2 netode y3ng t a k nunskin k i t a lupa
kon dolam pen[;njaran IPS i n i adalah "ceranah b e r v a r i o
silt
i n i nerupakan m t o d e nengcjar IPS yanG dipandanp:
-9
e f e k t i f o l e h banyak a h l i s t u d i s o s i a l ( IPS ),
yane
nerupaknn g g b u n ~ ~dnn r i netode ccrnnah, tanya jawob,
d e n o n s t r n s i dan d i s k u s i k e l a s ( Muh, Unar c s . "Metode
Penga j a r a n IPS , 1980 : 12 ) ,

-

-

-

E v a l u a s i sebogai s a l g h s a t u konponen yanfi; pen t i n 6 d a l a n i n s t r u l c s i o n a l , d i t c g a s k a n o l e h Purwitc da-

lam nakalahnya pang b e r j u d u l n E v a l u ~ . sProc;ran
i
Pen~aj a r a n IPStr ( 1980 : 1 ) bahw3 progrnn pcngajaran IPS
ycng disusun d a l a n k u r i k u l m 1975 d e n f ~ a nt u j u a n agar
nurid-nurid yqng nencikutinya dapat n e n j a d i warga neCyrz ynnc baik dencon n e m i l i k i k w n l i f i k a s i t e r t e n t u ,
maka m a nenzetahui tercapainya a t n u tidzknya t u j u c n
t e r s e b u t p e r l u dilokukan e v a l u ~ s i . Tznpa e v a l u a s i k i t a t i d a k dapat nenentuknn e f e k t i v i t a s p r o p a n p e n p j ~
ran,
B u k t i utano untuk nencntukgn k e b e r h a s i l a n p r o p x n

adolah dencan n e n ~ u k u r / m e n ~ e v o l u n shi a s i l belajar,Pray i t n o Kmpul d a l a n nakallahnya yzng b e r j u d u l "Evalunsi
H n s i l B e l a j m IPSH ( 1980 : 2 ) nenc;enuk3kan bahwa ev?
l u a s i h a s i l b e l a j a r IPS berhubungan e r z t denzan t u j u a n
i n c i n d i c a p a i , dirnzng tujunn IPS b e r s i f a t konplcks,dar i i t u penilaiannyo pun t i d a k nunzkin sederhana,sepert i e v a l u a s i untuk t u j u a n ynnc; G e r s i f a t c a p i t i f , e f f e k
t i f dan ~ s ~ c ~ h o n o t o r Di si . san2inc s i f a t t u j a a n t e r s e b u t r1.i a t a s , e v a l u a s i h s r u s juca b e r o r i e n t a s i pada t u juan jangka p a n j n n g , s e p e r t i ncndidik ~ n a knenj2di war@a necara ynnE b a i k , t ~ clapat
k
dinilai denpn satu tes
sajo,
Akhirnya B, Bloom d313n bukunya ; Handbook on For
n a t i v e and Sumative Evnluntion of Student Learning( p:
92) nengcmukakan sebagai b e r i k u t :
"Evaluation a s we see i t , i s t h e s y s t e n 3 t i c c a l l c
c t i o n of evedence t o d e t e r n i n e whether i n f a c t c e r t g i n
changes a r e tokin!-; ;?lace i n the l e a r n s a s w e l l a s t o
d i t e r n i n e t h e smonunt o r dc~:rec o f c h a n ~ ei n individua l studentsTt.
D n r i u r a i a n B,Bloom d i a t a s sepnntasnya k i t 3 pc;

h a t i k a n , bnhwa dalnm melokukan e v a l u a s i k i t a

harus

I

yakin bahwo pendidikzn dapa t nembawas perubahan pad?
d i r i anak d i d i k . Kzrena i t u k i t a hzrus nclakukan duc
s
h a 1 : nengunpulkan b u k t i - b u k t i y a n ~cukup dencan eval u a s i f e r n a t i f , untuk kenudian d i j s d i k n n dnsor pene
taphn-ada tidoknya pcrubahan, dan d z r a j a t perubahan ynng t e r j a d i d a l a n e v a l u a s i s u r n g t i f .
(Purwkto, Arti P e n i l a i a n dan Beberapa nasalahnya,l980

-

: 3

1,

B e r k a i t a n dencon l a t a r belgkan~;ckn nns3lah y a n s
d i k e n u k a k ~ nd i a t n s , naka t u j u a n p e n e l i t i n n secDro umum a d ~ l ~
untuk
h
ncndopatkan i n f o r n g s i - i n f o r n a s i t e n .
t a n g nasalnh-nasalgh pokok yang d i a l a m i d,?lan p r o s e s
b e l n j a r nengajnr bid an^ s t u d i 11's c i i SKI Suuntera Bnr a t nenurut kurikulum SMB 1975, t u j u a n t e r s e b u t d i j c borkan a t a s beberapa t u j u a n khusus s e b a g a i b e r i k u t :
1, Untuk nenpcroleh i n f o r m a s i t c n t a n ~k w a n t i t a s
~
k w a l i t o s guru IPS s e b ~ g a ip e l ~ k s a nkurikulum
1975, khusus bidanc s t u d i IPS d i SMA Sumater3
rat.

dan
SMll

Ba-

2, Untuk nenpercleh inform,?si mengenai l g t a r b e l a k a n t ~
unum don a s p i r a s i siswg-siswa SWL Ii2S, tcrhodap b i
dang s t u d i IPS,

3- Untuk rnendapatkan i n f ~ r n a s i ,don nembuktikan apaknh
ado hubungnn a s p i r 2 s i siswo terh3dap p i l i h a n juruson gang d i i g g i n i n y o d e n p n h n s i l b e l a j a r s e l a n j u-t
nya

.

4, Untuk rnendapatkan i n f o r n ~ s imencenoi kepcninpinpn
sekolah ( S W L ) dan o r i e n t a s i n y o padn

c a r a n p r o s e s b e l a j a r n c n c a j a r bid an^

SMA Sun3ter3 Bar?-!;,

5. Untuk ncndnpatknn i n f o r m z s i m c n ~ e n n ikelenckapcn
s a r q n a , media don lenbngn ynng nenunjanc k e l a n c m
a n PBM bidan@ s t u d i IT'S.

-

6. Untuk ncndapatkzn i n f o r n a s i mengcnai s e g i - s e g i pe
laksanaan kurikulum SMA 1975 bidane s t u d i IPS ol e h guru-guru S%,2 IPS d i S u n z t e r ~Barct,

Sebagai pegancan s e n e n t a r a d3n untuk nencarnhkon
jalannya p e n c l i t i a n i n i , d i a j u k a n b c b c r z p s pcrumuszn
s e n e n t a r a ynnc berug9 h i p o t e s i s s e b a c 2 i b c r i k u t :
I.Baik kwnntitas mau;.)un k w 3 l i t z s i-;uru-curu SPTA yanr..

mencajnr bidon? s t u d i IPS d i SMC. S m z t e r a B s r a t berado d a l m t - r a f bclum mencukupi clzn nenadoi nu
t m y a , scbogni tenoea pembina kurikulum SMA 1975,
padn s i l o b i IPS,

2. Siswa-sisws SM~Ljuruszn IPS, nC313h siswa-siswa
yanG lemnh kernonpuan b e l 3 j a r n y a .

3. Tertlapatny? hubungan y a n ~ ;b c r a r t i a n t a r a a s p i r a s i
p i l i h a n jurusan pada a k h i r s c n c s t c r I b a g i siswosiswa SWL IPS, d e n p n h o s i l b e l a j a r s e l a n j u t n y a .
4. Terdapatnya k e c e n d e r u n ~ a nl a t a r belnkanc; pendidika n kepala sekolah, dan o r i e n t a s i usahanya kurzng
nenunjonz kelancaran p r o s e s b e l a j a r n c n c a j a r b i dang s t u d i IPS.

5. Dalan p r o s e s b e l g j a r mengajar bidonc s t u d i IPS d i
SMA S u m ~ t e r aBarot, pelaksona3nnya r e l a t i f nengal a m i kekurangan s a r a n a , nedin dan len5aza penun
jang p r o s e s t e r s e b u t .

-

6, Segi-segi pclaksanaan kurilculun SLI 1375, b i d ~ n s
s t u c i IPS, bclun d i h k s n n a k a n s c c m a s e n e s t i n y a . n e n u r u t norm s i s t c n PI'S1 yang t e l o h d i t e t a p k ~ nol e h Qerencanaan kurikulum,

H a s i l p e n e l i t i a n i n i diharapkan :
I,Dapot s e b a g a i i n p u t b a g i lembaga-lcmb~ga

Yaw

berkepentingan d a l a n pencropan kurikulum SM,?L1975,
dan bidang s t u d i IPS d i SMr? khususnya.

-

2. Dapat s e b a g a i i n p u t b q i para p e n c a j a r a t a u guru
guru SMA yang membina bidang s t u d i Ii3S,

3- Dopat s c b a g a i pedoman ba{:i IKIF Paclang umumnya d a c
FKFS khususnya d a l a n menghasilkan g u r u - ~ u r u 11's G i
s e k o l a h menencah.

S e p e r t i t e l a h d i s i n g g u n ~C a l m l a t a r belakang pe
n e l i t i a n bahwa s e s u a i dencon kcmampuan dalam f a s i l i
t a s yang d i b e r i k a n , r a k a p e n c l i t i a n i n i okan nenbatas i d i r i pada ruang lingkup m n s ~ l a hynng hanya nenyanc
k u t . f a k t o r yuru bidang s t u d i IPS, f a k t o r sisw2- siswa
IPS, f o k t o r pimpinan/kepala sekolah, f a k t o r sorana,ng
d i a dan lenbnga-lenbago penun jang dnlon ? r o s e s b e l a j2r
nengajar IPS dan aspek s e g i - s e f f i p e l a k s x ~ a a nk u r i k u l w
SMI: 1975 o l e h guru-guru IFS, Dengan d e n i k i a n v a r i o b c l v a r i a b e l yang akan d i s e l i d i l c i n e n p n a i f aktor-f a k t o r
tersebut d i atns

-

-

I.F a k t o r guru IPS n e l i n ~ k u p idun ospek y s i t u

k w a n t i t a t i f d m aspek k w a l i t z t i f ,

nspek

2. F a k t o r siswo IPS, akan diseli?iil;i l z t a r b e l ~ k n n g
umun dan l a t a r belnknnz p r e s t n s i n y a , dan clicoba
m e n c ~ r ihubuncan a n t a r a a s 2 i r n s i p i l i h a n jurusan
dengan h a s i l b e l g j a r s i s w n ,

3. Fnktor pimpinan don lenbaga penunjcnc m c l i p u t i aspek kcpala sekolah, appek l e m b a p penunjans d a l a n
sekolah dan aspek sarann b e r i k u t media,

'

-

4, Segi-segi pelaksanaan kurikulum SF'IA 1975 bidang
s t u d i IPS o l e h ,yuru IPS n e l i p u t i enpat aspek y a i tu aspek s a t u a n p c l o j a r a n , aspek pendekatan-pendekatan nen~embangkant u j u a n i n s t r u k s i o n a l , aspek
metode pengajian, aspek e v a l u a s i ,

Senua aspek-aspek t e r s e b u t , akan d i p e r j e l a s dalan
uraian penjelasan i s t i l a h berikut i n i .
G. P e n j e l a s a n I s t i l a h

Untuk memahami i s t i l a h - i s t i l a h pokok yzng.dikenbangkan dalam vari3bcl-vari15cl p n e l i t i a n ini,sehiny;
ga a r a h dan s a s a r a n p e n e l i t i n n nkan l e b i h j c l a s , naka
dirumuskan p e n g e r t i a n i s t i l 3 h - i - s t l l o h t e r s e b u t seba gai berikut :

1, Aspek k w a n t i t a t i f d a r i curu-curu Ii'S nerupakan p er
bandingan junlah c u r u - w r u 12s yang cda dcncan jun
l a h kebutuhan ppru-suru t c r s c b u t d i SMA b e r d a s c r k ~ n
junlah jam p e l a j m a n yanc hnrus d i i s i ,

-

2. Aspek k w a l i t a t i f d a r i g u r u - p r u IPS dolnn p e n e l i t i
an i n i diukur dcngan t i n g k a t , u @ u r , pendidikan t c r t e r a k h i r , j u r u s ~ npendidikan, pendidikan tanbahan,
pengalaman n e n g a j a r bidang s t u d i IPS, tansgapan ter
hadop k u r i k u l m 1975 dan t e r n a s u k j e n i s kelamin,

3- L a t a r bclakan{; unun siswz

men y e l i d i k i j e n i s k e l a n i n , unur, n i l a i r a t g - r e t a i j o
zah IPS.
IiJS d i t a n d a i dencan

-

4,

A s p i r a s i p i l i h a n juruson siswa IPS adalah nerupakon
jurusan yanc i n c i n didudukinya waktu penctapcn juruson pada a k h i r s c n e s t c r I a t a u semester o r i c n t a si. I n i nerupakan minnt g3d3 s e s u a t u jurusan yanG
d a l a n p e n e l i t i n n i n i d i c a r i hubuncannyn dencan has i l b e l a j ~ rsiswa. Dapat d i t m b n h k a n bahwa t i n g k a t
a s p i r a s i siswo i n i j u ~ aakon d i s e l i d i k i dengan non p ~ k u ra n ~ k ar o t a - r a t a r a p o r , j w l a h buku t e k s yanpd i m i l i k i , f r e k u e n s i membaca buku p e l a j a r o n 11% p e r
ninggu, o p i n i siswa IPS rnenarilc tidoknya p e l a j o r a n
IPS don o p i n i nenijenai j u r u s ~ nymy; d i i n ~ i n i n y a .

-

4. hspek kepalo s e k o l a h dikcnukakon d a l a n bentuk ident i t a s / p r o f i l kepalz s c k ~ l n hyane d i jabarkan
atqs
j e n i s kelamin, umur , pendidikon, penplamnn nengnj a r dan pendidikan tambahan,

60 Aspek lenbagn dan sorana penunjang d i t c l i t i
dan
d i u k u r m e n ~ e n a iteam p c n g ~ j n r a nIPS, n e d i a bidang
s t u d i IPS yane ada, dan l a b o u r bidang s t u d i IPS,

7. Segi-scgi pelaksgnaan kurikulurn

-

SPUL 1975 bidanc s t u
d i IPS akan menyanckut hal-hnl sebagni b e r i k u t :

a, P e r i o d e s a s i s a t u a n p e l a j a r a n naksudnya rent an^an pem13uaton s a t u a n p e l a j c r a n , rnisalnya 1 x per
tenunn, 1 x s e b u l m dnn seterusnya.

-

-

b, Pendekatan ynng dicunakan dalam mehgembangk~n
t u j u a n i n s t r u k s i o c a l . Misolnya pendekatan d i s i p
l i n i l n u , waktu dnn a b i l i t y siswa dan pendekotan kenasynrakatnn.

BAB

I1

METODOLOGI.

A. Sistem Pendekatan
Penelitian ini dilaksanakan, terutama dengan sistern penjajakan, dalam arti menyelidiki secara terperin
-

ci setiap gejala dan variabel yang dipilih. Namun dem&
kian variabel yang mungkin ada hubungannya, akan dicoba menganalisa dengan formula statistik. Dengan demiki
an, maka penelitian ini dapt dikatakan bertolak dari
sistem atau metode pendekatan desltriptif dengan bentuk
interpretasi dari tabel-tabel distribusf frekuensi infomrasi yang diperoleh (dikum~ulkan)
dan ditingkatan ... - . - dengan mencari hubungan dari,. @la jg.,
yang memungkinkan
:- c
-.
ada hubungan.
.-.
-... .- -'j ./ .1

\.

-.--

. _

-

/

;

B. Populasi dan Teknik Penetapan Sampel

Populasi penelitian ini adalah seluruh SMA di Sumatera Barat, baik negeri maupun swasta dan subsidi.
Sampel ditarik dengan cara purposive sampel dengan krg
teria mewakili semua tingkat SMA ( tingkat baik, sedang dan buru ). Perbandingan penarikan jumlah sampel
dengan populasi SMA temebut dapat dilihat dalam tabel
berikut

.

!

METRIK PERBANDINGAN POPULASI DAN SAMPEL SEKOLAH
No, : L o k a s i SMA
Kab, / Kodya

.

Populasi

'Neg: Sbs :Swt:

.

1.:

:

Sampel

:SMA:SMA:SMA:Jml:SMA:SMA:SMA:Jml:
:Neg:Sbs:Swt:

:S a z ~ e l

.

Padang
a , : Pariaman
3 . : Kodya Kab. Solok :
Kab.Lima P l h Kota:
Kodya Payakumbuh :
Kodya B, T i n g g i / :
Agam.

.

Sawah Lunta

Kab.Pess,Selatan
Kab. Pasaman

:

.

Sumber: Bagian Perencanaan P dan K Sumbar.

Jumlah SMA Negeri d i Sumatera Barat mcnurut s t a t i s t i k a k h i r 1980 berjumlnh 20 buah, s u b s i d i 4 buah dan SMA
Swasta 1 2 buah dengan jumlah semuanya 35 buah.

D a r i 35 buah SMA yang merupakan g o p u l a s i t e r s e b u t
d i a m b i l sampel 1 4 buah s e k o l a h ( 40 % ) nya. D a r i 1 4 bua h SMA t e r s e b u t t e r : ' - d i r i d a r i 11 buah SMA Negeri, 1 buah
s u b s i d i , dan 2 buah ssasta. Gambaran d i s t r i b u s i sampel
a d a l a h 4 SMA yang t e r d i r i d a r i 2 SMA N e g e r i , 1 s u b s i d i ,

-

dan 1 swasta mewakili d a e r a h Kodya Padang, 1 SMA Negeri
rnewakili yang a d a d i Kabupaten Padang Pariaman. Kodya dan
Kabupaten Solok d i w a k i l i o l e h s a t u SEilA Negeri. Kabupaten

Lima P u l u h Kota dan Kodya Payakumbuh d i w a k i l i o l e h
s a t u SMA p u l a . Kodya B u k i t t i n g g i dan Kabupaten Agam d i w a k i l i o l e h 3 SMA y a i t u 2 buah SMA Negeri dan
1 buah SMA swasta. Kodya Padang Panjang dan Kabupat e n Tanah D a t a r d i w a k i l i o l e h s a t u SMA Negeri. S e t e r u s n y a Kabupsten Pasaman, P e s i s i r S e l a t a n dan Kcdya
Sawah Lunto masing-masing d i w a k i l i o l e h s a t u SMA,ya:
i t u SMA Negeri pada s e t i a p k o t a t i n g k a t 11.

-

J a d i d a r i 35 buah SMA baik n e g e r i , s u % s i d i mau
pun swasta yang d i j a d i k m s e b a g a i p o p u l a s i d i a m b i l

sampel 1 4 buah s e k o l a h dengan % rata-mta' 40 %. Pertimbangan utama dalam p e n a r i k a n sampel, a d a l a h SMA
Negeri yang d i j a l a n k a n dengan program dan rencana
yang t e l a h agak matang dan s t a b i l , b e g i t u juga SMA
S u b s i d i dan Swasta.

-

-

Untuk SMA yang d i j a d i k a n sampel akan d i a m b i l
responden s e b a g a i b e r i k u t : ( 1 ) Kepala S e k o l a h a t a u
Wakil Kepala Sekolah yang d i s e b u t pimpinan s e k o l a h ,
( 2 ) Guru-guru yang mengajar bidangmtudi IPS yang
t e r d i r i d a r i g u r u S e j a m h , g u r u G e o g r a f i dan guru
Ilmu Ekonomi, d a r i s e l u r u h t i n g k a t h e l a s , ( 3 ) Siswa
siswa yang b e l a j a r b i d a n g s t u d i IPS. Jwnlah responden d i a m b i l s e b a g a i b e r i k u t :

-

1. S a t u orang k e p a l a atau w a k i l k c p a l a s e k o l a h unt u k s e t i a p l o k a s i s e k o l a h ( SMB ) yang d i j a d i
sampel, dalam h a 1 i n i pimpinan s e k o l a h b e r j u m l a h
1 4 orang.

-

#

-

2. Tiga orang guru-guru IPS untuk t i a p - t i a p S M sam
p e l , dan s e l u r u h n y a berjumlah 1 4 x 3 orang = 42
orang d i e m b i l s e c a r a random.

3 . Siswa-siswa j u r u s a n IPS d i a m b i l untuk s e l u r u h l o
k a s i sampel ( 1 4 SMA ) s e j u m l a h 200 o r a n g , unum-

nya rata-rata 1 4 orang untuk s e t i z p SMA. Cara pengambilan 1 4 orang i n i a d a l a h dengan metode exhou s t i s random sampel, maksudnya, siswa yang d i t e m u i
s e g e r a d i j a d i k a n sampel pada h a r i pengumpulan data tersebut.

C. Sumber, J e n i s Data d a n I n s t r u m e n t
SumSer, j e n i s d a t a d a n i n s t r u m e n t s e c a r a t e r p e r i n c i d a p a t d i j a b a r k a n s e p e r t i t e r g a m b a r pada t a b e l

berikut :
TABEL
SUMBER, JENIS
No.

.

:

1 :
1.

2

DATA

DATA

INSTRUMENT

: Jenis
: data

Variabel

5

2

: Sumber
: data
e

4

: Ins t rumen',,

5

: F a k t o r Guru I P S :
a. Aspek k u a n t i t a t i f

1)~umlah jam
IPS d i SMA

GS Sekunder

Kurikulum
SMA 1975

Kolektif
Analisis
(~bservasi)

2 ) ~ e b u t u h a njam
IPS d i SMA

Sekunder

Statistik
Kanwil P&K

Observasi:
Dokumentasi

3 ) ~ u m l a hg u r u

Sekunder
sekolah

Statistik

Observasi
Dokumentasi

IPS d i SMA

b. Aspek K u a l i t a t i f :

1 ) J e n i s kelamin P r i m e r
g u r u IPS

Guru IPS

2 ) Umur g u r u I P S

.

Guru IPS

Angket

3 ) Pendidikan

Primer

Guru IPS

Angket

t erakhir

Primer

4 ) J u r u s a n Pendidikan tera

Primer

Guru IPS

Angket

Frimer

Guru IPS

Angket

6 ) Pengalaman ja
B i gnru

Frimer

Guru IPS

Angket

7) Pengalaman me-

Primer

Guru IPS

Angket

8 ) Tanggapan g u r u
IPS terhadap ku
rikulum SMA '75

Primer

Guru IPS

Angket

1 ) J e n i s kelamin

Primer

Siswa IPS

Angket

2 ) Tingkat Umur

Primer

Siswa IPS

Angket

3 ) Kwalifikasi Nil a i Ijazah(rata-rata)

Primer

Siswa IPS

Angket

4) Nilai mta-rata

Sekunder

Tata Usaha

Ohservssi
Dokumentasi

akhir.

5) Pendidikan
tambahan

nga jar BS, IPS

2.

F a k t o r Siswa IPS :

r a p o r Smt. I

b. A s p i r a s i Siswa IPS
t e r h a d a ~BS. I P S :

1 ) Angka rata-rata
r a p o r BS. IPS

sda

Tata Usaha

Observasi

D0kumenta.si

2 ) Jumlah buku Teks P r i m e r
yang d i m i l i k i

Siswa IPS

Angket

3 ) F r e q u e n s i memb&- P r i m e r
c a buku IPS hinfi

Siswa 12.5

Angket

g u m

4 ) J u r u s a n yang d i -

Primer

Siswa IPS

Angket

5 ) Menarik t i d a k n y a

Primer

S i s w a IPS

Angket

i n g i n i waktu pen e t a p a n j urusan

bidang s t u d i IPS

3.

F a k t o r Pimpinan Sekolah
lembaga-lembaga dan sara
na penun j an&.

a. P r o f i l Kep.Sek.:
1 ) J e n i s kelamin

Primer

Kep. Sek.

Angke t

2 ) U m u r

Primer

Kep. Sek.

Angket

Primer

Kep. Sek.

Angket

Kep. Sek.

Angket

3 ) Tingkat Pendidikan .

.

4 ) J u r u s a n Pendidikan

Primer

5) Pengalaman j a d i

Primer

K.ep. Sek.

Angket

6 ) Penataran

Primer

Kep. Sek.

Angket

1 ) Team IPD

Primer

Kep. Sek.

Angket

2 ) D i s k u s i Team IPS

Primer

Guru IFS

Angket

3 ) Media IPS

Primer

Guru IPS

Angekt

4) Labour

Primer

Guru I?S

Angket dan
observasi

?rimer

Guru IPS

Angket

guru

yang

diikuti

b. Lembaga dan Sarana

penun jang.

4.

IPS

S e g i - s e g i Pelaksanaan
Kurikulum SNA 1975:
a. P r i o d e s a s i Satuan
Pelaj a r a n

~~

~

b. 2endekatan TIU
dan T I K .

Primer

Guru IPS

Angket

c. Metode P e n y a j i a n

Primer

Guru IPS

Angket

d. Bent&-bentuk
Evaluasi

Primer

Siswa IPS

Angke t

e. Pengambilan N i l a i rata-rata

Primer

Guru IPS

Angket

Penjelasan:

1

-

D a r i t a b e l d i atas d a p a t k i t a l i h a t Sahwa p e n e l i t i
a n i n i t e r d i r i d a r i 4 v a r i a b e l yang masing-masingnya mem
punyai anak-anak v a r i a b e l s e j m l a h 3 2 anak taariabel. Ket i p , a p u l u h dua anak v a r i a b e l t e r s e b u t ada yang berbentuk
d a t a p r i m e r yang wnuanya d i a m b i l dengan i n s t r u h e n t . a n g k e t dan obsertrasi, dan d a t a s e k u ~ c l e ryang umumnya dikum
pulkan dengan o b s e r v a s i dakwnentasi.
D. A n a l i s a Data

-

S e s u a i dengan a p a y a r g dikemukakan pada p r a g r a f
t e r d a h l u pada bab i n i , bahwa pendekatan yang diperguna
kan a d a l a h pendekatan d e s k r i p t i f , dan mencari v a r i a b e l
yang mungkin a d a hubungannya untuk d i a n a l i s a s e c a r a s t a
t i s t i k . Maka p e n g c l a E a ~ ~ u t a mdalam
a
a n a l i s a i n i adalah
penabelan d i s t r i b u s i f r e k u e r s i d a t a untuk s e t i a p v a r i a b e 1 yang d i o b r i t k a n . Kemudian t a b e l - t a b e l t e r s e b u t akan

-

d idiskripsikan.

D a l a m a n a l i s a i n i ada 3 k r e t e r i a penabelan y a i t u :
1. Penabelan d i s u s u n menurut ge j a l a a t a u v a r i a b e l .

2. Penabelan yang d i s u s u n menurut l o k a s i SMA yang d i j a d i k a n sampel ( l o k a s i responden).
3 . Penabelan s i l a n g atas dua g e j a l a , misalnya wnur sig
wa dan t i n g k a t k e l a s .
Untuk g e j a l a yang d i c a r i hubungannya, akan d i p e r gunakan formula Chi-Squares ( X 2 ), dengan langkah-lane
kah s e b a g a i b e r i k u t :
1. P e n g i n v e n t a r i s a s i a n s a t u g e j a l a dalam s a t u t a b e l .

2 - Pembuatan t a b e l f r e q u e n s i yang berupa t a b e l fnforma-

s i persentase.

3 . Pembuatan t a b e l s i l a n g dan s e l a n j u t n y a meneruskan a-

-

n a l i s a s t a t i s t i k Chi-Squares, untuk p e n g u j i a n h i p o t e
s i s ( a n a l i s a s dua v a r i a b e l ) . Balam h a 1 i n i akan d i p e g
,gunakan formula :

Dapat dikemukakan l e b i h l a n j u t bahwa s e t e l a h semua
v a r i a b e l d i d i s k r i p s i k a n dalam Sentuk a n a l i s a s a t u var i a b e l dengan t a b e l d i s t r i b u s i f r e k u e n s i dengan s k a l a
p r o s e n t a s e , maka g e j a l a yang s a n g a t menarik dan s a n g a t
b e r f a e d a h d i c a r i hubungannya a d a l a h a s p i r a s i p i l i h a n
j u r u s a n dengan anak v a r i a b e l " j u r u s a n yang d i i n g i n i pada waktu penetapan j u r u s a n dengan H a s i l b e l a j a r s i s w a
yang berupa angkn rata-rata semua r a p o r dalam bidang
s t u d i IPSw.

-

-

2, Kesukaran-kesukaran gang. d i a l a m i dalam p r o s e d u r p e n e l i -

tian.
-

Mulai d a r i penyusunan d a f t a r u s u l p e n e l i t i a n

ini

( p r o p o s a l ) sampai penerimaan p e r s e t u j u a n , p e n e l i t i an i n i mengalami pengalaman s e b a g a i b e r i k u t :
1. Penyusunan i n s t r u m e n t t i d a k mengalami kesukaran ,
k a r e n a s e j a k semula s t u d i i n i d i f a k u s k a n pada s t u d i p e n j a j a k a n , hanya s a j a p e n e l i t i - h a m s mengadakan s t u d i pendahuluan b a i k yang b e r s i f a t kepustaka
a n a t a u b e r s i f a t kelembagaan s e p e r t i pada Kanwil
P dan K Sumatera Barat.

-

2. D a l a m mengumpu1ka.n Cata, agak mengalami k e s e r e t a n ,
k a r e n a d a t a dikwnpulkan pada a k h i r t a h u n a j a r a n

-

yang b e r t e p a t a n dengan bulan Ramadhan, sebahagian
d a t a dikumpulkan sebelum puasa dan sebahagian l a g i
sesudah Ramadhan dalam t a h u n 1981.
J a d i pengumpulan d a t a memakan waktu + 2 bulan.

-

3. P e n u l i s a n d r a f l a p o r a n mengalami waktu yang agak
lama, k a r e n a kcmi s e b a g a i k o o r d i n a t o r p e n u l i s mengalami gangguan k e s e h a t a n f i s i k ( s a k i t ) selama 2
bulan, maka p e n u l i s a n t o t a l b e r h e n t i selama 2 bul a n . Sedangkan d a t a sudah s i a p d i o l a h . Sehinggn
penyiapan l a p o r a n p e n e l i t i a n i n i mengalami kelamb a t a n selama 6 bulan d a r i rencana.. -

-

T a b e l d i atas mengatakan bahwa jumlah jam delajaran IPS
untuk s a t u k e l a s I, 11 dan I11 berjumlah 6 1 jam deggan
p r i n c i a n , k e l a s I 19 jam yang t e r d i r i d a r i s m e s t e r I 7
j a m , s e m e s t e r 11 1 2 jam, Kelas I1 22 jam, terdiri dar5 s e m e s t e r I11 11 jam dan s e m e s t e r I V , 11 j a m .
Kelas
111, 20 jam yang t e r d i r i dari s e m e s t e r V, 1 0 jam
dan
semester V I , 10 jam.

1.2 Kebutuhan j a m Bidang S t u d i IPS d i SMA yang d i j a d i k a n
Sarnpel.

-

S e t e l a h gambaran jurnlah jam yang d i b u t u h k a n untv-k
Bidang S t u d i IPS, untuk masing-masing s a t u k e l a s ( I ,
I1 dan 111 ). S e l a n j u t n y a p e r l u k i t a p e r h i t u n g k a n juml a h jam yang d i b u t u h k a n o l e h SMA yang k i t a j a d i k a n sag
p e l . Untuk i n i p e r l u k i t a h i t u n g jumlah k e l a s IPS dan
k e l a s l a i n yang b e l a j a r minor 13s.
Gambaran perhitungan i n i d a p a t d i b a u a pada t a b e l berikut.
TAEEL 4
KEBUTUHAN JAM BIDANG STUD1 IPS

1

I

No. :

K e l a s 1
:
K l a s I1
: Kelas I11 :ToSam :
s IPS : K l s Minor IDSJrnl:2a~ :Jml :J m l : Ja,m: J m l :t a l
: J m l ~ f a m : J m l :Jml:Jam:Jml
: k l s : k l s :jam :kls:kls:jam :
: k l s : k l s : jam : k l s : k l s : j a m :
1.
6
10 60
4
2
8
5
11 55
4
1 0 40 163
2
7
1 0 7 0
5
21C)
3
11 3 3
3
10 30 143
3.
4
1 0 4 0
3
2
6
3
11 33
2
1 0 20
99
6
11 66
4
1 0 40 154
4
2
8
4.
4
1 0 4 0
6
11 66
6
2 1 2
4
1 0 40 1 9 8
8
1 0 8 0
5.
3
19 30 132
4
11 44
4
2
8
5
1 0 5 0
6.
6
11 66
4
1 0 40 - 176
5
2 10
7.
6
10 60
3
1 0 30 134
4
11 44
5
2 10
8.
5
1 0 50
4
10 30 1 5 3
4
2
8
5
11 55
5
1 0 5 0
9.
1
2
10.
1 1 0 1 0
2
3
11 33
1
10 lo
55.
11.
5
10 50
4
2
8
4
11 44
3
10 30 132
4
2
8
4
11 44
3
1 0 30 132
12.
5
1 0 5 0
5
2 10
13.
5
11 55
3
1 0 30 155
6
1 0 60
2
4
a
4 11 44
3
10 30 122
4
1 0 4 0
13.

.

I

I

I

I
I

.

. .

.

Sumber : Bsgian Perencanaan Kanwil P dan K
P r o p i n s i Sumstera Barat.
Kalau k i t a p e r h a t i k a n t a b e l 6 d i a t a s , t e r l i h a t jwnlah
g u r u w a n i t s l e b i h banyak d a r i g u r u p r i a , t e t a p i perbedaan jwnlah t e r s e b u t t i d a k b e g i t u rr.enjolok, hanya + 5%
saja k e l e b i h a n jumlah g u r u w a n i t a . D a l a m h a 1 i n i t i d a k
ada masalah yahg akan diungkapkan, k a r e n a perbandinga n g u r u w a n i t a dan p r i a t i d a k b e g i t u menjolok s e p e r t i
h a l n y a g u r u 3MP dan SD, menurut l a p o r a n p e n e l i t i a n pen
j a j a k a n t i m p e n e l i t i FKPS IKIP Padang, sebelum p e n e l i t i a n i n i mwnnya mengemukakan pe rbedaan yang b e r a r t i
a n t a r s g u r u w a n i t a dan p r i a pada t i n g k a t SMP dan SD.

-

1.2.2.

U m u r

Untuk mengungkagkan permasalahan ysng b e r k a i t a n
dengan umur guru-guru IPS d i SMA Sumaterg Barat.dap3-t

-

d i i n t e r p r e t a s i k a n psda Z i s t r i b u s i i n f o r m a s i yang d i k e mukakan o l e h b b e l b e r i k u t i n i .

Catatan:
K e l a s yang m e m p e l a j a r i I P S a d a l a h k e l a s I I P S , I1 I P S ,
k e l a s I11 ITS dan k e l a s I Eahasa a t a u IPA yang mengam
b i l Minor I P S .
K l s . I d i p e r h i t u n g k a n s e m e s t e r 11, k a r e n a s e m e s t e r 11,
merngunyai jam t e r b a n y a k untuk Bidang S t u d i I P S , y a i t u
10 jam untuk k e l a s IPS dan 2 j a m untuk k e l a s m i n o r IPS.
Maka pemjabstannya untuk k e l a s I IPS d i k a l i 10 d a n un
t u k k e l a s yang mengambil m i n a r 12s d i k a l i 2.

-

Untuk k e l a s I1 12s d i p e r h i t u n g k a n s e m e s t e r 3 a t a u 4,
k a r e n a kedua s e m e s t e r t e r s e b u t mem7unyai bobot jam
IPS yang sama. J a d i d i a n b i l s a h h s a t u s e m e s t e r sa-

ja. S a t u s e m e s t e r memyunyai 11 jam p e r minggu untuk
s a t u k e l a s . B e r a r t i jumlah k e l m I1 d i k a l i 11 u n t u k
menentukan jumlah j a m yang d i b u t u h k a n .

-

Untuk k e l a s 111, J u g s s a n a h a l n y a dengan k e l a s I1

,

k a r e n a s e m e s t e r lirna dan s e m e s t e r enam m e m ~ u n y a i bo
b o t jam yang sama y a i t u 1 3 j s m per-minggu, maka s e
t i a p yang d i b u t u h k a n .
D e s k r i p s i d a r i t a b e l 4 dapat dikemukakan s e b a g a i
b e r i k u t : Z a r i empat b e l a s SMA, b a i k swasta, s u b s i d i
maupun n e g e r i yang d i j a d i k a n sampel untuk s t u d i i n i ,
d i p e r o l e h k e l a s I 13s 7 1 k e l a s , dan membutuhkan jam
p e l a j a r a n IPS 710 Jam seminggu. K e l a s I yang l a i n yang
mengambil minor IPS b e r j u m l a h 58 k e l a s d a n membutuhkan
jam b i d a n g s t u d i I P S s e b a g a i m i n o r 116 jam p e r minggu.
Kelns I1 IPS, b e r j u m l a h 6 2 k e l a s dan membutuhkan jam
682 jam p e r minggu. K e l a s I11 IFS berjumlah 44 k e l a s
d a n memButuhkan j a m 4-49jam p e r minggu. Rkhirnya juml a h k e l a s yang b e l a j a r b i 5 a n g s t u d i IPS pada 1 4 SMA sampel d i Sum.Barat b e r j u m l a h ( 7 1 + 59 + 6 2 + 44 ) =

235 k e l a s , d a n membutuhkan jam p e l a j a r a n 1948 s e t i a p
minggu.
Untuk niendapatkan r a s i o jan p e l a j a r a n d a n g u r u
IPS yzng mengajar. Dengan p e r k a t a a n l a i n k e b u t u h a n j a m tersebut a p a k a h mempunyai t e n a g a p e n g a j ~ r yang
cukup t e r s e d i a baik secara k e s e l u r u h a n maupun
pada
masing-masing s e k o l a h . H a l tersebut d a p a t dikemukakan
oleh a n a l i s i s berikut.

JUMLAH GURU IPS DAN JUMWH J A M PELAJAFLAN IPS

PER MINGGU

No.
Sampel:: Jumlah g u r u : Jumlah Keb. jam: R s s i o g u r u d s n
;iam

Tabel d i atas menggambqrkan bzhwa ' jumlah
guru
IPS pada 1 4 SMA yang d i j 2 d i k a n sampel s t u d i i n i a d a l a h
124 orang, sedangkan jam p e l a j a r m I P S yang aibutuhkan
a d a l a h 1948 jam p e r m'inggu. Maka d i p e r o l e h r a t i o guru
dan jam a d a l a h 1 : 1 5 , 7 , dalam a r t i s a t u orang guru
IPS mendapat bahagian jam IPS 15.7 ( 2 1 6 j a m p e r ming
gu ). I n i b e r a r t i seorang guru I P S d i Sumatera B a r a t
mendapat j a m p e l a j a r a n bidang s t u d i n y a kurang d a r i jam
wajibnya y a i t u 24 j a m seminggu. Dengan p e r k a t a a n l a i n
s e c a r a keseluruhan t e r d a p a t k e l e b i h a n guru IPS d i Sumatera B % n t . Maka t e r b u k t i l a h ungkapan kepala-kepala
SMA yang mengatakan guru-guru IPS-nya dalam keadaan ku
rang.
Kalau k i t a p e r h a t i k a n t a b e l 5 t e r s e b u t secar,. leb i h t e r p e r i n c i , maka t e r l i h a t 4 s e k o l a h s a j a dari 14
s e k o l a h yang kekurangnn guru