PPPG 3693 UNDANG UNDANG TANAH PERBANDING
1
1.0 PENDAHULUAN
Kebebasan memiliki harta dalam amalan undang-undang Sivil di Malaysia adalah salah satu
daripada hak dan kebebasan asasi seseorang yang tidak boleh dipertikaikan. Oleh itu hendaklah
wujud terlebih dahulu satu undang-undang yang menyatakan dengan jelas prosedur pengambilan
tanah secara paksa dan prinsip-prinsip yang dirujuk untuk memberi pampasan yang memadai
sebelum sesebuah tanah milik seseorang itu diambil dan diguna secara paksa oleh pihak
berkuasa. Perkara 13 dari Perlembagaan Persekutuan antaranya menjelaskan dengan teliti
jaminan hak seseorang terhadap pemilikan tanah. Peruntukan menekankan bahawa tiada
seseorang pun boleh dilucutkan hartanya mengikut undang-undang dan tiada sesuatu undangundang pun boleh membuat peruntukan bagi mengambil atau menggunakan harta-harta dengan
paksa dengan tiada pampasan yang mencukupi. 1
2.0 PENGAMBILAN BALIK TANAH DALAM UNDANG-UNDANG MALAYSIA
Mengikut Perlembagaan Persekutuan, Perkara 2 (d), Senarai Negeri, Jadual ke-9, tanah adalah di
bawah bidang kuasa eksekutif Kerajaan Negeri. Walau bagaimanapun, Perkara 76 (4)
Perlembagaan Persekutuan membenarkan Parlimen menggubal satu undang-undang tanah
dengan tujuan untuk keseragaman dan kesamaan polisi di antara Negeri. Justeru Akta
Pengambilan Tanah 1960 ini telah digubal oleh Parlimen, tetapi kuasa-kuasa eksekutif di
dalamnya masih lagi dipegang oleh pihak negeri. 2
Mengambil balik tanah yang telah diberi milik oleh Kerajaan bertentangan dengan
perkara 13, Perlembagaan Persekutuan. Walau bagaimanapun Kerajaan boleh mengambil balik
1
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
2
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
2
sesuatu tanah itu untuk sesuatu maksud awam dan dengan membayar pampasan yang munasabah
terhadap tanah itu. 3
Prinsip undang-undang yang berkaitan dengan pengambilan balik tanah terkandung
dalam Akta Pengambilan Tanah 1960. Undang-undang ini mulai berkuatkuasa pada 13 Oktober
1960 di seluruh Persekutuan Tanah Melayu. Sebelum akta tersebut dilaksanakan terdapat lapan
jenis undang-undang yang berjalan kuatkuasa di Persekutuan Tanah Melayu, di antaranya ialah,
Ordinan Pengambilan Tanah Negeri-negeri Selat, Enakmen Pengambilan Tanah Kelantan, 1934,
Enakmen Pengambilan Tanah Negeri-negeri Melayu Bersekutu, Enakmen Pengambilan Tanah
Kedah, Enakmen Pengambilan Tanah Untuk Maksud-maksud Keretapi, Perlis, Enakmen
Pengambilan Tanah (Perluasan) Bagi negeri Perlis, 1958, dan Ordinan Pengambilan Tanah
(Perluasan) Terengganu 1952. 4
Matlamat Akta Pengambilan Tanah 1960 ini diwujudkan ialah untuk mewujudkan satu
prosedur yang seragam bagi semua negeri di Malaysia dan juga untuk mewujudkan satu
mekanisme yang pantas bagi mengambil tanah secara paksa apabila tanah-tanah tersebut
dikehendaki segera untuk tujuan pembangunan. Akta ini telah mengalami beberapa kali pindaan
iaitu pada tahun-tahun 1965, 1971, 1973, 1976, 1977, 1983 dan pindaan terbaru sekali pada
bulan Julai 1991. Pada tahun 1992, akta ini telah disemak semula dan ia dikenali sebagai Akta
Pengambilan Tanah 1960. 5
3.0 TUJUAN PENGAMBILAN TANAH BERDASARKAN AKTA PENGAMBILAN
TANAH 1960
Pengambilan tanah ini diperlukan untuk sesuatu maksud awam oleh mana-mana orang atau
badan bagi apa-apa maksud yang pada pendapat Pihak Berkuasa Negeri adalah berfaedah untuk
3
Mohd Salleh Abas, Mengenal Undang-undang, 1965, hlm. 64.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 262 & 263.
5
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 219.
4
3
pembangunan ekonomi Malaysia atau mana-mana bahagian daripadanya atau kepada orang
ramai amnya atau mana-mana kelas orang ramai atau untuk tujuan perlombongan atau kediaman,
pertanian, perdagangan, industri atau tujuan rekreasi ataupun kombinasi daripada tujuan-tujuan
tersebut. Pengambilan tanah secara paksa ini dapat mengatasi rintangan-rintangan seperti
keengganan pemilik harta menyerahkan tanah secara rela atau tujuan pengambilan oleh kerajaan
bertentangan dengan kategori kegunaan tertentu yang telah ditetapkan. Implikasi dari
pengambilan secara paksa ini berlakunya pemindahan milik yang secara tidak langsung
melucutkan hak pemilik asal yang tidak boleh disangkal ke atas tanahnya dan berlakunya
penggunaan secara eksklusif sebagaimana yang dijamin di bawah kanun sebelum ini. 6
Sebelum pindaan pada tahun 1991 ini dibuat, tuan tanah boleh mempersoalkan tujuan
pengambilan tanah, sama ada bertepatan dengan maksud awam atau sebaliknya. Sekiranya
maksud pengambilan tanah tersebut tidak termasuk di dalam salah satu daripada tujuan-tujuan
yang dinyatakan dalam seksyen 3 sebelum pindaan 1991, maka pengambilan tersebut adalah
tidak sah. Malah pemilik tanah juga boleh mencabar pengambilan tanahnya itu merupakan mala
fide (niat jahat) atau pihak berkuasa telah silap tentang kuasanya di bawah undang-undang.
Pemilik tanah yang terlibat akan menanggung beban pembuktian yang amat berat dalam
membuktikan mala fide kerajaan dalam pengambilan tanah seperti yang diputuskan dalam kes
Yeap Seok Pen lwn Kerajaan Negeri Kelantan [1986] 1 MLJ 449. 7
Penangguhan proses pindahan milik harta selama 4 bulan telah didakwa oleh perayu
sebagai niat buruk Kerajaan Kelantan untuk mengambil hartanya. Tiga bulan selepas
pemindahan tersebut Kerajaan Kelantan telah menyiarkan dalam Warta bahawa harta perayu
diperlukan bagi maksud ruangan pejabat dan perdagangan untuk Yayasan Kelantan sedangkan
terdapat harta-harta lain yang boleh diguna bagi tujuan tersebut. Rayuan perayu gagal. Hakim
menegaskan keperluan kepada pembuktian yang kukuh untuk menunjukkan mala fide dan
bukannya sekadar syak wasangka. Walau bagaimanapun, selepas pindaan 1991 skop seksyen 3
6
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 219.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
7
4
ini diperluaskan lagi dengan menjadikan pengambilan tanah bagi maksud yang berfaedah kepada
perkembangan ekonomi dan tidak boleh dipertikaikan oleh mana-mana mahkamah. 8
4.0 PROSEDUR
PENGAMBILAN
BALIK
TANAH
BERDASARKAN
AKTA
PENGAMBILAN TANAH 1960
Oleh kerana Akta Pengambilan Tanah merupakan undang-undang prosedur, maka perlulah
dilihat bagaimana prosedur pengambilan balik tanah dijalankan. Secara umumnya, proses asas
pengambilan dapat dibahagikan kepada tiga keadaan iaitu: 9
4.1 Pra Pengambilan
Peringkat ini merupakan satu peringkat yang terdapat beberapa aktiviti atau gerak kerja yang
penting iaitu permohonan, pemeriksaan dan proses mewartakan tanah yang hendak diambil
balik. Permohonan boleh terus dibuat kepada Pihak Berkuasa Negeri dan Pejabat Tanah di mana
tanah yang hendak diambil balik terletak. Bagi keadaan-keadaan tertentu di mana sesuatu tanah
itu perlu diperiksa atau disiasat terlebih dahulu sebelum dipastikan kesesuaiannya bagi sesuatu
projek dan juga untuk mengelakkan perlakuan tidak jujur oleh pihak yang berkepentingan untuk
menuntut bayaran pampasan yang berlebihan, maka tindakan pewartaan di bawah seksyen 4
Akta Pengambilan Tanah 1960 adalah sesuai sekali. 10
Satu pemberitahuan dalam Borang A hendaklah disiarkan dalam Warta Kerajaan.
Pemungut hendaklah memberitahu dalam pengumuman awam berhubung dengan pemberitahuan
di atas mengikut keadaan-keadaan yang dinyatakan dalam seksyen 52, iaitu salinan
8
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
9
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
10
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
5
pemberitahuan, pengisytiharan atau dokumen-dokumen lain hendaklah dihantar ke pejabat tanah
jajahan, atau kepada pengumuman awam dalam mukim atau bandar, di mana tanah itu berada.
Pemberitahuan yang dibuat di bawah seksyen 4 (1) itu boleh berkuatkuasa hanya bagi tempoh 12
bulan selepas penyiarannya dalam Warta, melainkan jika dalam masa tersebut, diikuti dengan
satu pengisytiharan di bawah seksyen 8 atau jika masa itu luput, maka sah bagi Pihak Berkuasa
Negeri menyiarkan satu pemberitahuan baru di bawah seksyen 4 (1) berkenaan dengan tanah
atau sebahagian tanah yang terjejas dengan keputusan pemberitahuan itu. 11
Jika didapati adalah perlu siasatan tanah yang lebih terperinci dilakukan, Pengarah Tanah
dan Galian Negeri (PTG) boleh mengeluarkan surat kebenaran di dalam Borang B,
membenarkan mana-mana orang atau pegawai untuk memasuki tanah tersebut bagi membuat
kajian kesesuaian tanah. Jika sesuatu tanah telah dipastikan untuk diambil bagi sesuatu projek
dan pemeriksaannya tidak diperlukan ataupun sudah diwartakan di bawah Seksyen 4, maka
tindakan seterusnya ialah mengisytiharkan pengambilan di bawah Seksyen 8. 12
Pemungut hendaklah menyedia dan memajukan kepada Pihak Berkuasa Negeri satu pelan
bagi keseluruhan tanah tersebut, dengan menunjukkan tanah-tanah tertentu atau sebahagian
daripadanya, yang mana ia perlu diambil, dan keduanya, satu senarai tanah-tanah itu dalam
Borang C. Apabila Pihak Berkuasa negeri memutuskan bahawa tanah yang dinyatakan dalam
seksyen 7, di atas itu diperlukan untuk maksud-maksud yang dinyatakan dalam seksyen 3, maka
satu pengisytiharan hendaklah dibuat dalam Warta Kerajaan di dalam Borang D. Satu salinan
senarai tanah-tanah (mengikut Borang C) hendaklah dimasukkan sebagai satu jadual bersamasama Borang D itu. Suatu pengisytiharan yang dibuat dalam Borang D itu merupakan keterangan
yang muktamad bahawa semua tanah yang disenaraikan diperlukan bagi maksud-maksud yang
dinyatakan di dalamnya. 13
11
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 266 & 267.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
13
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 222 & 223.
12
6
4.2 Pengambilan
Pegawai tanah di bawah seksyen 10 akan mengeluarkan satu notis awam dalam Borang E yang
menetapkan tarikh siasatan, tempat dan masa bagi mendengar segala tuntutan pampasan ke atas
tanah yang terlibat. Kemudian pemungut hendaklah menyampaikan salinan pemberitahuan di
atas kepada: 14
a) Orang yang menduduki tanah itu
b) Tuan punya tanah yang telah didaftarkan di atas tanah itu
c) Mana-mana orang yang mempunyai kepentingan terdaftar atas tanah itu
d) Mana-mana orang, yang ada sebab untuk mempercayainya, ada kepentingan dalam
tanah itu.
Salinan pemberitahuan itu hendaklah dibuat melalui penyerahan salinan tersebut sama
ada kepada seseorang yang kepadanya pemberitahuan itu dialamatkan atau kepada mana-mana
orang dewasa, kaum keluarga yang tinggal bersama-samanya dan penerimaannya mestilah
diakui. 15
Pemungut hendaklah membuat penyiasatan penuh terhadap nilaian tanah itu dan
hendaklah secepat mungkin menilaikan kadar pampasan mengikut pertimbangan yang telah
ditentukan dalam Jadual Pertama, Akta Pengambilan Tanah 1960. Wang pampasan itu hendaklah
dibayar kepada tuan tanah dan apa-apa saguhati kepada sesiapa yang berhak menerimanya.
Sekiranya tuan tanah tidak bersetuju dengan nilaian yang dibuat oleh pemungut, maka ia berhak
meminta pemungut membentangkan hal itu ke Mahkamah Tinggi. 16
Pegawai Tanah boleh menunda siasatannya atau menangguhkan perbicaraannya dari
semasa ke semasa. Sebab-sebab penundaan atau penangguhan itu hendaklah direkodkan. Mereka
diberi kuasa untuk mendapatkan laporan bertulis mengenai nilaian tanah dan juga untuk
memanggil dan memeriksa saksi-saksi, mentadbir sumpah atau pengakuan dan memaksa supaya
dokumen-dokumen (termasuk dokumen hakmilik keluaran dan dokumen-dokumen lain yang
14
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
15
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 268.
16
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 268.
7
membuktikan hakmilik) dikemukakan dan diserahkan kepadanya. Mana-mana orang yang
dipanggil sedemikian diwajibkan hadir dan jika dia ingkar dia boleh dikenakan penalti di bawah
175 dan 176 kanun Keseksaan. 17
Setelah selesai membuat siasatan di bawah seksyen 12, Pegawai Tanah hendaklah
menyediakan award bertulis di dalam borang G bagi tanah yang terlibat dan menyatakan jumlah
pampasan yang perlu dibayar bagi setiap orang yang terlibat mengikut kepentingan masingmasing. Setiap award ini hendaklah difailkan dan merupakan bukti muktamad yang mengikat
keputusan Pegawai Tanah. 18
Setelah membuat award bertulis, Pegawai Tanah hendaklah membuat tawaran pampasan
dengan cara menyerah atau menyebabkan diserah notis dalam bentuk borang H kepada tiap-tiap
orang yang berkepentingan. Pemilikan tanah secara rasmi dibuat di bawah seksyen 22 dengan
cara mengeluarkan notis borang K dengan menyampaikannya kepada penduduk tanah itu, jika
ianya tidak dijumpai hendaklah mengeposkan notis tersebut. Apabila borang K didaftarkan
dengan sempurnanya di dalam hak milik. Maka tanah yang terjadual yang terlibat dengan
pengambilan dengan sendirinya menjadi tanah kerajaan. 19
Penarikan balik di peringkat pengambilan hanya boleh dibuat sebelum borang K
didaftarkan di dalam hak milik. Penarikan balik peringkat pengambilan boleh dibuat di bawah
seksyen 35 dan hendaklah diisytiharkan di dalam Warta Kerajaan. Akibat daripada penarikan ini
Pegawai Tanah akan menentukan amaun pampasan yang harus dibayar bagi sebarang kerosakan
yang ada pada tanah itu jika ada.
4.3 Pasca Pengambilan
Sekiranya pengambilan balik tanah melibatkan sebahagian lot-lot tanah, Pegawai Tanah
hendaklah mengemukakan permohonan ukur kepada Jabatan Ukur supaya baki lot tanah itu
17
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 224.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
19
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
18
8
diukur semula. Pindaan cukai tanah ke atas baki lot perlu dibuat berdasarkan anggaran keluasan
tanah yang tidak diambil dan dibayar pada tahun kalendar yang berikutnya. Selepas baki lot
diukur oleh Pejabat Ukur, bagi tanah yang dipegang di bawah hak milik kekal, Pejabat Ukur
akan mengeluarkan hak milik sambungan yang berkaitan dan diserahkan kepada pegawai
Tanah/Pendaftar (mana yang berkenaan) untuk dilengkapkan dan didaftarkan. Bagi baki lot yang
dipegang di bawah hak milik sementara, Pegawai Tanah dikehendaki membuat pindaan ke atas
sempadan lot yang baru pada hak milik berkaitan. Semasa menjalankan siasatan, adakalanya
Pegawai Tanah menemui jalan buntu untuk menentukan kesahihan sesuatu hak milik, surat cara
yang dibawa atau pun orang yang layak menerima pampasan. Justeru, Pegawai Tanah
dibolehkan membuat rujukan ke Mahkamah dengan menggunakan borang M sebagaimana
dinyatakan di bawah seksyen 36. 20
Selepas segala bayaran pampasan telah dibuat kepada tuan tanah atau orang yang
berkepentingan maka pemungut boleh lah mengambil hak pemunyaan ke atas tanah tersebut.
Dalam masalah pengambilan tanah ini, rujukan kepada mahkamah hanya boleh dibuat oleh
pemungut dalam menentukan perkara-perkara berikut: 21
a) Tafsiran yang betul, keesahan atau kesan dari apa-apa instrumen, seperti surat wasiat
dan sebagainya.
b) Orang yang berhak kepada hak dan kepentingan dalam tanah itu, seperti pemegang
sewa atau pemegang gadai dan sebagainya.
c) Jenis atau luasnya hak atau kepentingan itu.
d) Bahagian pampasan bagi hak atau kepentingan itu.
e) Orang-orang yang sepatutnya boleh dibayar pampasan itu dan sebagainya.
f) Kos apa-apa siasatan di bawah Akta dan orang-orang yang bertanggungjawab
membayar kos tersebut.
20
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
21
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 226.
9
Manakala tuan-tuan tanah atau mana-mana orang yang berkepentingan dalam sesuatu
tanah yang disenaraikan itu boleh membuat bantahan dalam perkara-perkara berikut sahaja,
iaitu: 22
a) Tentang pengukuran tanah
b) Jumlah pampasan
c) Orang-orang yang berhak kepada pampasan itu
d) Bahagian dari pampasan itu
5.0 PRINSIP PENENTUAN BAYARAN PAMPASAN BAGI SESUATU TANAH
Jadual Pertama, Akta Pengambilan Tanah 1960 telah menetapkan beberapa prinsip yang
berkaitan dengan penentuan pampasan bagi pengambilan tanah, antaranya ialah:
5.1 Nilai pasaran
Bagi maksud Akta ini, istilah nilai pasaran yang digunakan terhadap mana-mana tanah yang akan
diambil balik bermakna nilai pasaran tanah tersebut: 23
i.
Pada tarikh penyiaran dalam Warta Kerajaan bagi sesuatu pemberitahuan di
bawah seksyen 4, dengan syarat bahawa pemberitahuan itu hendaklah diikuti oleh
satu pengisytiharan di bawah seksyen 8 dalam masa 6 bulan daripada tarikh
pemberitahuan itu, sama ada yang berkaitan dengan semua tanah atau sebahagian
daripadanya dalam sesuatu kawasan yang telah ditentukan, atau
ii.
Dalam kes-kes lain, pada tarikh penyiaran di dalam Warta Kerajaan bagi
pengisytiharan di bawah seksyen 8 itu dibuat.
22
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 269.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
23
10
Dalam menentukan nilai pasaran bagi sesuatu bidang tanah itu, terdapat tiga cara
penilaian, iaitu: 24
i. Pendapat pakar atau penilai harta tanah.
ii. Harga tanah yang dibayar dalam masa yang munasabah, perjanjian jual tanah yang
akan diambil itu dibuat dengan niat jujur atau berdasarkan tanah yang berdampingan
dengan tanah yang diambil dan tanah itu mempunyai kebaikan mutu yang sama.
iii. Tahun sebenar tanah itu dijual atau keuntungan segera yang akan diperolehi daripada
tanah yang diambil itu.
Dalam menimbangkan pendapat pakar, maka tidak boleh terlalu banyak bergantung
padanya, kecuali pendapat itu telah disokong oleh atau pendapat isu sama dengan keterangan
lain. Panduan yang paling selamat bagi menentukan nilai pasaran yang saksama dan adil ialah
keterangan penjualan tanah yang sama atau sejenis dengannya yang terletak berjiran, selepas
membuat potongan yang berpatutan bagi semua keadaan. Perkataan ‘nilai pasaran’ telah
ditafsirkan oleh mahkamah-mahkamah dengan cara yang berbeza-beza, tetapi prinsip tentangnya
masih dalam bentuk yang sama. 25
Dalam menilai sesuatu nilaian pasaran tanah, kesan daripada mana-mana syarat nyata
atau tersirat ke atas penggunaan sesuatu hak milik bagi tanah yang akan diambil balik itu
hendaklah turut diambil kira. Tetapi dalam menaksirkan nilai pasaran terhadap mana-mana tanah
yang dijadualkan, di mana ia merupakan tanah rizab Melayu atau tanah pegangan Melayu di
Terengganu atau tanah adat di Negeri Sembilan atau Negeri Melaka, maka fakta bahawa tanah
tersebut tanah rizab Melayu, tanah pegangan Melayu atau tanah adat Melayu tidak boleh diambil
kira. 26
Begitu juga dalam menaksirkan nilai pasaran mana-mana tanah yang dijadualkan yang
ditunjukkan dalam mana-mana rancangan pembangunan di bawah mana-mana undang-undang
yang berhubung dengan rancangan bandar atau desa yang dicadangkan untuk sesuatu maksud
24
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 273.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 274.
26
Helmi Hussain, Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan, 1999, hlm. 117.
25
11
awam, maka tanah itu hendaklah dianggap seolah-olah ianya telah tidak ditunjukkan sedemikian
dalam rancangan pembangunan itu. 27
Sekiranya nilai pasaran bagi sesuatu tanah yang akan diambil itu telah naik atau nilai
semasanya telah bertambah, melalui salah satu daripada cara-cara berikut, maka kenaikan itu
tidak akan diberi perhatian, iaitu: 28
i. Satu kenaikan melalui apa-apa kemajuan atau pembaikan yang telah dibuat oleh tuan
punya tanah atau oleh orang memegang kepentingan dalam tanahnya itu dalam masa dua
tahun sebelum pengisytiharan di bawah seksyen 8 dikeluarkan dalam Warta Kerajaan,
kecuali ia telah dibuktikan bahawa kemajuan dan pembaikan itu telah dibuat dengan niat
yang jujur (bona fide) dan tindakannya itu bukan bertujuan untuk pengambilan balik
tanah.
ii. Satu kenaikan atas alasan menggunakan tanah itu atau kenaikan disebabkan oleh apa-apa
halaman (harta) atasnya, mengikut cara yang boleh ditegah oleh mana-mana mahkamah
atau penggunaan itu bertentangan dengan undang-undang atau merugikan kepada
kesihatan ahli keluarga bagi halaman rumah itu atau kepada kesihatan awam.
5.2 Perkara-perkara Yang Mesti Diambil Kira Dalam Menentukan Pembayaran Pampasan
Dalam menentukan kadar pampasan yang mesti dibayar terhadap tanah-tanah yang diambil di
bawah Akta Pengambilan tanah 1960 didapati beberapa perkara yang perlu diambil kira dalam
menentukan pampasan tersebut, iaitu: 29
i. Nilai pasaran tanah seperti mana yang telah dinyatakan.
ii. Mana-mana kenaikan dalam nilaian tanah lain yang dimiliki oleh seseorang yang
berkepentingan, mungkin bertambah dengan sebab kegunaan tanah itu, maka kenaikan itu
hendaklah dikira terhadap tanah yang akan diambil.
27
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
28
Helmi Hussain, Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan, 1999, hlm. 120.
29
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 228 & 229.
12
iii. Apa-apa kerugian yang ditanggung atau mungkin akan ditanggung oleh orang
berkepentingan (terlibat) pada masa tanah itu diambil pemunyaan oleh pemungut atas
alasan bahawa tanah itu putus hubungan daripada tanahnya yang lain.
iv. Apa-apa kerugian yang ditanggung atau mungkin akan ditanggung oleh orang
berkepentingan (terlibat) pada masa pemungut mengambil hak pemunyaan ke atas tanah
itu dengan alasan bahawa pengambilan itu melibatkan kerosakan pada hartanya yang lain,
sama ada harta alih atau tidak alih, dalam apa-apa cara, atau pengambilan itu melibatkan
perbelanjaannya yang sebenar.
v. Jika akibat daripada pengambilan itu, dia terpaksa atau akan terpaksa menukar tempat
tinggalnya atau tempat perniagaannya, apa-apa perbelanjaan yang munasabah yang
timbul akibat pertukaran itu hendaklah diambil kira.
vi. Jika hanya sebahagian daripada tanah diambil, maka pemungut dalam membayar
pampasan boleh memberi pertimbangan terhadap apa-apa faedah kepada bahagian tanah
yang tidak diambil daripada pembinaan jalan, parit dan lain-lain kemudahan oleh agensi
pengambil jika ada aku janji yang jelas dan boleh dikuatkuasakan.
Sebelum dibuat pindaan ke atas Akta Pengambilan Tanah 1960, bayaran pampasan dan
proses pengambilan tanah di negara ini telah melalui satu proses yang begitu lama sehingga
enam atau tujuh tahun. Tetapi dengan lulusnya Akta Pengambilan Tanah (Pindaan) 1983 maka
semua urusan pengambilan tanah di negara ini dihadkan masanya kepada dua tahun dan bayaran
pampasannya mesti dijelaskan dalam tempoh enam bulan. 30
Jika dilihat dalam kes-kes sebelum pindaan ini dibuat, proses pengambilan tanah sangat
lama dan ini menyebabkan pampasan yang dibayar itu tidak munasabah dan tidak adil. Dalam
kes Pemungut Hasil Tanah, Daerah Barat Daya, Pulau Pinang lwn Ong Gaik Kee, Mahkamah
Persekutuan memutuskan bahawa penangguhan pemungut mengadakan siasatan di bawah
seksyen 10 Akta Pengambilan Tanah 1960, iaitu selama tujuh tahun selepas pengisytiharan
pengambilan, menimbulkan suatu pampasan yang tidak mencukupi kepada pihak menentang.
Dalam hubungan ini, penangguhan yang lama itu melahirkan ketidakadilan kepada tuan tanah,
pengambilan itu tidak dilakukan mengikut akta. 31
30
31
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 272.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 272.
13
5.3 Perkara-perkara Yang Perlu Diabaikan Dalam Menentukan Nilai Pembayaran Pampasan
Kaedah penentuan nilai pembayaran pampasan bagi tanah yang dijadualkan dalam Akta
melibatkan beberapa perkara berikut yang mana perkara-perkara ini tidak perlu diambil kira atau
diabaikan dalam menentukan nilai pembayaran pampasan tanah yang ingin diambil balik
tersebut: 32
i. Darjah kepentingan yang telah menyebabkan pemerolehan
ii. Keengganan pemilik tanah untuk melepaskan tanahnya
iii. Sebarang kerosakan yang ditanggung oleh pihak yang berkepentingan, jika melibatkan
orang persendirian, tidak akan menjadi asas tindakan guaman
iv. Sebarang pengurangan nilai tanah yang diperolehi atas sebab penggunaan tanah tersebut
v. Sebarang peningkatan nilai tanah yang disebabkan oleh penggunaan tanah tersebut
vi. Sebarang perbelanjaan bagi penambahan tanah yang dijadualkan, yang berlaku selepas
dari tarikh pengisytiharan di bawah seksyen 8, kecuali penambahan atau proses
memajukan tanah itu adalah perlu untuk tujuan kepentingan bangunan-bangunan di
mana-mana bahagian negeri untuk tujuan membaik pulih bangunan tersebut, atau dalam
perkara berkenaan tanah pertanian, maka ia dikira daripada jumlah perbelanjaan bagi
tujuan pengembangan tanah tersebut.
5.4 Limitasi Pembayaran Pampasan
Di mana pada pemilikan yang dibuat oleh Pegawai Tanah seperti di bawah Seksyen 12, atau
dalam mana-mana pernyatan bertulis oleh Pegawai Tanah di bawah subseksyen 11 (2), manamana pihak yang berkepentingan adalah: 33
i. Menentukan nilai atau menuntut bayaran pampasan terhadap mana-mana tanah atau
mana-mana kepentingan yang lain, pihak tersebut tidak akan dibayar dengan jumlah yang
melebihi daripada jumlah asal yang dituntut
32
33
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 229.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
14
ii. Penolakan, atau sebarang ketertinggalan dengan alasan yang tidak munasabah yang
dibenarkan oleh Mahkamah, untuk menuntut pampasan, seseorang itu tidak akan dibayar
dengan nilai yang melebihi daripada nilai yang dibayar oleh Pegawai Tanah.
Tentang bayaran pampasan, Pihak Berkuasa Negeri hendaklah membuat bayaran dengan
seadil-adilnya kepada tuan-tuan tanah yang terlibat dengan pengambilan balik itu, dan bayaran
itu hendaklah dibayar dengan segera atau selewat-lewatnya dalam masa enam bulan selepas
perbincangan. Jika bayaran pampasan itu lewat dari tempoh tersebut, maka tuan-tuan tanah yang
terlibat akan mendapat faedah sebanyak lapan peratus dari tarikh perbicaraan. Begitu juga
kerajaan hendaklah membayar bayaran kos termasuk kos guaman dan kos penilaian kepada tuantuan tanah yang terlibat dengan pengambilan balik sekiranya tuan-tuan tanah berkenaan
menggunakan peguam atau penilai yang sah. 34
6.0 PENUTUP
Pengambilan balik hak milik tanah di Malaysia adalah tertakluk sepenuhnya kepada Akta
Pengambilan Tanah 1960. Akta ini harus diperluaskan, terutamanya untuk mengambil balik hak
milik tanah daripada tuan-tuan tanah yang tidak mengusahakan tanahnya (tanah terbiar) dan
orang-orang perseorangan serta syarikat-syarikat berhad yang mempunyai tanah terlalu luas dan
tidak diusahakannya. Ini boleh dilakukan dengan membayar pampasan yang ditetapkan dengan
adil, kemudiannya tanah-tanah itu setelah dimajukan dibahagi kepada orang-orang yang
memerlukannya atau tuan punya tanah itu sendiri. Ia perlu diuruskan secara berhati-hati kerana
sebarang kesilapan akan menyebabkan pertikaian dan kesahihan pengambilan balik tanah
tersebut akan dipertikaikan di muka pengadilan.
34
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 276.
15
RUJUKAN
Akta Pengambilan Tanah 1960 (Akta 486).
Helmi Hussain. Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan. 1999. Bangi:
Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.
Mohd Salleh Abas. Mengenal Undang-undang. 1965. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Ridzuan Awang. Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan. 1994. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Salleh Buang. Undang-undang Tanah di Malaysia. 1993. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang. 2008. Pengambilan Tanah Oleh
Kerajaan Menurut Perspektif Islam dan Sivil. Prosiding Konvensyen Kebangsaan
Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008, hlm. 263-279.
1.0 PENDAHULUAN
Kebebasan memiliki harta dalam amalan undang-undang Sivil di Malaysia adalah salah satu
daripada hak dan kebebasan asasi seseorang yang tidak boleh dipertikaikan. Oleh itu hendaklah
wujud terlebih dahulu satu undang-undang yang menyatakan dengan jelas prosedur pengambilan
tanah secara paksa dan prinsip-prinsip yang dirujuk untuk memberi pampasan yang memadai
sebelum sesebuah tanah milik seseorang itu diambil dan diguna secara paksa oleh pihak
berkuasa. Perkara 13 dari Perlembagaan Persekutuan antaranya menjelaskan dengan teliti
jaminan hak seseorang terhadap pemilikan tanah. Peruntukan menekankan bahawa tiada
seseorang pun boleh dilucutkan hartanya mengikut undang-undang dan tiada sesuatu undangundang pun boleh membuat peruntukan bagi mengambil atau menggunakan harta-harta dengan
paksa dengan tiada pampasan yang mencukupi. 1
2.0 PENGAMBILAN BALIK TANAH DALAM UNDANG-UNDANG MALAYSIA
Mengikut Perlembagaan Persekutuan, Perkara 2 (d), Senarai Negeri, Jadual ke-9, tanah adalah di
bawah bidang kuasa eksekutif Kerajaan Negeri. Walau bagaimanapun, Perkara 76 (4)
Perlembagaan Persekutuan membenarkan Parlimen menggubal satu undang-undang tanah
dengan tujuan untuk keseragaman dan kesamaan polisi di antara Negeri. Justeru Akta
Pengambilan Tanah 1960 ini telah digubal oleh Parlimen, tetapi kuasa-kuasa eksekutif di
dalamnya masih lagi dipegang oleh pihak negeri. 2
Mengambil balik tanah yang telah diberi milik oleh Kerajaan bertentangan dengan
perkara 13, Perlembagaan Persekutuan. Walau bagaimanapun Kerajaan boleh mengambil balik
1
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
2
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
2
sesuatu tanah itu untuk sesuatu maksud awam dan dengan membayar pampasan yang munasabah
terhadap tanah itu. 3
Prinsip undang-undang yang berkaitan dengan pengambilan balik tanah terkandung
dalam Akta Pengambilan Tanah 1960. Undang-undang ini mulai berkuatkuasa pada 13 Oktober
1960 di seluruh Persekutuan Tanah Melayu. Sebelum akta tersebut dilaksanakan terdapat lapan
jenis undang-undang yang berjalan kuatkuasa di Persekutuan Tanah Melayu, di antaranya ialah,
Ordinan Pengambilan Tanah Negeri-negeri Selat, Enakmen Pengambilan Tanah Kelantan, 1934,
Enakmen Pengambilan Tanah Negeri-negeri Melayu Bersekutu, Enakmen Pengambilan Tanah
Kedah, Enakmen Pengambilan Tanah Untuk Maksud-maksud Keretapi, Perlis, Enakmen
Pengambilan Tanah (Perluasan) Bagi negeri Perlis, 1958, dan Ordinan Pengambilan Tanah
(Perluasan) Terengganu 1952. 4
Matlamat Akta Pengambilan Tanah 1960 ini diwujudkan ialah untuk mewujudkan satu
prosedur yang seragam bagi semua negeri di Malaysia dan juga untuk mewujudkan satu
mekanisme yang pantas bagi mengambil tanah secara paksa apabila tanah-tanah tersebut
dikehendaki segera untuk tujuan pembangunan. Akta ini telah mengalami beberapa kali pindaan
iaitu pada tahun-tahun 1965, 1971, 1973, 1976, 1977, 1983 dan pindaan terbaru sekali pada
bulan Julai 1991. Pada tahun 1992, akta ini telah disemak semula dan ia dikenali sebagai Akta
Pengambilan Tanah 1960. 5
3.0 TUJUAN PENGAMBILAN TANAH BERDASARKAN AKTA PENGAMBILAN
TANAH 1960
Pengambilan tanah ini diperlukan untuk sesuatu maksud awam oleh mana-mana orang atau
badan bagi apa-apa maksud yang pada pendapat Pihak Berkuasa Negeri adalah berfaedah untuk
3
Mohd Salleh Abas, Mengenal Undang-undang, 1965, hlm. 64.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 262 & 263.
5
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 219.
4
3
pembangunan ekonomi Malaysia atau mana-mana bahagian daripadanya atau kepada orang
ramai amnya atau mana-mana kelas orang ramai atau untuk tujuan perlombongan atau kediaman,
pertanian, perdagangan, industri atau tujuan rekreasi ataupun kombinasi daripada tujuan-tujuan
tersebut. Pengambilan tanah secara paksa ini dapat mengatasi rintangan-rintangan seperti
keengganan pemilik harta menyerahkan tanah secara rela atau tujuan pengambilan oleh kerajaan
bertentangan dengan kategori kegunaan tertentu yang telah ditetapkan. Implikasi dari
pengambilan secara paksa ini berlakunya pemindahan milik yang secara tidak langsung
melucutkan hak pemilik asal yang tidak boleh disangkal ke atas tanahnya dan berlakunya
penggunaan secara eksklusif sebagaimana yang dijamin di bawah kanun sebelum ini. 6
Sebelum pindaan pada tahun 1991 ini dibuat, tuan tanah boleh mempersoalkan tujuan
pengambilan tanah, sama ada bertepatan dengan maksud awam atau sebaliknya. Sekiranya
maksud pengambilan tanah tersebut tidak termasuk di dalam salah satu daripada tujuan-tujuan
yang dinyatakan dalam seksyen 3 sebelum pindaan 1991, maka pengambilan tersebut adalah
tidak sah. Malah pemilik tanah juga boleh mencabar pengambilan tanahnya itu merupakan mala
fide (niat jahat) atau pihak berkuasa telah silap tentang kuasanya di bawah undang-undang.
Pemilik tanah yang terlibat akan menanggung beban pembuktian yang amat berat dalam
membuktikan mala fide kerajaan dalam pengambilan tanah seperti yang diputuskan dalam kes
Yeap Seok Pen lwn Kerajaan Negeri Kelantan [1986] 1 MLJ 449. 7
Penangguhan proses pindahan milik harta selama 4 bulan telah didakwa oleh perayu
sebagai niat buruk Kerajaan Kelantan untuk mengambil hartanya. Tiga bulan selepas
pemindahan tersebut Kerajaan Kelantan telah menyiarkan dalam Warta bahawa harta perayu
diperlukan bagi maksud ruangan pejabat dan perdagangan untuk Yayasan Kelantan sedangkan
terdapat harta-harta lain yang boleh diguna bagi tujuan tersebut. Rayuan perayu gagal. Hakim
menegaskan keperluan kepada pembuktian yang kukuh untuk menunjukkan mala fide dan
bukannya sekadar syak wasangka. Walau bagaimanapun, selepas pindaan 1991 skop seksyen 3
6
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 219.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
7
4
ini diperluaskan lagi dengan menjadikan pengambilan tanah bagi maksud yang berfaedah kepada
perkembangan ekonomi dan tidak boleh dipertikaikan oleh mana-mana mahkamah. 8
4.0 PROSEDUR
PENGAMBILAN
BALIK
TANAH
BERDASARKAN
AKTA
PENGAMBILAN TANAH 1960
Oleh kerana Akta Pengambilan Tanah merupakan undang-undang prosedur, maka perlulah
dilihat bagaimana prosedur pengambilan balik tanah dijalankan. Secara umumnya, proses asas
pengambilan dapat dibahagikan kepada tiga keadaan iaitu: 9
4.1 Pra Pengambilan
Peringkat ini merupakan satu peringkat yang terdapat beberapa aktiviti atau gerak kerja yang
penting iaitu permohonan, pemeriksaan dan proses mewartakan tanah yang hendak diambil
balik. Permohonan boleh terus dibuat kepada Pihak Berkuasa Negeri dan Pejabat Tanah di mana
tanah yang hendak diambil balik terletak. Bagi keadaan-keadaan tertentu di mana sesuatu tanah
itu perlu diperiksa atau disiasat terlebih dahulu sebelum dipastikan kesesuaiannya bagi sesuatu
projek dan juga untuk mengelakkan perlakuan tidak jujur oleh pihak yang berkepentingan untuk
menuntut bayaran pampasan yang berlebihan, maka tindakan pewartaan di bawah seksyen 4
Akta Pengambilan Tanah 1960 adalah sesuai sekali. 10
Satu pemberitahuan dalam Borang A hendaklah disiarkan dalam Warta Kerajaan.
Pemungut hendaklah memberitahu dalam pengumuman awam berhubung dengan pemberitahuan
di atas mengikut keadaan-keadaan yang dinyatakan dalam seksyen 52, iaitu salinan
8
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
9
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
10
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
5
pemberitahuan, pengisytiharan atau dokumen-dokumen lain hendaklah dihantar ke pejabat tanah
jajahan, atau kepada pengumuman awam dalam mukim atau bandar, di mana tanah itu berada.
Pemberitahuan yang dibuat di bawah seksyen 4 (1) itu boleh berkuatkuasa hanya bagi tempoh 12
bulan selepas penyiarannya dalam Warta, melainkan jika dalam masa tersebut, diikuti dengan
satu pengisytiharan di bawah seksyen 8 atau jika masa itu luput, maka sah bagi Pihak Berkuasa
Negeri menyiarkan satu pemberitahuan baru di bawah seksyen 4 (1) berkenaan dengan tanah
atau sebahagian tanah yang terjejas dengan keputusan pemberitahuan itu. 11
Jika didapati adalah perlu siasatan tanah yang lebih terperinci dilakukan, Pengarah Tanah
dan Galian Negeri (PTG) boleh mengeluarkan surat kebenaran di dalam Borang B,
membenarkan mana-mana orang atau pegawai untuk memasuki tanah tersebut bagi membuat
kajian kesesuaian tanah. Jika sesuatu tanah telah dipastikan untuk diambil bagi sesuatu projek
dan pemeriksaannya tidak diperlukan ataupun sudah diwartakan di bawah Seksyen 4, maka
tindakan seterusnya ialah mengisytiharkan pengambilan di bawah Seksyen 8. 12
Pemungut hendaklah menyedia dan memajukan kepada Pihak Berkuasa Negeri satu pelan
bagi keseluruhan tanah tersebut, dengan menunjukkan tanah-tanah tertentu atau sebahagian
daripadanya, yang mana ia perlu diambil, dan keduanya, satu senarai tanah-tanah itu dalam
Borang C. Apabila Pihak Berkuasa negeri memutuskan bahawa tanah yang dinyatakan dalam
seksyen 7, di atas itu diperlukan untuk maksud-maksud yang dinyatakan dalam seksyen 3, maka
satu pengisytiharan hendaklah dibuat dalam Warta Kerajaan di dalam Borang D. Satu salinan
senarai tanah-tanah (mengikut Borang C) hendaklah dimasukkan sebagai satu jadual bersamasama Borang D itu. Suatu pengisytiharan yang dibuat dalam Borang D itu merupakan keterangan
yang muktamad bahawa semua tanah yang disenaraikan diperlukan bagi maksud-maksud yang
dinyatakan di dalamnya. 13
11
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 266 & 267.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
13
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 222 & 223.
12
6
4.2 Pengambilan
Pegawai tanah di bawah seksyen 10 akan mengeluarkan satu notis awam dalam Borang E yang
menetapkan tarikh siasatan, tempat dan masa bagi mendengar segala tuntutan pampasan ke atas
tanah yang terlibat. Kemudian pemungut hendaklah menyampaikan salinan pemberitahuan di
atas kepada: 14
a) Orang yang menduduki tanah itu
b) Tuan punya tanah yang telah didaftarkan di atas tanah itu
c) Mana-mana orang yang mempunyai kepentingan terdaftar atas tanah itu
d) Mana-mana orang, yang ada sebab untuk mempercayainya, ada kepentingan dalam
tanah itu.
Salinan pemberitahuan itu hendaklah dibuat melalui penyerahan salinan tersebut sama
ada kepada seseorang yang kepadanya pemberitahuan itu dialamatkan atau kepada mana-mana
orang dewasa, kaum keluarga yang tinggal bersama-samanya dan penerimaannya mestilah
diakui. 15
Pemungut hendaklah membuat penyiasatan penuh terhadap nilaian tanah itu dan
hendaklah secepat mungkin menilaikan kadar pampasan mengikut pertimbangan yang telah
ditentukan dalam Jadual Pertama, Akta Pengambilan Tanah 1960. Wang pampasan itu hendaklah
dibayar kepada tuan tanah dan apa-apa saguhati kepada sesiapa yang berhak menerimanya.
Sekiranya tuan tanah tidak bersetuju dengan nilaian yang dibuat oleh pemungut, maka ia berhak
meminta pemungut membentangkan hal itu ke Mahkamah Tinggi. 16
Pegawai Tanah boleh menunda siasatannya atau menangguhkan perbicaraannya dari
semasa ke semasa. Sebab-sebab penundaan atau penangguhan itu hendaklah direkodkan. Mereka
diberi kuasa untuk mendapatkan laporan bertulis mengenai nilaian tanah dan juga untuk
memanggil dan memeriksa saksi-saksi, mentadbir sumpah atau pengakuan dan memaksa supaya
dokumen-dokumen (termasuk dokumen hakmilik keluaran dan dokumen-dokumen lain yang
14
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
15
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 268.
16
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 268.
7
membuktikan hakmilik) dikemukakan dan diserahkan kepadanya. Mana-mana orang yang
dipanggil sedemikian diwajibkan hadir dan jika dia ingkar dia boleh dikenakan penalti di bawah
175 dan 176 kanun Keseksaan. 17
Setelah selesai membuat siasatan di bawah seksyen 12, Pegawai Tanah hendaklah
menyediakan award bertulis di dalam borang G bagi tanah yang terlibat dan menyatakan jumlah
pampasan yang perlu dibayar bagi setiap orang yang terlibat mengikut kepentingan masingmasing. Setiap award ini hendaklah difailkan dan merupakan bukti muktamad yang mengikat
keputusan Pegawai Tanah. 18
Setelah membuat award bertulis, Pegawai Tanah hendaklah membuat tawaran pampasan
dengan cara menyerah atau menyebabkan diserah notis dalam bentuk borang H kepada tiap-tiap
orang yang berkepentingan. Pemilikan tanah secara rasmi dibuat di bawah seksyen 22 dengan
cara mengeluarkan notis borang K dengan menyampaikannya kepada penduduk tanah itu, jika
ianya tidak dijumpai hendaklah mengeposkan notis tersebut. Apabila borang K didaftarkan
dengan sempurnanya di dalam hak milik. Maka tanah yang terjadual yang terlibat dengan
pengambilan dengan sendirinya menjadi tanah kerajaan. 19
Penarikan balik di peringkat pengambilan hanya boleh dibuat sebelum borang K
didaftarkan di dalam hak milik. Penarikan balik peringkat pengambilan boleh dibuat di bawah
seksyen 35 dan hendaklah diisytiharkan di dalam Warta Kerajaan. Akibat daripada penarikan ini
Pegawai Tanah akan menentukan amaun pampasan yang harus dibayar bagi sebarang kerosakan
yang ada pada tanah itu jika ada.
4.3 Pasca Pengambilan
Sekiranya pengambilan balik tanah melibatkan sebahagian lot-lot tanah, Pegawai Tanah
hendaklah mengemukakan permohonan ukur kepada Jabatan Ukur supaya baki lot tanah itu
17
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 224.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
19
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
18
8
diukur semula. Pindaan cukai tanah ke atas baki lot perlu dibuat berdasarkan anggaran keluasan
tanah yang tidak diambil dan dibayar pada tahun kalendar yang berikutnya. Selepas baki lot
diukur oleh Pejabat Ukur, bagi tanah yang dipegang di bawah hak milik kekal, Pejabat Ukur
akan mengeluarkan hak milik sambungan yang berkaitan dan diserahkan kepada pegawai
Tanah/Pendaftar (mana yang berkenaan) untuk dilengkapkan dan didaftarkan. Bagi baki lot yang
dipegang di bawah hak milik sementara, Pegawai Tanah dikehendaki membuat pindaan ke atas
sempadan lot yang baru pada hak milik berkaitan. Semasa menjalankan siasatan, adakalanya
Pegawai Tanah menemui jalan buntu untuk menentukan kesahihan sesuatu hak milik, surat cara
yang dibawa atau pun orang yang layak menerima pampasan. Justeru, Pegawai Tanah
dibolehkan membuat rujukan ke Mahkamah dengan menggunakan borang M sebagaimana
dinyatakan di bawah seksyen 36. 20
Selepas segala bayaran pampasan telah dibuat kepada tuan tanah atau orang yang
berkepentingan maka pemungut boleh lah mengambil hak pemunyaan ke atas tanah tersebut.
Dalam masalah pengambilan tanah ini, rujukan kepada mahkamah hanya boleh dibuat oleh
pemungut dalam menentukan perkara-perkara berikut: 21
a) Tafsiran yang betul, keesahan atau kesan dari apa-apa instrumen, seperti surat wasiat
dan sebagainya.
b) Orang yang berhak kepada hak dan kepentingan dalam tanah itu, seperti pemegang
sewa atau pemegang gadai dan sebagainya.
c) Jenis atau luasnya hak atau kepentingan itu.
d) Bahagian pampasan bagi hak atau kepentingan itu.
e) Orang-orang yang sepatutnya boleh dibayar pampasan itu dan sebagainya.
f) Kos apa-apa siasatan di bawah Akta dan orang-orang yang bertanggungjawab
membayar kos tersebut.
20
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
21
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 226.
9
Manakala tuan-tuan tanah atau mana-mana orang yang berkepentingan dalam sesuatu
tanah yang disenaraikan itu boleh membuat bantahan dalam perkara-perkara berikut sahaja,
iaitu: 22
a) Tentang pengukuran tanah
b) Jumlah pampasan
c) Orang-orang yang berhak kepada pampasan itu
d) Bahagian dari pampasan itu
5.0 PRINSIP PENENTUAN BAYARAN PAMPASAN BAGI SESUATU TANAH
Jadual Pertama, Akta Pengambilan Tanah 1960 telah menetapkan beberapa prinsip yang
berkaitan dengan penentuan pampasan bagi pengambilan tanah, antaranya ialah:
5.1 Nilai pasaran
Bagi maksud Akta ini, istilah nilai pasaran yang digunakan terhadap mana-mana tanah yang akan
diambil balik bermakna nilai pasaran tanah tersebut: 23
i.
Pada tarikh penyiaran dalam Warta Kerajaan bagi sesuatu pemberitahuan di
bawah seksyen 4, dengan syarat bahawa pemberitahuan itu hendaklah diikuti oleh
satu pengisytiharan di bawah seksyen 8 dalam masa 6 bulan daripada tarikh
pemberitahuan itu, sama ada yang berkaitan dengan semua tanah atau sebahagian
daripadanya dalam sesuatu kawasan yang telah ditentukan, atau
ii.
Dalam kes-kes lain, pada tarikh penyiaran di dalam Warta Kerajaan bagi
pengisytiharan di bawah seksyen 8 itu dibuat.
22
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 269.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
23
10
Dalam menentukan nilai pasaran bagi sesuatu bidang tanah itu, terdapat tiga cara
penilaian, iaitu: 24
i. Pendapat pakar atau penilai harta tanah.
ii. Harga tanah yang dibayar dalam masa yang munasabah, perjanjian jual tanah yang
akan diambil itu dibuat dengan niat jujur atau berdasarkan tanah yang berdampingan
dengan tanah yang diambil dan tanah itu mempunyai kebaikan mutu yang sama.
iii. Tahun sebenar tanah itu dijual atau keuntungan segera yang akan diperolehi daripada
tanah yang diambil itu.
Dalam menimbangkan pendapat pakar, maka tidak boleh terlalu banyak bergantung
padanya, kecuali pendapat itu telah disokong oleh atau pendapat isu sama dengan keterangan
lain. Panduan yang paling selamat bagi menentukan nilai pasaran yang saksama dan adil ialah
keterangan penjualan tanah yang sama atau sejenis dengannya yang terletak berjiran, selepas
membuat potongan yang berpatutan bagi semua keadaan. Perkataan ‘nilai pasaran’ telah
ditafsirkan oleh mahkamah-mahkamah dengan cara yang berbeza-beza, tetapi prinsip tentangnya
masih dalam bentuk yang sama. 25
Dalam menilai sesuatu nilaian pasaran tanah, kesan daripada mana-mana syarat nyata
atau tersirat ke atas penggunaan sesuatu hak milik bagi tanah yang akan diambil balik itu
hendaklah turut diambil kira. Tetapi dalam menaksirkan nilai pasaran terhadap mana-mana tanah
yang dijadualkan, di mana ia merupakan tanah rizab Melayu atau tanah pegangan Melayu di
Terengganu atau tanah adat di Negeri Sembilan atau Negeri Melaka, maka fakta bahawa tanah
tersebut tanah rizab Melayu, tanah pegangan Melayu atau tanah adat Melayu tidak boleh diambil
kira. 26
Begitu juga dalam menaksirkan nilai pasaran mana-mana tanah yang dijadualkan yang
ditunjukkan dalam mana-mana rancangan pembangunan di bawah mana-mana undang-undang
yang berhubung dengan rancangan bandar atau desa yang dicadangkan untuk sesuatu maksud
24
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 273.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 274.
26
Helmi Hussain, Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan, 1999, hlm. 117.
25
11
awam, maka tanah itu hendaklah dianggap seolah-olah ianya telah tidak ditunjukkan sedemikian
dalam rancangan pembangunan itu. 27
Sekiranya nilai pasaran bagi sesuatu tanah yang akan diambil itu telah naik atau nilai
semasanya telah bertambah, melalui salah satu daripada cara-cara berikut, maka kenaikan itu
tidak akan diberi perhatian, iaitu: 28
i. Satu kenaikan melalui apa-apa kemajuan atau pembaikan yang telah dibuat oleh tuan
punya tanah atau oleh orang memegang kepentingan dalam tanahnya itu dalam masa dua
tahun sebelum pengisytiharan di bawah seksyen 8 dikeluarkan dalam Warta Kerajaan,
kecuali ia telah dibuktikan bahawa kemajuan dan pembaikan itu telah dibuat dengan niat
yang jujur (bona fide) dan tindakannya itu bukan bertujuan untuk pengambilan balik
tanah.
ii. Satu kenaikan atas alasan menggunakan tanah itu atau kenaikan disebabkan oleh apa-apa
halaman (harta) atasnya, mengikut cara yang boleh ditegah oleh mana-mana mahkamah
atau penggunaan itu bertentangan dengan undang-undang atau merugikan kepada
kesihatan ahli keluarga bagi halaman rumah itu atau kepada kesihatan awam.
5.2 Perkara-perkara Yang Mesti Diambil Kira Dalam Menentukan Pembayaran Pampasan
Dalam menentukan kadar pampasan yang mesti dibayar terhadap tanah-tanah yang diambil di
bawah Akta Pengambilan tanah 1960 didapati beberapa perkara yang perlu diambil kira dalam
menentukan pampasan tersebut, iaitu: 29
i. Nilai pasaran tanah seperti mana yang telah dinyatakan.
ii. Mana-mana kenaikan dalam nilaian tanah lain yang dimiliki oleh seseorang yang
berkepentingan, mungkin bertambah dengan sebab kegunaan tanah itu, maka kenaikan itu
hendaklah dikira terhadap tanah yang akan diambil.
27
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
28
Helmi Hussain, Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan, 1999, hlm. 120.
29
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 228 & 229.
12
iii. Apa-apa kerugian yang ditanggung atau mungkin akan ditanggung oleh orang
berkepentingan (terlibat) pada masa tanah itu diambil pemunyaan oleh pemungut atas
alasan bahawa tanah itu putus hubungan daripada tanahnya yang lain.
iv. Apa-apa kerugian yang ditanggung atau mungkin akan ditanggung oleh orang
berkepentingan (terlibat) pada masa pemungut mengambil hak pemunyaan ke atas tanah
itu dengan alasan bahawa pengambilan itu melibatkan kerosakan pada hartanya yang lain,
sama ada harta alih atau tidak alih, dalam apa-apa cara, atau pengambilan itu melibatkan
perbelanjaannya yang sebenar.
v. Jika akibat daripada pengambilan itu, dia terpaksa atau akan terpaksa menukar tempat
tinggalnya atau tempat perniagaannya, apa-apa perbelanjaan yang munasabah yang
timbul akibat pertukaran itu hendaklah diambil kira.
vi. Jika hanya sebahagian daripada tanah diambil, maka pemungut dalam membayar
pampasan boleh memberi pertimbangan terhadap apa-apa faedah kepada bahagian tanah
yang tidak diambil daripada pembinaan jalan, parit dan lain-lain kemudahan oleh agensi
pengambil jika ada aku janji yang jelas dan boleh dikuatkuasakan.
Sebelum dibuat pindaan ke atas Akta Pengambilan Tanah 1960, bayaran pampasan dan
proses pengambilan tanah di negara ini telah melalui satu proses yang begitu lama sehingga
enam atau tujuh tahun. Tetapi dengan lulusnya Akta Pengambilan Tanah (Pindaan) 1983 maka
semua urusan pengambilan tanah di negara ini dihadkan masanya kepada dua tahun dan bayaran
pampasannya mesti dijelaskan dalam tempoh enam bulan. 30
Jika dilihat dalam kes-kes sebelum pindaan ini dibuat, proses pengambilan tanah sangat
lama dan ini menyebabkan pampasan yang dibayar itu tidak munasabah dan tidak adil. Dalam
kes Pemungut Hasil Tanah, Daerah Barat Daya, Pulau Pinang lwn Ong Gaik Kee, Mahkamah
Persekutuan memutuskan bahawa penangguhan pemungut mengadakan siasatan di bawah
seksyen 10 Akta Pengambilan Tanah 1960, iaitu selama tujuh tahun selepas pengisytiharan
pengambilan, menimbulkan suatu pampasan yang tidak mencukupi kepada pihak menentang.
Dalam hubungan ini, penangguhan yang lama itu melahirkan ketidakadilan kepada tuan tanah,
pengambilan itu tidak dilakukan mengikut akta. 31
30
31
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 272.
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 272.
13
5.3 Perkara-perkara Yang Perlu Diabaikan Dalam Menentukan Nilai Pembayaran Pampasan
Kaedah penentuan nilai pembayaran pampasan bagi tanah yang dijadualkan dalam Akta
melibatkan beberapa perkara berikut yang mana perkara-perkara ini tidak perlu diambil kira atau
diabaikan dalam menentukan nilai pembayaran pampasan tanah yang ingin diambil balik
tersebut: 32
i. Darjah kepentingan yang telah menyebabkan pemerolehan
ii. Keengganan pemilik tanah untuk melepaskan tanahnya
iii. Sebarang kerosakan yang ditanggung oleh pihak yang berkepentingan, jika melibatkan
orang persendirian, tidak akan menjadi asas tindakan guaman
iv. Sebarang pengurangan nilai tanah yang diperolehi atas sebab penggunaan tanah tersebut
v. Sebarang peningkatan nilai tanah yang disebabkan oleh penggunaan tanah tersebut
vi. Sebarang perbelanjaan bagi penambahan tanah yang dijadualkan, yang berlaku selepas
dari tarikh pengisytiharan di bawah seksyen 8, kecuali penambahan atau proses
memajukan tanah itu adalah perlu untuk tujuan kepentingan bangunan-bangunan di
mana-mana bahagian negeri untuk tujuan membaik pulih bangunan tersebut, atau dalam
perkara berkenaan tanah pertanian, maka ia dikira daripada jumlah perbelanjaan bagi
tujuan pengembangan tanah tersebut.
5.4 Limitasi Pembayaran Pampasan
Di mana pada pemilikan yang dibuat oleh Pegawai Tanah seperti di bawah Seksyen 12, atau
dalam mana-mana pernyatan bertulis oleh Pegawai Tanah di bawah subseksyen 11 (2), manamana pihak yang berkepentingan adalah: 33
i. Menentukan nilai atau menuntut bayaran pampasan terhadap mana-mana tanah atau
mana-mana kepentingan yang lain, pihak tersebut tidak akan dibayar dengan jumlah yang
melebihi daripada jumlah asal yang dituntut
32
33
Salleh Buang, Undang-undang Tanah di Malaysia, 1993, hlm. 229.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang, 2008, Pengambilan Tanah Oleh Kerajaan Menurut
Perspektif Islam dan Sivil, Prosiding Konvensyen Kebangsaan Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008,
hlm. 263-279.
14
ii. Penolakan, atau sebarang ketertinggalan dengan alasan yang tidak munasabah yang
dibenarkan oleh Mahkamah, untuk menuntut pampasan, seseorang itu tidak akan dibayar
dengan nilai yang melebihi daripada nilai yang dibayar oleh Pegawai Tanah.
Tentang bayaran pampasan, Pihak Berkuasa Negeri hendaklah membuat bayaran dengan
seadil-adilnya kepada tuan-tuan tanah yang terlibat dengan pengambilan balik itu, dan bayaran
itu hendaklah dibayar dengan segera atau selewat-lewatnya dalam masa enam bulan selepas
perbincangan. Jika bayaran pampasan itu lewat dari tempoh tersebut, maka tuan-tuan tanah yang
terlibat akan mendapat faedah sebanyak lapan peratus dari tarikh perbicaraan. Begitu juga
kerajaan hendaklah membayar bayaran kos termasuk kos guaman dan kos penilaian kepada tuantuan tanah yang terlibat dengan pengambilan balik sekiranya tuan-tuan tanah berkenaan
menggunakan peguam atau penilai yang sah. 34
6.0 PENUTUP
Pengambilan balik hak milik tanah di Malaysia adalah tertakluk sepenuhnya kepada Akta
Pengambilan Tanah 1960. Akta ini harus diperluaskan, terutamanya untuk mengambil balik hak
milik tanah daripada tuan-tuan tanah yang tidak mengusahakan tanahnya (tanah terbiar) dan
orang-orang perseorangan serta syarikat-syarikat berhad yang mempunyai tanah terlalu luas dan
tidak diusahakannya. Ini boleh dilakukan dengan membayar pampasan yang ditetapkan dengan
adil, kemudiannya tanah-tanah itu setelah dimajukan dibahagi kepada orang-orang yang
memerlukannya atau tuan punya tanah itu sendiri. Ia perlu diuruskan secara berhati-hati kerana
sebarang kesilapan akan menyebabkan pertikaian dan kesahihan pengambilan balik tanah
tersebut akan dipertikaikan di muka pengadilan.
34
Ridzuan Awang, Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan, 1994, hlm. 276.
15
RUJUKAN
Akta Pengambilan Tanah 1960 (Akta 486).
Helmi Hussain. Akta Pengambilan Tanah 1960: Suatu Huraian dan Kritikan. 1999. Bangi:
Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.
Mohd Salleh Abas. Mengenal Undang-undang. 1965. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Ridzuan Awang. Undang-undang Tanah Islam Pendekatan Perbandingan. 1994. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Salleh Buang. Undang-undang Tanah di Malaysia. 1993. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Wafaa’ Yusof, Mohd Zamro Muda & Khairina Sabang. 2008. Pengambilan Tanah Oleh
Kerajaan Menurut Perspektif Islam dan Sivil. Prosiding Konvensyen Kebangsaan
Pengurusan Harta Pusaka, Wasiat dan Wakaf 2008, hlm. 263-279.