Literasi Estetis Ateis.
MEDIA IND ~: NESIA
YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCB
o
2
4
3
18
19
OPeb
o
Selasa
5
6
20
21
o Mar
OApr
o
Rabu
7
OMei
OJun
0 Ags
OJul
Asep Salahudin
Wakil Rektor IAILM Pesantren Suryalaya Tasikmalaya,
kandidat doktor Unpad
ANGAT
G e ra k a n g a ris k e ra s b ia s a -
m e n a rik
nya
S
Atheis,
n o v e l A c h d ia t,
d a la m
k o n te k s
seka-
d ita u tk a n
se c a ra
gene-
a lo g is d e n g a n D a ru l Is la m (D I/
N I l ) , l i t e r e r e s t e t i s 'a t e i s '- n y a
ra n g , k e tik a is u te ro ris m e d a n
A c h d ia t
K a rta
fu n d a m e n ta lis m e
hadapan
fa k ta e m p iris -s k rip -
sanya
yang
d ih u h u n g k a n
b ia -
dengan
N Il a c a p
k a li m e re b a k
dan
m e re b a k
la g i .. M e n g a n g k a t
k e m b a l i 'a t ~ s ' j u g a m e m i l i k i
re le v a n s i
se o ra n g
k e tik a
D h a rm a sra y a ,
s ta tu s
A le x a n d e r,
C P N S d i K a b u p a te n
h a ru s
te rs a n g k a
m engum bar
h e r-
g a ra -g a ra
paham
d ite n g a ra i b e ra ro m a
yang
a te is m e .
tu ra lis n y a
s u w iry o
M ih a rd ja
di
D a ru l Is la m K a rto yang
p e n g a ru h n y a
d is e b u t-s e b u t
m a s ih
te ra s a
s a m p a i s a a t in i.
T e n tu tid a k a d a h u b u n g a n
d a ra h
a n ta ra
M ih a rd ja
w a la u p u n
A c h d ia t K a rta
dan
K a rto s u w iry o
ada
k e m irip a n
n a rn a . Y a n g p e rta m a ia la h s a s tra w a n
te rk e m u k a
k e la h ira n
S e ju m la h k e c a m a n k e m u d ia n
C ib a tu m , la m a b e rm u k im
b e rd a ta n g a n
A u s tra lia , d a n k a ry a n y a s a n g a t
k e a lu m n u s U n i-
v e rs ita s P a d ja d ja ra n
ju ru s a n
s ta tis tik itu .
K e tu a M a je lis U la m a In d o n e s ia S u m a tra B a ra t S y a m s u l
B a h ri K h a tib m e n y a y a n g k a n
s ik a p A le x a n d e r
yang m em -
b a w a n a m a M in a n g . M e n u ru t
p e n y id ik , A le x a n d e r d ia n c a m
dengan
P asal
IT E , P a s a l1 5 6
te n ta n g
P ro
dan
m e re b a k .
27 ayat
3 DU
A K U H P id a n a
Penodaan
k o n tra
A gam a.
k e m u d ia n
di .
m e lirn p a h . S e b u t s a ja , s e m is a l,
Keretakan dan Ketegangan
(1956), Polemik Kebudayaan
( e d i t o r , 1 9 4 8 ) , Bentrokan dalam Asmara ( d r a m a , 1 9 5 2 ) ,
Keretakan dan Ketegangan
( k u m p u l a n c e r p e n ) , Kesandan
Kenangan (1960).
H a ru s
ju g a
d ic a ta t
k a ry a
b e s a r y a n g m e m b u a t A c h d ia t
s a n g a t d ip e rh itu n g k a n , y a k n i
Atheis ( 1 9 4 9 )y a n g m e n g a n t a r k a n n y a m e n e rim a H a d ia h T a -
Kllplng
0 Minggu
Sabtu
@
literasi Estetis Ateis
m e m b in c a n g k a n
•
9
10
11
12
13
24
25
26
27
8
23
22
0 Jumat
Kamis
Humas
Onpad
201"
OSep
OOkt
14
15
29
30
ONov
ODes
31
b e r 1 9 6 2 s e te la h ia b e rg e rily a
s e la m a 1 3 ta h u n .
U n tu k m e n g e ta h u i b a g a im a n a g a m b a ra n a la m S u n d a
s a a t D I(T II m e la k u k a n p e rla w a n a n k e p e m e rin ta h p u s a t,
k ita
s im a k
s a ja k -s a ja k
W s (1 9 2 2 -1 9 8 5 )
yang
K is
b e r-
j u d u l MLKJIHGFEDCBA
S a r e u p n a d i Padesati
Sunda
( S e n ja d i P e r d e s a a n
S u n d a ) a ta u
d a la m ilu s tra s i
m e n g e r i k a n A j i p R o s i d i : te la h
k u s a k s ik a n d a r a h m e n g a lir /
c e rita n y a a k a n la in . M u n g k in
tid a k a k a n k ita te m u k a n to k o h
H a s a n d a l a m A th e is s e b a g a i
m a n u s ia d e n g a n k a k i y a n g
b e rp ija k d i a n ta ra s k e p tis is m e
a g a m a tra d is io n a l d a n s e k a lig u s ta rik a n
. d a r a h m e r e k a y a n g m e n c in ta i
engkau/telan
k u s a k s ik a n m a ta
k e s ia p a /k e tik a
'A lla h u A k b a r ',
p a i s e k a ra n g ), y a n g a k a n k ita
te m u k a n ia la h s o s o k m a n u s ia
H asan
yang
sudah
b e ra lih
totopong'
(Is-
s e p e rti
itu
h a n y a im a jin a s i y a n g tid a k
m u n g k in te rw u ju d . Y a n g je la s , s i p e n g a ra n g m in im a l m e l a l u i k a r y a t e r a k h i r n y a , M a n i-
d a y a p u k a u s e p e rti
d a la m u ja ra n n y a .
l a m k u l t u r a l ) m e n j a d i 'I s l a m
s o rb a n ' (Is la m fu n d a m e n ta -
fe s to
lis ) d e n g a n p e m a h a m a n k e b e -
m e n ja d i ta m p a k le b ih re lig iu s . T id a k k ita te m u k a n la g i
" D a n e n ta h la h ,
ta m p a k
w a la u p u n
s C O 'am a s ih s a n g s i a k a n k e b e -
ra g a m a a n y a n g s e rb a h a rfia h
n a r a n te o r i- te o r in y a R u s li d a n
e k s k lu s if d a n s e ja k s e m u la
b e rk u k u h k e b e n a ra n itu b e r-
te n ta n g
b ik in a n
d a la m
'k e tu h a n a n
m a n u s ia ' itu . N a m u n
r e a k s i te r h a d a p
desa-
k a n - d e s a k a n C O 'a yha n g s e p e r ti
b ia s a m e m u ji
d a n m is tik
a lir a n
pada
k u tu m p a h k a n
ta r ik a t
um um nya,
s e g a la
R u s li d a n A n w a r
s ifa t tu n g g a l d a n k e ra g a m a n
itu m e ru p a k a n a n c a m a n y a n g
m e s ti d iw a s p a d a i.
te o r i
itu . S e o la h - .
Titiktemu
N am un
m e m ilik i
a d a s a tu h a l y a n g
k e m irip a n .
K a la u
o la h s u d a h m e n ja d i a te is p u la .
K a rto s u w iry o h a ru s m e n in g -
A te is
gal dengan
c a ra e k se k u si
p a d a 1 9 6 2 , to k o h fik tifre k a a n
m u tla k
s e p e r ti
kedua
te m a n k u .
T id a k a k a n k ita te m u k a n
p e rg u la ta n tia d a h e n ti a n a k
m a n u s ia d a la m m e n c a ri k e b e n a ra n , m e n c a ri T u h a n n y a d a -
A c h d ia t K a rta M ih a rd ja ju g a
h a ru s m e n g a la m i n a s ib y a n g
tid a k ja u h b e rb e d a : b e rs im b a h d a ra h . K ita s im a k a k h ir
te r k a p a r d i d a d a e n g k a u .
b a g u s d ig a m b a rk a n
fils u f
S u n d a te rk e m u k a H a ji H a s a n
... H a s a n
Pengandaian
M u s ta p a :
la y u /ja s a d
ta k b e r g e r a k
r u p a d a r i 'I s l a m
riw a y a t H a s a n .
m e n a ta p
a n d e n g a n b ib ir m e le p a s k a ta
D i z a m a n D I ( T I I ( p e n g a r u h . la g i • ... "
P e n g a n d a ia n
id e o lo g in y a m a s ih h id u p s a m -
la m im a n y a n g ris a u n a m u n
.m e n c e r a h k a n s e p e r t i d e n g a n
kosong
s a lin g
s o s ia lis y a n g s a a t itu p e n u h
Anwar
Harus menjadi
opsi dalam format
pen
" gala man keberagamaan
kita sehingga agama
dapat tampil memantulkan
fungsinya yang paling
hakiki: menebarkan
kesantunan bagi semua"
p e s o n a m a rx is -
ta n y a
m e la in k a n ... "
b e r d ir i
m e n g ik u ti
ja tu h
te r s u n g k u r .
D a ra h m e n y e ro b o t d a ri p a h a n y a . la ja tu h
im a n y a n g ru s u h , k e y a k in a n
y a n g te ro m b a n g -a m b in g w a l a u p u n r .e l i g i o s i t a s i t u m a s i h
te ta p
m e n y e d ia k a n
p in g s a n . P e lu r u
d iri u n -
tu k m e m b u k a d ia lo g d e n g a n
C h a iril A n w a r, M a rx , d a n
E n g e ls s e b a g a im a n a te n d e n s i
d ia lo g d a la m n o v e l fils a fa t
S o p h ie 's W o r ld ( 1 9 9 4 ) k a r 'y a
[o s te in G a a rd e r. R e lig io s ita s
te rb u k a y a n g p a d a a k h irn y a
tid a k
m u n g k in
m e m b a tu
m e n ja d i a g a m a fo rm a l y a n g
k e ra s d a n in to le ra n .
R e lig io s ita s s e p e rti itu ta m p a k n y a y a n g h a ru s m e n ja d i
o p s i d a la m
" T ib a - tib a ... ta r ta r ta r a d u h
(n o v e l,
b e ru b a h ru p a
K n a lif a t u lla li
2 0 0 6 ), su d a h
la m a n
fo rm a t
k e b e ra g a m a a n
pengak it a
s e h in g g a a g a m a d a p a t ta m p il
m e m a n tu lk a n fu n g s in y a y a n g
p a lin g h a k ik i: m e n e b a rk a n
k e s a n tu n a n b a g i s e m u a . B u -
S e a n d a i n y a A th e is d i t u l i s .
suhuf/bayangati d a r i s a n u d a la m s u a s a n a m e ru y a k n y a
b a r i/m e le w a ti ja la n s a n u b a r i/
k a u m g e r o m b o l a n , k e t i k a I s - . d i m a n a h a k ik a t d ir i/d i m a n a
la m d ip e rju a n g k a n le w a t ja lu r
T u h a n - k u /k h a w a tir
te r tu k a r
y a n g d ib a lu t m ito lo g is -id e o lo sua/tersesat d i te m p a t e n ta h /
yang
g is s e p e rti y a n g d ip e rju a n g -
m enem ukan
g u lin g s e b e n ta r d i a ta s a s p a l,
b e rh a lu a n
tid a k s a m a d a n
m e n y e b u tk e liru m e re k a y a n g
tid a k s a m a p a h a m d a n k e c e n -
kan
kan
b e r m a n d ik a n
d e ru n g a n
D I/III, b a ra n g k a li
a lu r
la in
lia n /h e n d a k
m enem ub e r ta n y a ,
senapan
m enem bus
p a h a n y a s e b e la h k ir i.
m e n g a lir
d a ri
d a g in g
D a ra h
lu k a n y a ,
m e-
le le h d i a ta s b e tis n y a . B a d a n
le m a h
itu
b e r g u lin g -
d a r a h . K e m u d i-
kan
s e b a lik n y a :
gap
n e ra k a
m engang-
m e re k a
n a la rn y a .
yang
YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCB
o
2
4
3
18
19
OPeb
o
Selasa
5
6
20
21
o Mar
OApr
o
Rabu
7
OMei
OJun
0 Ags
OJul
Asep Salahudin
Wakil Rektor IAILM Pesantren Suryalaya Tasikmalaya,
kandidat doktor Unpad
ANGAT
G e ra k a n g a ris k e ra s b ia s a -
m e n a rik
nya
S
Atheis,
n o v e l A c h d ia t,
d a la m
k o n te k s
seka-
d ita u tk a n
se c a ra
gene-
a lo g is d e n g a n D a ru l Is la m (D I/
N I l ) , l i t e r e r e s t e t i s 'a t e i s '- n y a
ra n g , k e tik a is u te ro ris m e d a n
A c h d ia t
K a rta
fu n d a m e n ta lis m e
hadapan
fa k ta e m p iris -s k rip -
sanya
yang
d ih u h u n g k a n
b ia -
dengan
N Il a c a p
k a li m e re b a k
dan
m e re b a k
la g i .. M e n g a n g k a t
k e m b a l i 'a t ~ s ' j u g a m e m i l i k i
re le v a n s i
se o ra n g
k e tik a
D h a rm a sra y a ,
s ta tu s
A le x a n d e r,
C P N S d i K a b u p a te n
h a ru s
te rs a n g k a
m engum bar
h e r-
g a ra -g a ra
paham
d ite n g a ra i b e ra ro m a
yang
a te is m e .
tu ra lis n y a
s u w iry o
M ih a rd ja
di
D a ru l Is la m K a rto yang
p e n g a ru h n y a
d is e b u t-s e b u t
m a s ih
te ra s a
s a m p a i s a a t in i.
T e n tu tid a k a d a h u b u n g a n
d a ra h
a n ta ra
M ih a rd ja
w a la u p u n
A c h d ia t K a rta
dan
K a rto s u w iry o
ada
k e m irip a n
n a rn a . Y a n g p e rta m a ia la h s a s tra w a n
te rk e m u k a
k e la h ira n
S e ju m la h k e c a m a n k e m u d ia n
C ib a tu m , la m a b e rm u k im
b e rd a ta n g a n
A u s tra lia , d a n k a ry a n y a s a n g a t
k e a lu m n u s U n i-
v e rs ita s P a d ja d ja ra n
ju ru s a n
s ta tis tik itu .
K e tu a M a je lis U la m a In d o n e s ia S u m a tra B a ra t S y a m s u l
B a h ri K h a tib m e n y a y a n g k a n
s ik a p A le x a n d e r
yang m em -
b a w a n a m a M in a n g . M e n u ru t
p e n y id ik , A le x a n d e r d ia n c a m
dengan
P asal
IT E , P a s a l1 5 6
te n ta n g
P ro
dan
m e re b a k .
27 ayat
3 DU
A K U H P id a n a
Penodaan
k o n tra
A gam a.
k e m u d ia n
di .
m e lirn p a h . S e b u t s a ja , s e m is a l,
Keretakan dan Ketegangan
(1956), Polemik Kebudayaan
( e d i t o r , 1 9 4 8 ) , Bentrokan dalam Asmara ( d r a m a , 1 9 5 2 ) ,
Keretakan dan Ketegangan
( k u m p u l a n c e r p e n ) , Kesandan
Kenangan (1960).
H a ru s
ju g a
d ic a ta t
k a ry a
b e s a r y a n g m e m b u a t A c h d ia t
s a n g a t d ip e rh itu n g k a n , y a k n i
Atheis ( 1 9 4 9 )y a n g m e n g a n t a r k a n n y a m e n e rim a H a d ia h T a -
Kllplng
0 Minggu
Sabtu
@
literasi Estetis Ateis
m e m b in c a n g k a n
•
9
10
11
12
13
24
25
26
27
8
23
22
0 Jumat
Kamis
Humas
Onpad
201"
OSep
OOkt
14
15
29
30
ONov
ODes
31
b e r 1 9 6 2 s e te la h ia b e rg e rily a
s e la m a 1 3 ta h u n .
U n tu k m e n g e ta h u i b a g a im a n a g a m b a ra n a la m S u n d a
s a a t D I(T II m e la k u k a n p e rla w a n a n k e p e m e rin ta h p u s a t,
k ita
s im a k
s a ja k -s a ja k
W s (1 9 2 2 -1 9 8 5 )
yang
K is
b e r-
j u d u l MLKJIHGFEDCBA
S a r e u p n a d i Padesati
Sunda
( S e n ja d i P e r d e s a a n
S u n d a ) a ta u
d a la m ilu s tra s i
m e n g e r i k a n A j i p R o s i d i : te la h
k u s a k s ik a n d a r a h m e n g a lir /
c e rita n y a a k a n la in . M u n g k in
tid a k a k a n k ita te m u k a n to k o h
H a s a n d a l a m A th e is s e b a g a i
m a n u s ia d e n g a n k a k i y a n g
b e rp ija k d i a n ta ra s k e p tis is m e
a g a m a tra d is io n a l d a n s e k a lig u s ta rik a n
. d a r a h m e r e k a y a n g m e n c in ta i
engkau/telan
k u s a k s ik a n m a ta
k e s ia p a /k e tik a
'A lla h u A k b a r ',
p a i s e k a ra n g ), y a n g a k a n k ita
te m u k a n ia la h s o s o k m a n u s ia
H asan
yang
sudah
b e ra lih
totopong'
(Is-
s e p e rti
itu
h a n y a im a jin a s i y a n g tid a k
m u n g k in te rw u ju d . Y a n g je la s , s i p e n g a ra n g m in im a l m e l a l u i k a r y a t e r a k h i r n y a , M a n i-
d a y a p u k a u s e p e rti
d a la m u ja ra n n y a .
l a m k u l t u r a l ) m e n j a d i 'I s l a m
s o rb a n ' (Is la m fu n d a m e n ta -
fe s to
lis ) d e n g a n p e m a h a m a n k e b e -
m e n ja d i ta m p a k le b ih re lig iu s . T id a k k ita te m u k a n la g i
" D a n e n ta h la h ,
ta m p a k
w a la u p u n
s C O 'am a s ih s a n g s i a k a n k e b e -
ra g a m a a n y a n g s e rb a h a rfia h
n a r a n te o r i- te o r in y a R u s li d a n
e k s k lu s if d a n s e ja k s e m u la
b e rk u k u h k e b e n a ra n itu b e r-
te n ta n g
b ik in a n
d a la m
'k e tu h a n a n
m a n u s ia ' itu . N a m u n
r e a k s i te r h a d a p
desa-
k a n - d e s a k a n C O 'a yha n g s e p e r ti
b ia s a m e m u ji
d a n m is tik
a lir a n
pada
k u tu m p a h k a n
ta r ik a t
um um nya,
s e g a la
R u s li d a n A n w a r
s ifa t tu n g g a l d a n k e ra g a m a n
itu m e ru p a k a n a n c a m a n y a n g
m e s ti d iw a s p a d a i.
te o r i
itu . S e o la h - .
Titiktemu
N am un
m e m ilik i
a d a s a tu h a l y a n g
k e m irip a n .
K a la u
o la h s u d a h m e n ja d i a te is p u la .
K a rto s u w iry o h a ru s m e n in g -
A te is
gal dengan
c a ra e k se k u si
p a d a 1 9 6 2 , to k o h fik tifre k a a n
m u tla k
s e p e r ti
kedua
te m a n k u .
T id a k a k a n k ita te m u k a n
p e rg u la ta n tia d a h e n ti a n a k
m a n u s ia d a la m m e n c a ri k e b e n a ra n , m e n c a ri T u h a n n y a d a -
A c h d ia t K a rta M ih a rd ja ju g a
h a ru s m e n g a la m i n a s ib y a n g
tid a k ja u h b e rb e d a : b e rs im b a h d a ra h . K ita s im a k a k h ir
te r k a p a r d i d a d a e n g k a u .
b a g u s d ig a m b a rk a n
fils u f
S u n d a te rk e m u k a H a ji H a s a n
... H a s a n
Pengandaian
M u s ta p a :
la y u /ja s a d
ta k b e r g e r a k
r u p a d a r i 'I s l a m
riw a y a t H a s a n .
m e n a ta p
a n d e n g a n b ib ir m e le p a s k a ta
D i z a m a n D I ( T I I ( p e n g a r u h . la g i • ... "
P e n g a n d a ia n
id e o lo g in y a m a s ih h id u p s a m -
la m im a n y a n g ris a u n a m u n
.m e n c e r a h k a n s e p e r t i d e n g a n
kosong
s a lin g
s o s ia lis y a n g s a a t itu p e n u h
Anwar
Harus menjadi
opsi dalam format
pen
" gala man keberagamaan
kita sehingga agama
dapat tampil memantulkan
fungsinya yang paling
hakiki: menebarkan
kesantunan bagi semua"
p e s o n a m a rx is -
ta n y a
m e la in k a n ... "
b e r d ir i
m e n g ik u ti
ja tu h
te r s u n g k u r .
D a ra h m e n y e ro b o t d a ri p a h a n y a . la ja tu h
im a n y a n g ru s u h , k e y a k in a n
y a n g te ro m b a n g -a m b in g w a l a u p u n r .e l i g i o s i t a s i t u m a s i h
te ta p
m e n y e d ia k a n
p in g s a n . P e lu r u
d iri u n -
tu k m e m b u k a d ia lo g d e n g a n
C h a iril A n w a r, M a rx , d a n
E n g e ls s e b a g a im a n a te n d e n s i
d ia lo g d a la m n o v e l fils a fa t
S o p h ie 's W o r ld ( 1 9 9 4 ) k a r 'y a
[o s te in G a a rd e r. R e lig io s ita s
te rb u k a y a n g p a d a a k h irn y a
tid a k
m u n g k in
m e m b a tu
m e n ja d i a g a m a fo rm a l y a n g
k e ra s d a n in to le ra n .
R e lig io s ita s s e p e rti itu ta m p a k n y a y a n g h a ru s m e n ja d i
o p s i d a la m
" T ib a - tib a ... ta r ta r ta r a d u h
(n o v e l,
b e ru b a h ru p a
K n a lif a t u lla li
2 0 0 6 ), su d a h
la m a n
fo rm a t
k e b e ra g a m a a n
pengak it a
s e h in g g a a g a m a d a p a t ta m p il
m e m a n tu lk a n fu n g s in y a y a n g
p a lin g h a k ik i: m e n e b a rk a n
k e s a n tu n a n b a g i s e m u a . B u -
S e a n d a i n y a A th e is d i t u l i s .
suhuf/bayangati d a r i s a n u d a la m s u a s a n a m e ru y a k n y a
b a r i/m e le w a ti ja la n s a n u b a r i/
k a u m g e r o m b o l a n , k e t i k a I s - . d i m a n a h a k ik a t d ir i/d i m a n a
la m d ip e rju a n g k a n le w a t ja lu r
T u h a n - k u /k h a w a tir
te r tu k a r
y a n g d ib a lu t m ito lo g is -id e o lo sua/tersesat d i te m p a t e n ta h /
yang
g is s e p e rti y a n g d ip e rju a n g -
m enem ukan
g u lin g s e b e n ta r d i a ta s a s p a l,
b e rh a lu a n
tid a k s a m a d a n
m e n y e b u tk e liru m e re k a y a n g
tid a k s a m a p a h a m d a n k e c e n -
kan
kan
b e r m a n d ik a n
d e ru n g a n
D I/III, b a ra n g k a li
a lu r
la in
lia n /h e n d a k
m enem ub e r ta n y a ,
senapan
m enem bus
p a h a n y a s e b e la h k ir i.
m e n g a lir
d a ri
d a g in g
D a ra h
lu k a n y a ,
m e-
le le h d i a ta s b e tis n y a . B a d a n
le m a h
itu
b e r g u lin g -
d a r a h . K e m u d i-
kan
s e b a lik n y a :
gap
n e ra k a
m engang-
m e re k a
n a la rn y a .
yang