Analisis Karakteristik Lapisan Endapan d

EO 40
Analisis Karakteristik Lapisan Endapan dan Hubunganya dengan
Kandungan Nutrient di dalam Tanih: Satu Kajian Kes Dataran Banjir Sungai
Muda, Kedah
Siti Fadzilatulhusni Bte Mohd Sani1, Wan Ruslan Ismail1, Zullyadini A. Rahaman1, Mohamad
Adam Omar1, Zainudin Othman2
1

Bahagian Geografi, Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia,
11800 Minden, Pulau Pinang
2
Jabatan Geografi, Fakulti Sains Manusia dan Alam Sekitar, Universiti Pendidikan Sultan
Idris, 35900 Tanjong Malim, Perak

ABSTRAK: Dataran banjir yang merupakan habitat bagi gabungan pelbagai jenis hidupan
adalah terbentuk daripada hasil interaksi pelbagai jenis tindak balas sungai, perkembangan
musim, dan keakraban hubungan dataran banjir dengan habitat di sekitarnya. Banjir yang
telah berlaku pada masa lampau telah memendapkan sejumlah endapan atau sedimen lalu
membentuk dataran banjir. Oleh itu, sistem dataran banjir amat bergantung kepada darjah
kebolehubahan pelbagai bahagian di dataran banjir terhadap kekerapan dan tempoh banjir.
Kertas kerja ini dibuat bagi meninjau kesan pelbagai regim hidrologi dalam mempengaruhi

ciri-ciri lapisan endapan di dataran banjir seterusnya melihat bagaimana perbezaan ciri
lapisan endapan ini mempengaruhi proses transformasi dan variasi kandungan nutrien di
dalam lapisan endapan tersebut. Bagi mencapai matlamat ini, tiga stesen telah dipilih di
sepanjang Sungai Muda iaitu stesen Merbau Pulas, Ekor Kucing dan Kemumbung. Setiap
stesen yang dipilih telah dikorek secara menegak untuk mendapatkan sampel tanih bagi setiap
2cm lapisan endapan. Kesemua sampel bagi stesen-stesen ini telah dibawa ke makmal dan
dianalisis dengan parameter-parameter seperti saiz partikel, ketumpatan pukal, pH,
kandungan bahan organik tanih, dan juga kandungan nutrien seperti nitrogen, fosforus dan
kalium. Ciri-ciri sedimen ini adalah penting kerana berpotensi untuk menunjukkan dan
merakam petanda perubahan iklim seterusnya ia juga memainkan peranan dalam
pembentukan landskap.
Kata kunci: Dataran banjir, ciri lapisan endapan, saiz butiran, nitrogen, fosforus, kalium.

Pengenalan
Dataran banjir merupakan kawasan yang terbentuk apabila sedimen yang dibawa oleh arus
sungai dimendapkan ketika banjir di kawasan tanah lembap yang mana arus sungai mengalir
perlahan (Douglas, 1973). Berdasarkan perspektif ekologi pula, banjir bermula daripada
sungai yang tidak mampu menampung jumlah air yang terlalu banyak. Air banjir melakukan
kerja yang dinamik dan berubah-ubah pada saluran sungai serta sempadannya. Ia menghakis
dan mendeposit endapan dalam saluran, kawasan dataran banjir, dan seterusnya melimpah

kepada kawasan tanah bencah dan dataran banjir (Poff et. al., 1997). Proses ini berlaku secara
berulang, iaitu selagi berlakunya banjir maka selagi itulah berlakunya pemendapan di dataran
banjir (Laute & Beylich, 2010). Dataran banjir merupakan komponen penting di dalam
sebuah sistem kawasan tadahan kerana ia mempengaruhi simpanan atau pemendapan di
bahagian hilir (Knox, 2006). Menurut Knox (2006) lagi, dataran banjir juga menyediakan
pelbagai jenis sumber penting seperti kawasan pertanian yang subur dan yang lebih utama,
dataran banjir juga merupakan kawasan pemendapan sedimen dan juga kawasan penerimaan
320

zat-zat toksik yang dibawa oleh sungai. Oleh sebab itu, dataran banjir juga dikatakan sebagai
lanskap muka bumi fizikal yang dikawal sepenuhnya oleh sistem hidrologi sungai yang
terdapat di sekitarnya dan kesinambungan yang terbentuk antara sistem tersebut amat
mempengaruhi ekosistem terutamanya imbangan nutrien dan sumber karbon organik yang
terdapat disekitarnya (Langhans et al., 2006).
Selain itu, dataran banjir turut menyediakan kepelbagaian biodiversiti yang tinggi, di samping
bertindak sebagai penyerap karbon yang utama (Huseyin & Ali, 2010). Ini bermakna,
kepelbagaian biodiversiti yang terbentuk di dataran banjir adalah dipengaruhi oleh proses
yang berlaku di sekitar dataran banjir. Hal ini dapat dikaitkan dengan kandungan nutrien di
dalam lapisan tanih yang termendap di dataran banjir. Ia bertindak sebagai faktor pencetus
kepada kewujudan pelbagai hidupan di kawasan tersebut (Ward & Uehlinger, 2003). Secara

dasarnya, tanih adalah sumber utama yang membekalkan nutrient yang diperlukan oleh
tumbuh-tumbuhan dan tumbuh-tumbuhan pula merupakan asas makanan dan habitat bagi
kebanyakan hidupan yang lain (Carlos & Jordi, 2004). Tiga jenis nutrien utama yang biasa
terdapat di dalam tanih adalah nitrogen (N), fosforus (F), dan Kalium (K) (Van
Duivenbooden, 1996). Biasanya gabungan ketiga-tiga nutrien ini disebut sebagai NPK. Di
samping NPK, kalsium, magnesium dan sulfur juga merupakan nutrien yang penting dan
biasa terdapat di dalam tanih (Barber, 1995).
Walaubagaimanapun, kandungan nutrien-nutrien ini amat bergantung kepada litupan tumbuhtumbuhan dan gunatanah yang terdapat di atasnya (Schroeder, 1995). Selain itu, ia juga
dipengaruhi oleh kandungan mineral dan jenis batuan yang terdapat di dalam kawasan
tersebut (De Groot & Van Wijck, 1993). Akan tetapi, lain pula halnya dengan kandungan
nutrien tanih di kawasan dataran banjir. Hal ini kerana kandungan nutrien tanih di dataran
banjir juga turut dipengaruhi oleh jenis batuan atau partikel yang diangkut oleh air semasa
banjir berlaku. semasa pemendapan sedimen berlaku di dataran banjir, kebanyakan sedimen
adalah terdiri daripada partikel-partikel yang kasar dan berat untuk terus diangkut oleh arus
sungai. Oleh itu, kesan pemendapan sedimen dapat dilihat dengan jelas melalui profil
menegak bagi dataran banjir. Lantaran proses pemendapan yang berlaku berulang-ulang pada
setiap kali berlakunya banjir, maka tanih yang berada di dalam dataran banjir merupakan
tanih yang sentiasa subur dan terhindar daripada fenomena kehilangan nutrien dan
ketandusan tanih. Lalu, boleh dikatakan permukaan dataran banjir juga akan mengalami
proses pembentukan tanah seperti yang berlaku di hutan (Baldwin & Mitchell, 2000).

Bezanya, tanih di dataran banjir terdedah kepada risiko hakisan arus sungai yang lebih tinggi
berbanding dengan tanih yang berada di dalam hutan yang hanya terdedah kepada hakisan
percikan, hakisan galur, dan hakisan alur (walaubagaimanapun kesan hakisan ini dapat
dikurangkan dengan adanya pelbagai jenis litupan bumi seperti tumbuhan renek, rumput dan
tumbuhan lantai yang lain) (Poesen et. al., 1996).
Walaupun terdapat banyak jenis nutrien yang terkandung di dalam tanih, kertas kerja ini akan
fokus kepada tiga jenis nutrien iaitu nitrogen, fosfat dan kalium kerana ketiga-tiga unsur ini
merupakan unsur yang dominan dan paling banyak yang terdapat di dalam lapisan tanih (Van
Duivenbooden, 1996). Ketiga-tiga unsur ini juga berfungsi sebagai nutrien yang paling
diperlukan oleh tumbuhan dan tanih itu sendiri untuk terus hidup subur seterusnya menjamin
kesejahteraan persekitaran dan juga sistem-sistem yang terdapat di dalam alam sekitar. Kertas
kerja ini akan meninjau kesan pelbagai proses hidrologi ke atas beberapa ciri fizikokimia
lapisan endapan seterusnya kaitannya dengan kandungan nutrien yang terdapat di dalam
lapisan tanih dataran banjir.
321

Kawasan Kajian

Sungai Muda ialah sungai yang terpanjang di negeri Kedah dan ia terletak di utara
Semenanjung Malaysia dengan kawasan hulunya yang datang dari kawasan pergunungan di

utara negeri ini. Sungai Muda yang terletak di dalam sempadan Kedah dan Pulau Pinang ini
mempunyai keluasan jumlah kawasan tadahan sebanyak 4210 km2 dengan panjang sungai
sebanyak 180 km bermula dari Empangan Muda dan mengalir ke seluruh daerah Baling, Sik,
dan juga Kuala Muda. Sistem Sungai Muda mempunyai tiga anak sungai utama iaitu Sungai
Ketil dengan kawasan tadahannya seluas 868 km2, Sungai Sedim (626 km2) dan Sungai
Chepir (335 km2).
Sistem pengairan Sungai Muda yang membekalkan air untuk kegunaan sektor pertanian,
industri dan domestik bagi negeri Kedah dan juga Pulau Pinang sering dilanda banjir pada
musim hujan dari bulan April hingga Jun dan September hingga November setiap tahun.
Banyak masalah yang telah dibangkitkan apabila banjir menjadi semakin terus setiap tahun.
Antara masalah yang selalu dibangkitkan adalah hakisan tebing sungai, pencemaran sungai
dan juga pengurangan sumber air. Peristiwa banjir yang berlaku pada tahun 2003 adalah yang
terburuk pernah direkodkan setakat ini berbanding dengan peristiwa sebelumnya iaitu pada
tahun 1988, 1995 dan 1998. RAJAH 1 menunjukkan peta kawasan kajian yang dibuat
berdasarkan dua pertindihan peta topografi tahun 1960 dan tahun 1986. Daripada peta
tersebut, kita dapat melihat perubahan likuan sungai, pembentukan tasik ladam, dan dataran
banjir yang sangat berkait dengan proses hakisan dan pemendapan yang berlaku di sekitar
Sungai Muda.

RAJAH 1: Gambarajah menunjukkan peta kawasan kajian yang dibuat berdasarkan 2 buah

peta berlainan tahun iaitu tahun 1960 dan 1986 bagi melihat perubahan likuan sungai yang
berlaku di sekitar Sungai Muda.
Sungai Muda dipilih sebagai kawasan kajian kerana berdasarkan kepada struktur sungai dan
ciri-ciri sungai, Sungai Muda merupakan sebuah sistem saliran yang tua dan ciri-ciri
fizikalnya yang mempunyai kawasan hilir sebagai pemendapan sedimen yang dibawa dari
kawasan hulu, dataran banjir, dan tasik ladam. Terdapat tiga stesen yang telah dipilih iaitu
322

Ekor kucing (U 05° 33.27’, T 100° 32.30’), Kemumbung (U 05° 32.50’, T 100° 35.120’), dan
Merbau Pulas (U 05° 32.34’, T 100° 34.50’) yang kesemuanya terletak di daerah Kulim.
Taburan hujan

Kebanyakan negeri-negeri di Malaysia mempunyai purata hujan sebanyak 2400 mm yang
dianggap tinggi jika dibandingkan dengan negara-negara lain di benua Asia (Latif & Chan,
1995; Muhammad Barzani et. al, 2010; Suhaila & Abdul Aziz, 2007). Hal ini dipengaruhi
oleh cuaca Malaysia yang dicirikan oleh dua jenis monsun iaitu Monsun Barat Daya yang
berlaku daripada akhir Mei hingga September. Manakala Monsun Timur Laut pula berlaku
daripada bulan November hingga Mac. Monsun Timur Laut membawa hujan yang lebat,
terutamanya di negeri-negeri pantai timur Semenanjung Malaysia dan Barat Sarawak.
Monsun Barat Daya pula biasanya agak kering dan membawa sedikit hujan di bahagian

pantai barat Semenanjung Malaysia.
RAJAH 2 menunjukkan purata bagi kedua-dua buah stesen yang terletak berdekatan dengan
kawasan kajian ini ialah 2226 mm/tahun bagi Ladang Victoria dan 2355.7 mm/tahun untuk
stesen Merbau Pulas. Sekitar tahun 1980-an, graf menunjukkan peningkatan hujan yang
berlaku secara mendadak di stesen Merbau Pulas. Rekod paleo mengenai hujan adalah sangat
penting bagi menentukan sifat saluran sungai seterusnya dikaitkan dengan kadar luahan dan
larian permukaan.

RAJAH 2: Graf menunjukkan jumlah hujan daripada tahun 1953 hingga tahun 2000 bagi dua
buah stesen yang terletak berdekatan dengan kawasan kajian.
Luahan

Sungai Muda mengalami banjir yang berbeza magnitud hampir setiap tahun semasa musim
hujan iaitu daripada bulan April hingga Mei dan dari bulan September hingga November.
Berdasarkan Rajah 3, sejarah banjir Sungai Muda untuk 20 tahun lalu telah menunjukkan tiga
banjir besar telah berlaku iaitu pada tahun 1988, 1998 dan 2003 yang mana telah
menyebabkan kerosakan harta benda yang besar. Antara kerosakan yang direkodkan adalah,
45 000 orang penduduk di sekitar Sungai Muda telah mengalami kerugian akibat bencana
banjir yang berlaku pada Oktober 2003 (Julien et. al., 2006). Purata kadar luahan tahunan
yang dicatatkan di Ladang Victoria adalah kira-kira 57.3 m3/s dan kadar luahan maksimum

adalah 100 m3/s. Nilai ini adalah penanda aras kepada amaran bencana yang dikeluarkan oleh
JPS. Berdasarkan keluasan kawasan tadahan iaitu kira-kira 4210 km2 dan ketinggian yang
323

melebihi 15 meter dari aras laut, paras air di stesen Ladang Victoria iaitu 3.5 meter adalah
berada pada tahap normal. Manakala 8.4 meter adalah tahap bahaya dan amaran banjir akan
dikeluarkan sekiranya paras air mencapai aras ini.

RAJAH 3: Graf menunjukkan kadar luahan sungai yang direkodkan oleh JPS daripada tahun
1960 hingga tahun 2005 di stesen Ladang Victoria (100° 34’ 20” E, 05° 31’ 35” N).
Kaedah Persampelan dan Analisis Makmal

Satu teras lapisan tanih telah dikorek secara menegak sehingga ke lapisan tanih paling bawah.
Tujuannya adalah untuk mendapatkan sampel bagi setiap lapisan tanih mengikut kedalaman
dengan selang setiap 2cm dan lebar 10 cm x 10 cm. Kaedah persampelan ini dibuat
berdasarkan kajian “Banjir dan perubahan iklim” yang dilakukan oleh Sant et. al. (2004).
Sedimen sungai biasanya menyimpan pelbagai rekod ekologi di dalam setiap lapisannya.
Rekod ini amat berguna bagi menganalisis beberapa data kontemporari yang mempunyai
kaitan dengan perubahan ekologi sungai yang telah berlaku (Knox, 2006). Oleh itu, setiap
sampel diambil dengan teliti dan kemudiannya dilabel bagi mengelakkan daripada berlakunya

kesilapan.
Setiap sampel dibawa ke makmal untuk dijalankan analisis yang seterusnya. Seterusnya,
sampel-sampel itu dimasukkan di dalam relau dan dibakar untuk menentukan kandungan
bahan organiknya pula. Sebahagian sampel bagi setiap lapisan pula diambil untuk dianalisis
untuk mengetahui ketumpatan pukal, nilai pH, komposisinya, kandungan nitrogen,
kandungan kalium dan juga kandungan fosfat. Jadual 1 menjelaskan tentang kaedah kajian
yang digunakan di dalam kajian ini bagi mengenalpasti ciri-ciri fizikokimia lapisan endapan.

324

JADUAL 1: Berikut adalah senarai parameter dan kaedah kajian yang digunakan di dalam
kajian ini.
Parameter
Unit
Kaedah
Ketumpatan pukal
g/cm³
Storer, 1984.
pH
Berasid/Beralkali Tinsley, 1970.

Komposisi tanih
%
Ashworth et. al., 2001.
Kandungan bahan organik %
Frogbrook & Oliver, 2001.
Kandungan fosfat
mg/g
Gianello & Bremner, 1986.
Kandungan nitrogen
mg/g
Gianello & Bremner, 1986.
Kandungan kalium
mg/g
Warncke & Brown, 1998

Keputusan dan Perbincangan
Data bagi setiap sampel lapisan endapan yang dianalisis dengan menggunakan kaedah seperti
yang dijelaskan di dalam JADUAL 1 telah diplotkan dengan graf bagi melihat perbezaan
data setiap lapisan (RAJAH 4). Keputusan analisis ini akan diikuti dengan perbincangan
mengenai perkaitan antara ciri-ciri fizikal dan ciri-ciri kimia lapisan endapan.

a)
Ketumpatan
3
(g/cm )

b)
pukal

pH

325

c)
Kandungan bahan organik
(%)

d)

e)
Kandungan

Fosfat

(mg/g)

f)

Kandungan
(mg/g)

Nitrogen

Kandungan
(mg/g)

Kalium

RAJAH 4: Menunjukkan keputusan analisis makmal bagi analisis (a) ketumpatan pukal, (b)
pH, (c) kandungan bahan organik tanih, (d) kandungan fosfat, (e) kandungan nitrogen, dan (f)
kandungan kalium.
Ketumpatan pukal lapisan tanih

Ketumpatan pukal tanah (g/cm³) merupakan jumlah jisim pepejal dalam tanih per unit isipadu
tanih. Istilah isipadu di sini adalah termasuk kesemua ruang dan liang yang mengandungi
pepejal tanah. Dalam menentukan nilai ketumpatan pukal, ia bergantung kepada sebahagian
besar struktur tanih dan juga teksturnya. Struktur tanih merujuk kepada susunan partikel tanih
secara ke dalam, ia juga dikenali sebagai agregat. Manakala tekstur pula merupakan bentuk
atau ciri permukaan zarah (Che Aziz Ali, 1995). Lazimnya, nilai ketumpatan pukal tanih
yang bertekstur halus (fine) adalah antara 1.1 g/cm³ hingga 1.3 g/cm³. Manakala yang
mempunyai nilai kira-kira 1.3 g/cm³ hingga 1.7 g/cm³ pula merupakan jenis tanih yang lebih
kasar (Bhagwat, 2009). Tanih yang bertekstur kasar umumnya mempunyai jumlah liang yang
lebih banyak berbanding dengan tanah yang bertekstur halus (Sabihin et. al., 2011). Ciri ini
telah membuatkan tanih bertekstur halus mempunyai keporosan yang rendah. Selain itu, tanih
jenis ini juga biasanya lebih berat berbanding tanih yang bertekstur kasar kerana tanih ini
lebih tumpat. Kesemua ciri-ciri tersebut telah membuatkan tanih yang bertekstur halus ini
mempunyai nilai ketumpatan pukal yang lebih tinggi berbanding tanih yang bertekstur halus
(Andrew et. al., 1978; Satish & Leif, 2002). Biasanya tanih jenis lempung atau liat dikelaskan
di dalam kategori bertekstur halus.
Berdasarkan analisis yang telah dilakukan, dua stesen telah menunjukkan nilai purata yang
berada dalam kategori kasar (1.3 g/cm³ hingga 1.7 g/cm³). Dua stesen itu ialah Merbau Pulas
326

(1.32 g/cm³) dan Kemumbung (1.41 g/cm³). Manakala stesen Ekor Kucing telah
menunjukkan nilai yang berada di bawah kategori halus iaitu 0.96 g/cm³. Ini dapat dilihat
dengan jelas melalui teksturnya yang sangat halus dan padat. Hal ini dapat dikaitkan dengan
keputusan bagi analisis komposisi tanih yang mana stesen Merbau Pulas dan Kemumbung
mempunyai peratusan kandungan pasir yang lebih tinggi berbanding stesen Ekor Kucing.
Manakala stesen Ekor Kucing pula menunjukkan peratusan kandungan kelodak yang paling
tinggi berbanding dengan stesen Merbau Pulas dan Kemumbung.
pH lapisan tanih

pH merupakan suatu petunjuk yang penting dalam membuat kajian tanih kerana, pH
seringkali dikaitkan dengan pelbagai parameter yag lain seperti bahan organik, jenis batuan
dan nutrien (Pietri & Brookes, 2008). pH juga merupakan faktor yang sangat penting bagi
kebanyakan proses dan tindakbalas kimia yang berlaku di dalam persekitaran batuan
(Khairuddin Abdul Karim, 1998). Menurut beliau lagi, pH bergerak secara songsang dengan
kepekatan ion hidrogen yang terdapat di dalam air. Nilai pH juga mudah dipengaruhi oleh
sifat-sifat kimia batuan atau tanih di sekitarnya. Tanih yang berpasir dan lempung biasanya
mempunyai nilai pH asal yang sama, walaubagaimanapun masing-masing bertindakbalas
dengan cara yang berbeza apabila nilai pH kedua-duanya dipertingkatkan melalui
percampuran dengan batu kapur. Untuk menjadi batuan berasid, tanih lempung biasanya
memerlukan lebih dua kali ganda amaun kapur berbanding dengan yang diperlukan oleh tanih
berpasir (Che Aziz Ali, 1995). Hujan pula mampu bertindak menurunkan nilai pH tanih
kerana ion logam akan terlarut lesap dan digantikan dengan hidrogen. Di kawasan yang
mempunyai hujan tahunan yang tinggi biasanya mempunyai jenis batuan yang berasid,
contohnya di kawasan tropika lembap (Stevenson, 1991).
Daripada hasil analisis pH yang dijalankan ke atas semua sampel, di dapati bahawa pH
kelihatan seragam daripada lapisan teratas sehingga lapisan terbawah. Walaubagaimanapun,
perbezaan jelas dilihat di antara stesen. Stesen Kemumbung telah mencatatkan nilai pH yang
tinggi berbanding dua stesen yang lain. Julat yang direkodkan bagi stesen ini adalah 4.17
hingga 5.01 (masing-masing pada lapisan 10 cm hingga 12 cm dan 30 cm hingga 32 cm)
dengan purata bacaan sebanyak 4.58. Manakala stsesan Ekor Kucing mencatatkan julat yang
terendah iaitu 3.46 (pada lapsian 64 cm hingga 66 cm) dan 4.27 (pada lapisan 70 cm hingga
72 cm) dengan bacaan purata 3.87. Stesen Merbau Pulas pula menunjukkan purata bacaan
sebanyak 4.00 dengan julat daripada 3.65 hingga 4.67 (masing-masing pada lapisan 18 cm
hingga 20 cm dan 122 cm hingga 124 cm). Antara faktor yang dapat dikaitkan dengan
perbezaan nilai pH ini adalah kandungan bahan organik dan komposisi tanih, yang mana
semakin tinggi kandungan bahan organiknya maka semakin tinggi nilai pH dan semakin
banyak peratusan liat di dalam sampel tanih maka semakin tinggi nilai pH dan ia disifatkan
sebagai beralkali (Laverman et. al., 2001; Pietri & Brookes, 2008; Sabihin et. al., 2011).
Kandungan bahan organik tanih

Bahan organik biasanya terdiri daripada pelbagai komponen. Antaranya ialah sisa tumbuhan,
mikroorganisma (1% hingga10%), penarik bahan organik aktif (10% hingga 40%) dan juga
bahan organik yang stabil (40% hingga 60%) yang juga dikenali sebagai humus (Dinesh, et
al., 2008). Sisa tumbuhan yang terdapat di bahagian permukaan tanih membantu
mengurangkan kelajuan angin dan larian air permukaan. Hal ini melindungi tanih daripada
ancaman hakisan yang serius. Manakala bahan organik yang aktif dan berdaya tahan akan
bersama-sama dengan mikroorganisma (terutamanya kulat) menjalankan aktiviti pengikatan
327

partikel tanih yang kecil untuk menjadi partikel yang mempunyai agregat tanih yang lebih
besar.
Pengagregatan adalah penting untuk menghasilkan struktur tanih yang baik dari segi
pengudaraan, penyusupan air, kerentanan terhadap kadar hakisan dan pembentukan kerak
(Sabihin, et. al., 2011). Ketahanan ataupun kestabilan bahan organik juga turut menyumbang
kepada keupayaan partikel untuk memegang nutrien dan juga mempengaruhi warna tanih.
Bahan organik yang tidak aktif merupakan bahan yang mereput dengan kadar yang sangat
perlahan dan ia menyumbang kepada kadar kesuburan yang lebih rendah berbanding dengan
bahan organik yang aktif. Bahan organik di dalam tanih mempunyai beberapa fungsi, di
antaranya ialah pembekal nutrien kepada tanaman dan juga merupakan agen yang penting
untuk memperbaiki struktur tanih, mengekalkan peratus komposisi tanih dan juga
mengurangkan kadar hakisan (Parton, 1987).
Menurut Sabihin et. al. (2011), Kehadiran bahan organik amat mempengaruhi kandungan air
di dalam tanih. Semakin banyak kandungan bahan organik di dalam tanih, maka ia telah
membantu menambahkan peratusan rongga mikro dan mengurangkan jumlah rongga makro.
Seterusnya ia membantu mengurangkan jumlah kehilangan air di dalam tanih bagi kegunaan
tumbuh-tumbuhan. Tekstur tanah juga merupakan kawalan utama yang lebih dinamik bagi
menentukan kandungan bahan organik.
Kebiasaannya, kandungan bahan organik di permukaan kawasan dataran banjir adalah tinggi
(15% hingga 28% daripada berat kering) jika hendak dibandingkan dengan lapisan liat yang
berada di bahagian bawah (hanya 0.7% hingga 4.31% daripada berat kering).
Walaubagaimanapun, ia bergantung juga kepada tekstur tanih (Dregne & Maker, 1955). Bagi
stesen Ekor Kucing, nilai bahan organik yang tertinggi dicatatkan oleh lapisan ke 6-8 cm
(14.89%). Manakala nilai yang paling rendah dicatatkan oleh lapisan 70-72 cm iaitu 0.72%.
Bagi stesen Kemumbung pula, lapisan yang mencatatkan bacaan yang tertinggi adalah di
lapisan 30-32 cm dengan bacaan 27.46% dan bacaan terendah dicatatkan oleh lapisan 28-30
cm dengan bacaan 4.31%.
Komposisi lapisan tanih

Kaedah ini menentukan secara kuantitatif mengenai perkadaran ciri fizikal bagi 3 kelas utama
bagi jenis tanih iaitu pasir, liat dan kelodak (Ashworth et. al., 2001: Ismail Ahmad, 1989).
Seperti yang telah ditetapkan oleh kaedah hidrometer yang menggunakan kadar pemendapan
di dalam larutan akueus (larutan yang mempunyai dua jenis kation dan dua jenis anion), tanih
dibahagikan mengikut bacaan pada hidrometer dan dikira mengikut rumus tertentu untuk
mengelaskan tanih kepada 3 kategori utama iaitu pasir, liat dan kelodak (Gee & Bauder,
1986). Setelah peratusan bagi setiap komposisi dikenalpasti, sampel akan dikelaskan
mengikut pengkelasan segi tiga tekstur (Gee & Bauder, 1986). Tekstur adalah ciri yang
paling kekal bagi tanih. Apabila tekstur ditentukan, ia membolehkan kita mengekstrapolasi
data daripada satu tapak eksperimen kepada tapak yang lain sekiranya ia mempunyai tekstur
yang sama.

328

RAJAH 5: Menunjukkan keputusan analisis komposisi tanih bagi ketiga-tiga stesen kajian
yang dilakukan dengan menggunakan kaedah hidrometer.
Carta pai di dalam RAJAH 5 menunjukkan keputusan analisis partikel di ketiga-tiga stesen
kajian. Berdasarkan carta tersebut, pasir merupakan komposisi yang paling dominan
berbanding dengan peratusan tanah liat dan kelodak. bagi sampel di ketiga-tiga stesen. Data
bagi analisis ini selari dengan analisis ketumpatan pukal yang mana peratusan pasir yang
terdapat di stesen Merbau Pulas (73%) dan Kemumbung (71%) adalah lebih tinggi
berbanding kawasan Ekor Kucing (61%). Walau bagaimanapun, stesen Ekor Kucing
mempunyai peratusan kelodak yang lebih tinggi iaitu 28% berbanding Merbau Pulas dan
Kemumbung masing-masing hanya 10% dan 13%. Walaubagaimanapun, dapat disimpulkan
bahawa sampel daripada stesen Ekor Kucing, Kemumbung dan Merbau Pulas merupakan
jenis lom berpasir.
Kandungan nutrien tersedia dan nutrien terlarut mengikut profil tanih

Menurut Tukiman Lihan et. al. (2006), Kandungan nutrien tersedia adalah merujuk kepada
nutrient yang sedia ada di dalam tanih. Ia bergantung kepada jenis tanih. Tanih jenis lempung
akan mempunyai kandungan potassium (K) dan Magnesium (Mg) yang lebih tinggi,
manakala tanih jenis pasir akan mengandungi nutrien fosfat (PO43-) yang lebih tinggi.
Manakala kandungan nutrien terlarut adalah jenis nutiren yang dipengaruhi oleh aktiviti
gunatanah. Contohnya, nutrien sulfat (SO42-) didapati lebih banyak di terdapat di kawasan
industri logam, manakala nitrat (NO3--N) dan ammonia (NH4+-N) akan lebih tinggi di
kawasan pertanian. Walaubagaimanapun, unsur P juga boleh diklasifikasikan sebagai unsur
nutrien terlarut kerana kini terdapat baja fosfat yang digunakan bagi meningkatkan kesuburan
tanih (Sabihin et. al., 2011). Di dalam kajian ini, nutrien tersedia diwakili oleh PO43- dan K,
manakala nutiren terlarut diwakili oleh N (merangkumi nitrat dan ammonia). Fosforus dan
nitrogen merupakan unsur nutrien yang utama dalam sektor pertanian dan sistem akuatik.
Walaubagaimanapun, proses eutrofikasi yang giat berlaku boleh membawa kepada kesan
ekologi yang tidak diingini. Nitrogen dan fosforus menunjukkan perbezaan ciri, sifat dan
peranan di dalam kitaran dan mekanisme pengangkutan. Contohnya, anion fosfat (PO4-3)
merupakan unsur yang terikat kuat di dalam pepejal tanih dan pepejal terlarut yang dikawal
oleh proses pertukaran kimia (terutamanya penjerapan atau penyahjerapan, dan pembubaran
atau pemendakan). Sebaliknya, anion nitrat (NO3-) tidak berkesan disimpan oleh tanah, dan
transformasi sebatian nitrogen yang sebahagian besarnya didorong oleh proses biologi
(terutamanya permineralan dan nitrifikasi). Manakala nitrat pula bersifat larut lesap mengikut
profil tanih atau hilang ke atmosfera sebagai bentuk nitrogen yang lain (contohnya melalui
329

proses pengewapan ammonia, denitrifikasi atau nitrifikasi). Kehilangan fosfat di dalam air
larian kawasan pinggiran adalah sangat kecil dan kehilangan ini adalah biasanya akibat
dijerap oleh partikel (contohnya, apa yang berlaku semasa fasa hakisan tanah) (Sharpley &
Withers, 1994).
Tanih di dalam dataran banjir menyediakan nutrien yang banyak bagi pertumbuhan tumbuhtumbuhan, tetapi bekalan nutrien berubah dari masa ke masa bergantung kepada kitaran
hidrologi (Melack & Fisher, 1990). Proses nyahnutrien mungkin berlaku semasa keadaan
tidak banjir, iaitu apabila tiada input daripada sungai. Kebanyakan kajian yang dilakukan
menunjukkan bahawa nitrogen (N) telah bertindak sebagai faktor pengehad dalam
pengeluaran biojisim, kerana air biasanya kaya dengan unsur larut yang utama tetapi bukan
nitrogen (Forsberg, 1984; Setaro & Melack, 1984; Furch & Junk, 1993). Pertukaran air dan
unsur nitrogen di antara sungai dan dataran banjir adalah amat penting dalam sistem yang
kompleks ini (Kern & Darwich, 1997). Tetapi pengikatan unsur N2 dan proses denitrifikasi
yang juga merupakan proses penting untuk hutan, iaitu seperti yang dilaporkan untuk
kepelbagaian ekosistem yang terdapat di dalam kitaran hidrologi termasuklah dataran banjir
Amazon (Melack & Fisher, 1990; Doyle & Fisher, 1994). Selain itu, terdapat juga beberapa
faktor lain yang dapat mempengaruhi pengikatan nitrogen dan proses denitrifikasi.
Sepertimana kitaran fosforus, kitaran nitrogen kebanyakannya dipengaruhi oleh bakteria,
walaupun terdapat beberapa bukti bahawa beberapa jenis mineral dan galian turut memainkan
peranan penting (Luther et. al., 1997). Walaubagaimanapun, tindak balas yang berbeza telah
berlaku dalam fasa sedimen oksik dan anoksik.
Dalam sedimen yang tidak berkapur (non-calcareous sediments), kandungan fosforus berkait
rapat dengan kitaran besi (ferum). Kitaran umum ferum-fosforus (Fe-P) di dalam ekosistem
air tawar menunjukkan bahawa ortofosfat (PO4-) yang dibebaskan terutamanya daripada
sebahagian sedimen yang anoksik (sedimen yang tidak mempunyai oksigen). Ini bermakna,
oksigen memainkan peranan penting dalam mengawal pembebasan fosforus daripada
sedimen. Apabila interfasa sedimen-air menjadi anoksik, fosfat akan dibebaskan dengan
cepat ke dalam air. Setelah dibebaskan, fosforus akan diasingkan oleh biota atau zarah ferum
(Fe) samada dengan cara dijerap oleh sedimen yang oksik (beroksigen) atau bahagian yang
lembap dan mempunyai unsur air (Ahmad Ismail & Asmida Ismail, 2008).
Walaubagaimanapun, terdapat beberapa mekanisma lain yang turut bertanggungjawab untuk
melepaskan fosforus daripada sedimen. Hal ini termasuklah mekanisme pengurangan ferum,
pengurangan sulfat, hidrolisis polifosfat dalam sedimen dan sebagainya (Baldwin et. al.,
1997; Roden & Edmonds, 1997). Semasa proses pengurangan besi berlaku, ia juga telah
mengurangkan jumlah bakteria yang menggunakan ferum oksida dan oksihidroksida sebagai
tindakan kawalan elektron untuk respirasi anaerob. Dalam erti kata lain, bakteria ini menjadi
pemangkin kepada pengurangan aktiviti penguraian mineral ferum oksida (Fe3+) kepada ionion ferus (Fe2+) Lovley et. al., (1991). Mana-mana ion fosfat yang bergabung dengan
permukaan pepejal mineral akan dilepaskan apabila berlaku hakisan permukaan sedimen oleh
sebahagian bakteria. Walaubagaimanapun, Roden & Edmonds (1997) mendapati bahawa
banyak fosforus telah dikeluarkan semasa fasa pengurangan Fe3+ lalu membentuk kompleks
yang tidak larut dengan Fe2+. Contohnya, Vivianite (Fe3(PO4)28(H2O)) iaitu sejenis mineral
besi-fosfat. Fosfat juga merupakan unsur nutrien makro yang ketersediaannnya sangat
ditentukan oleh sifat dan karakteristik tanahnya. Antaranya ialah pH, kandungan Al, Fe, Mn,
Ca, dan bahan organik di dalam tanah. Fosfat di dalam tanah senantiasa diikat oleh Fe, Al dan
Ca dalam bentuk Fe-P, Al-P dan Ca-P. Turutan kekuatan ikatannya dapat dituliskan sebagai
berikut: Fe-P > Al-P > Ca-P, dengan kata lain unsur P pada gabungan Ca-P lebih mudah
diambil tanaman dibandingkan dengan P yang bergabung dengan Al-P dan Fe-P (Khasawneh
330

& Doll). Hal ini dapat dijelaskan bahwa pengapuran (pengalkalian) pada tanah dengan
kandungan Al yang tinggi dapat meningkatkan ketersediaan fosfat bagi tanaman karena pH
tanah meningkat.
Dalam kajian ini, stesen Ekor Kucing mencatatkan nilai purata unsur K sebanyak 0.9312
mg/g, unsur N sebanyak 0.6843 mg/g dan unsur P sebanyak 0.4067 mg/g. Manakala stesen
Kemumbung pula mencatatkan nilai purata kehadiran unsur K sebanyak 1.2983 mg/g, unsur
N sebanyak 0.9406 mg/g dan unsur P sebanyak 0.92 mg/g. Bagi stesen Merbau Pulas pula,
unsur K masih menunjukkan nilai purata tertinggi iaitu 1.3735 mg/g, diikuti dengan unsur N
sebanyak 0.8340 mg/g dan unsur P iaitu 0.7711 mg/g. Didapati tertib ataupun pola kehadiran
nutrien di stesen Ekor Kucing, Kemumbung dan Merbau Pulas adalah sama iaitu K>N>P. Ini
bermakna, unsur K adalah unsur yang dominan di ketiga-tiga kawasan, diikuti dengan unsur
N dan P. Walaubagaimanapun, situasi ini tidak dapat dikaitkan dengan komposisi tanih
kerana hasil daripada analisis komposisi tanih mendapati komposisi tanih di ketiga-tiga
stesen didominasi oleh pasir. Sedangkan menurut Tukiman Lihan et. al. (2006), kehadiran
unsur P yang tinggi dikaitkan dengan kehadiran komposisi pasir yang tinggi. Oleh itu, ia
mungkin boleh dikaitkan dengan jenis batuan mineral yang terdapat di ketiga-tiga kawasan.
Apabila perbandingan antara stesen dibuat, kandungan unsur P dan N yang tertinggi
dicatatkan di stesen Kemumbung. Manakala unsur K yang tertinggi dicatatkan di stesen
Merbau Pulas. Hal ini dikaitkan dengan analisis komposisi tanih kerana menurut Tukiman
Lihan et. al. (2006), kehadiran unsur K dikaitkan dengan kehadiran unsur lempung yang
tinggi. Daripada analisis komposisi tanih, didapati bahawa stesen Merbau Pulas mencatatkan
kandungan lempung/liat yang tertinggi berbanding dengan dua stesen yang lain. Manakala
kandungan unsur P dan N yang tinggi di stesen Kemumbung dikaitkan dengan gunatanah
pertanian yang terdapat di sekitar stesen Kemumbung. Penggunaan baja fosfat dan baja
nitrogen untuk tanaman-tanaman komersil telah mempengaruhi penjerapan nutrien ini oleh
tanih (Mahmoud Kamh et. al., 1999).

Kesimpulan
Dataran banjir Sungai Muda, Kedah adalah sebuah sistem yang produktif dan dinamik.
Hakisan dan pemendapan merupakan tindakbalas yang sentiasa berlaku dan berinteraksi
antara satu sama lain. Jenis litupan atau guna tanah yang berada di sekitar dataran banjir
mempengaruhi sifat-sifat kimia lapisan endapan terutamanya kandungan bahan organik tanih,
dan pH. Selain itu, sifat-sifat kimia ini juga dipengaruhi oleh kandungan nutrien tersedia dan
juga nutrien terlarut di dalam tanih. Oleh itu, endapan di dataran banjir juga boleh memberi
maklumat mengenai fenomena yang berlaku disekitarnya terutamanya aktiviti manusia,
perubahan guna tanah seterusnya perubahan iklim setempat. Bagi menjamin kemapanan
ekosistem dan biodiversiti, adalah menjadi keperluan untuk kita memastikan tanih sentiasa
berada di dalam keadaan yang sentiasa subur. Atau dengan erti kata lain, tanih yang sentiasa
kaya dengan bahan organik dan nutrien yang diperlukan bagi tumbesaran tumbuh-tumbuhan
juga tanih yang tidak terancaman oleh hakisan dan juga agen-agen luluhawa.

Penghargaan
Penyelidikan ini di jalankan di bawah pembiayaan geran FRGS 203/PHUMANITI/67104
331

Rujukan
Ahmad Ismail & Asmida Ismail. (2008). Ekologi air tawar (Edisi kedua). Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa & Pustaka.
Andrew A.S., William A.S., John R.F., & Richard M.S. (1978). Field and Laboratory
Methods Applicable to Overburdens and Minesoils. United States: United States
Environmental Protection Agency (EPA).
Ashworth J., Doug K., Rhonda K., & Robert L. (2001). Standard Procedure in the
Hydrometer method for Particle Size Analysis. Community of Soil Science Plant
Analysis. 32 (5&6). 633-642.
Baldwin D.S. & Mitchell A.M. (2000). Soil nutrient dynamics of lowland river-floodplain
systems. Regulated rivers: Research and management. 16. 457-467.
Baldwin, D.S., Mitchell A.M., Rees G. (1997). Chemistry and Microbial Ecology: Processes
at the microscale. Di dalam: Klomp N. & Lunt I.D. (eds.). Frontiers in EcologyBuilding the links. Oxford: Elsevier Science Ltd.
Barber S.A. (1995). Soil nutrient bioavailablity: A mechanistic approach. Canada: John
Wiley & Sons Inc.
Bhagwat S.B. (2009). Foundation of Geology. New Delhi: Global Vision Publishing House.
Carlos J.M & Jordi B. (2004). Food web cohesion. Ecology. 85 (2). 352–358.
Che Aziz Ali. (1995). Sedimentologi Gunaan. (Terj.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
De Groot C. & Van Wijck C. (1993). The impact of desiccation of a freshwater marsh
(Garcines Nord, Camargue, France) on sediment-water-vegetation interactions. Part
one: The sediment chemistry. Hydrobiologia . 252. 83-94.
Dinesh R., Srinivasan V., Kandiannan K., & Hamza S. (2008). Organic Manures. Di dalam:
Parthasarathy V.A., Kandiannan K., Srinivasan V. (eds.). Organic Spices. New
Delhi: New India Publishing Agency.
Douglas S.W. (1973). Terrain analysis: A guide to site selection using aerial photographic
interpretation (second edition). Pennsylvannia: Dowden, Hutchinson & Ross Inc.
Doyle R.D., & Fisher T.R. (1994). Nitrogen Fixation by Periphyton and Plankton on the
Amazon Floodplain at Lake Calado. Biogeochemistry. 26. 41–66.
Dregne H.E. & Maker H.J. (1955). Fertility levels of New Mexico Soils. New Mexico
Agriculture Experiment Station Bulletin. 396.
Forsberg B.R. (1984). Nutrient Processing in Amazon Floodplain Lakes. Verhandlungen der
Internationalen Vereinigung f¨ur Limnologie. 22. 1294–1298.
332

Furch K., & Junk W.J. (1993). Seasonal Nutrient Dynamics in an Amazonian Floodplain
Lake. Archiv fuer Hydrobiologie. 128 (3). 277–285.
Gee G.W. & Bauder J.W. (1979). Particle Size Analysis by Hydrometer: A simplified method
for routine textural analysis and a sensitivity test of measured parameters. Soil Science
Social American Journal. 43. 1004-1007.
Huseyin B.T. & Ali K. (2010). Comparison of soil and forest floor properties of floodplain
and surrounding forest in Igneada, Turkey. Journal of Environmental Biology. 31. 129134.
Ismail Ahmad. (1989). Biogeografi: Kajian tentang tumbuh-tumbuhan di daratan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Julien P.Y., Abdul Ghani, Zakaria N.A., Abdullah R., Chang C.K., Ramli R., Dinor J., Manap
A. & Yusof M.F. (2006). Design Option of The Flood Mitigation Plan of Sungai
Muda, kedah. Research report No JPS (PP)/TB/2/06, Department of Irrigation and
Drainage, Malaysia. Kuala Lumpur.
Kern J. & Darwich, A. (1997). Nitrogen Turnover in the V´arzea. In The Central Amazon
Floodplain, Junk W.J. (ed.). Ecological Studies, vol. 126. Springer Verlag: Berlin.
Khairuddin Abdul karim. (1998). Geologi untuk jurutera awam. (Terj.). Johor: Penerbit
Universiti Teknologi Malaysia.
Khasawneh F.E. & Doll E.C. (1978). The use of phosphate rock for direct application to
soils. Di dalam: Advances in agronomy. Vol: 30. New York: Academic Press.
Knox J.C. (2006). Floodplain sedimentation in the Upper Mississippi Valley: Natural versus
human accelerated. Geomorphology. 76. 286-310.
Langhans S.D., Tiegs S.D., Uehlinger U., & Tockner K. (2006). Environmental heterogeneity
controls organic-matter dynamics in river-floodplain ecosystems. Journal of Ecology.
54. 111-117.
Latif Ibrahim & Chan N.W. (1995). Pola min hujan tahunan, musiman, dan bulanan di
negeri-negeri barat laut semenanjung Malaysia: Satu analisis statistik. Jurnal Ilmu
Kemanusiaan. 2. 95-116.
Laute K., & Beylich A.A. (2010). Characteristics of floodplain deposits within a braided
Sandur system in upper Erdalen (Nordfjord, Western Norway). Geografiska Annaler .
92 A (2). 211–223.
Laverman A.M., Zoomer H.R., & Verhoef H.A. (2001). The effect of oxygen, pH and
organic carbon on soil-layer specific denitrifying capacity in acid coniferous forest. Soil
Biology & Biochemistry. 33. 683-687.
Lovley D.R., Phillips E.J.M., Lonergan D.J. (1991) Enzymatic Versus non-enzymatic
mechanisms for Fe (III) reduction in aquatic sediments. Environmental science and
Tecnology. 25. 1062-1067.
333

Luther G.W., Sundby B., Lewis B.L., Brendal P.J., Silverberg N. (1997). Interactions of
Manganese with the Nitrogen cycle: alternative pathways to dinitrogen. Geochimica
et cosmochimica Acta. 61. 4043-4052.
Mahmoud Kamh, Walter J.H., Fathi Amer, Hamida Mostafa & Peter M. (1999). Mobilization
of soil and fertilizer phosphate by cover crops. Plant and Soil. 211. 19–27.
Melack J.M. & Fisher T.R. (1990). Comparative Limnology of Tropical Floodplain Lakes
with an Emphasis on the Central Amazon. Acta Limnologia Brasil. 3. 1-48.
Muhammad Barzani Gasim, Salmijah Surif, Mazlin Mokhtar, Mohamad Ikhwan Toriman,
Sahibin Abdul Rahim, Chong H. B. (2010). Analisis banjir Disember 2006: Tumpuan
di kawasan Bandar Segamat, Johor. Sains Malaysiana. 39 (3). 353-361.
Parton W. J., Schimel D.S., Cole C.V., & Ojima D.S. (1987). Analysis of Factors Controlling
Soil Organic Matter Levels in Great Plains Grasslands. Soil Science Society of
America . 51. 1173-1179.
Pietri J.C.A. & Brookes P.C. (2008). Relationships between soil pH and microbial properties
in a UK arable soil. 40. 1856–1861.
Poesen J.W., Vandaele K., & Van Wesemael B. (1996). Contribution of gully erosion to
sediment production on cultivated lands and rangelands. Erosion and sediment yield:
Global and regional perspectives (Proceeding of the Exeter symposium on July
1996). IAHS Publishing. 236. 251-266.
Poff N.L., Allan J.D., Bain I.B., Karr J.R., Prestegaard K.L., Richter B., Sparks R., &
Stromberg J. (1997). The Natural Flow Regime: A Paradigm for Riverine
Conservation and Restoration. Bioscience. 47. 769-784.
Roden E.E., & Edmonds J. W. (1997). Phosphate Mobilization in iron-rich anaerobic
sediments: microbial Fe(III) oxide reduction versus iron-sulfide Formation. Archive
for hydrobiologia 139. 347-378.
Sabihin Abd. Rahim, Zulfahmi Ali Rahman, Mohd. Nizam Mohd. Said, Wan Mohd. Razi
Idris, Tukimat Lihan, Lee Yook Heng, Tajudin Mahmud & Cho Wai Keat. (2011).
Kandungan karbon organic dan stok karbon di dalam tanih gambut, persekitaran
pertanian kelapa sawit, Kuala Langat Selatan, Selangor. Jurnal e-Bangi. 6 (2). 170182.
Sant D.A., Krishnan K., Rangarajan G., Basavaiah N., Pandya C., Sharma M., & Trivedi Y.
(2004). Characterization of Flood Plain and Climatic Change Using Multi-Proxy
Record from the Mahi River Basin, Mainland Gujerat. Journal India Geophysics
Union. 8 (1). 39-48.
Satish C. & Leif B. (2002). Lightweight Aggregate Concrete: Science, Technology and
Applications. William Andrew Publishing / Noyes Publications: United States.
Schroeder, P. (1995). Organic matter cycling by tropical agroforestry systems: A review.
334

Journal of Tropical Forest Science. 7 (3). 462-474.

Setaro F.V., Melack J.M. (1984). Responses of Phytoplankton to Experimental Nutrient
Enrichment in an Amazon Floodplain lake. Limnology and Oceanography. 29. 972–
984.
Sharpley A.N. & Withers P.J.A. (1994). The environmentally-sound management of
agricultural phosphorus. Fertilizer Research. 39. 133-146.
Stevenson A.C. (1991). Environmental acidification: A review of surface water acidification
during 1990. Progress in Physical Geography. 15 (2). 164-172.
Suhaila Jamaludin, Abdul Aziz Jemain. (2007). Fitting the statistical distributions to the daily
rainfall amount in Peninsular Malaysia. Jurnal Teknologi. 46 (c). 33- 48.
Tukiman Lihan, Sabihin Abdul Rahim, Aeslina Abdul Kadir, Jauharatuddini Ariffin, Suzana
Ismail. (2006). Ciri fizikokimia tanih di bahagian barat Pulau Indah, Klang, Selangor.
Sains Malaysiana . 35 (1). 23-30.
Van Duivenbooden N., De Wit C.T. & Van Keulen H. (1996). Nitrogen, phosphorus and
potassium relations in five major cereals reviewed in respect to fertilizer
recommendations using simulation modelling. Fertilizer Research. 44. 37-49.
Ward J.V. & Uehlinger U. (2003). Ecology of glacial flood plain. Netherlands: Kluwer
Academic Publishers.

335