tanap anri hogeregering
Nummer Toegang: Hoge Regering
Inventaris van het archief van de
gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge
Regering) van de Verenigde Oostindische
Compagnie en taakopvolgers, 1612-1812
Louisa Balk en Frans van Dijk, medewerkenden: mw. Dra. Dwi Mudalsih, mw. Dwi
Nurmaningsih, mw. Dra. Esti Kartikaningsih, mw. Dra. Euis Shariasih, mw. Isye Djumenar,
mw. Iyos Rosidah, mw. Dra. Kris Hapsari, hr. Drs. Langgeng Solistyo Budi, mw. Mira
Puspita Rini, mw. Drs. Risma Manurung, mw. Sutiasni, mw. Triana Widyaningrum, hr. Drs.
Sunarto, hr. Syarif Usman en mw. Dra. Widiyanti
Arsip Nasional Republik Indonesia, Jakarta (c) 2002
This finding aid is written in Dutch.
Hoge Regering
INHOUDSOPGAVE
BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF INHOUD EN STRUCTUUR VAN HET ARCHIEF ................ 7
Aanwijzingen voor de gebruiker ............................................................................. 9
Openbaarheidsbeperkingen ...................................................................................9
Beperkingen aan het gebruik .................................................................................9
Materiële beperkingen ..........................................................................................9
Aanvraaginstructie ...............................................................................................9
Citeerinstructie ....................................................................................................9
Archiefvorming .................................................................................................... 11
Geschiedenis van de archiefvormer ..................................................................... 11
1. De organisatie van de Verenigde Oostindische Compagnie ........................... 11
Inleiding ...................................................................................................... 11
De stichting van de VOC - het octrooi ............................................................ 13
Bewindhebbers en participanten ..................................................................... 15
Het 'generaal bestuur': taken en werkwijze van de Heren Zeventien ................... 19
Het bestuur en beheer in de kamers ................................................................ 24
De organisatie van de VOC in Indië ............................................................... 26
Batavia als administratief centrum .................................................................. 28
Het einde van de VOC .................................................................................. 33
Geschiedenis van het archiefbeheer ..................................................................... 34
De volledigheid ............................................................................................ 36
Inhoud en structuur van het archief ...................................................................... 39
Verantwoording van de bewerking ...................................................................... 39
Verwant materiaal ................................................................................................ 41
Beschikbaarheid van kopieën .............................................................................. 41
Publicaties ........................................................................................................ 41
BESCHRIJVING VAN DE SERIES EN ARCHIEFBESTANDDELEN ......................................... 57
Besluitvorming ...................................................................................................... 58
Voorbereiding ................................................................................................... 58
Vaststelling ....................................................................................................... 59
Generale notulen ........................................................................................... 59
Secrete notulen ............................................................................................. 73
Generale resoluties ........................................................................................ 74
Bijlagen generale resoluties ........................................................................... 98
Secrete resoluties ........................................................................................ 119
Generale besognes ...................................................................................... 122
Secrete besognes ......................................................................................... 124
Toegangen ................................................................................................. 126
Bekendmaking ................................................................................................ 135
Plakkaten ................................................................................................... 135
Toegangen ................................................................................................. 140
Codificering ............................................................................................... 141
Verslaglegging ..................................................................................................... 145
Dagregisters .................................................................................................... 145
Bijlagen dagregisters ........................................................................................ 153
Briefwisseling en andere stukken. .......................................................................... 154
Intern ............................................................................................................. 154
Patria .............................................................................................................. 156
3
4
Hoge Regering
Ingekomen missiven. .................................................................................. 157
Uitgaande missiven ..................................................................................... 165
Toegangen ................................................................................................. 180
Instructies .................................................................................................. 181
Ter kennisname ingekomen stukken ............................................................. 181
Instellingen en particulieren Batavia .................................................................. 184
Ingekomen en uitgaande missiven. ............................................................... 184
Toegangen ................................................................................................. 185
Hoge Commissie (commissarissen-generaal) ................................................. 185
Inlandse vorsten .............................................................................................. 186
Ingekomen en uitgaande missiven ................................................................ 186
Toegangen ................................................................................................. 188
Verdragen en contracten .............................................................................. 188
Buitenkantoren ................................................................................................ 190
Algemeen .................................................................................................. 190
Ingekomen en uitgaande missiven. .......................................................... 190
Toegangen ............................................................................................ 194
Instructies ............................................................................................. 194
Bijzonder ................................................................................................... 196
Ambon .................................................................................................. 196
Banda ................................................................................................... 197
Banjermassing ....................................................................................... 197
Bantam ................................................................................................. 197
Bengalen ............................................................................................... 198
Canton .................................................................................................. 199
Ceylon .................................................................................................. 200
Cheribon ............................................................................................... 202
Coromandel ........................................................................................... 202
Japan .................................................................................................... 204
Java's Noordoostkust .............................................................................. 205
Algemeen ......................................................................................... 205
Bosbeheer ........................................................................................ 207
Overige stukken. ............................................................................... 208
Kaap de Goede Hoop ............................................................................. 209
Macassar ............................................................................................... 209
Malabar ................................................................................................ 210
Malacca ................................................................................................ 211
Palembang en Jambij .............................................................................. 213
Perzië ................................................................................................... 213
Pontiana ................................................................................................ 213
Siam ..................................................................................................... 213
Souratte ................................................................................................ 214
Sumatra's Westkust ................................................................................ 215
Taiwan (Formosa) .................................................................................. 215
Ternate ................................................................................................. 215
Timor ................................................................................................... 216
Landen buiten het octrooigebied. ...................................................................... 216
Algemeen .................................................................................................. 216
Bijzonder ................................................................................................... 217
Verenigde Staten van Amerika ................................................................ 217
Hoge Regering
Mauritius .............................................................................................. 217
Philippijnen ........................................................................................... 217
Bijzondere onderwerpen ....................................................................................... 218
Ceremonie ...................................................................................................... 218
Chinezen ........................................................................................................ 219
Defensie ......................................................................................................... 219
Algemeen .................................................................................................. 219
Bijzonder ................................................................................................... 220
Leger .................................................................................................... 220
Marine .................................................................................................. 225
Eigendom van land en gebouwen ...................................................................... 228
Financiën ........................................................................................................ 230
Handel ............................................................................................................ 234
Justitie ............................................................................................................ 236
Kerkelijke zaken .............................................................................................. 238
Munten, maten en gewichten ............................................................................ 238
Rechten .......................................................................................................... 239
Scheepvaart .................................................................................................... 239
Staat en verval van de Compagnie. .................................................................... 243
Verpachting van rechten ................................................................................... 247
Overige stukken .............................................................................................. 247
Facilitering .......................................................................................................... 249
Organisatie ..................................................................................................... 249
Personeel ........................................................................................................ 249
Stukken niet behorende tot het archief .................................................................... 251
Oude inventarissen ............................................................................................... 255
Aanvullingen 2002 - 2007 ..................................................................................... 256
5
6
Hoge Regering
Hoge Regering
BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF
Naam archiefblok:
Inventaris van het archief van de gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge Regering)
van de Verenigde Oostindische Compagnie en taakopvolgers
Hoge Regering
Periode:
1612 - 1811
Archiefbloknummer:
Omvang:
500 meter
Taal van het archiefmateriaal:
Het merendeel der stukken is in het Nederlands.
Soort archiefmateriaal:
Archiefbewaarplaats:
Arsip Nasional Republik Indonesia (ANRI)
Archiefvormers:
gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge Regering) van de Verenigde Oostindische
Compagnie en taakopvolgers
Samenvatting van de inhoud van het archief:
Bevat generale en secrete notulen en resoluties met bijlagen, generale en secrete besognes,
plakkaten, dagregisters en ingekomen en uitgaande missiven van en naar patria, instellingen
en particulieren in Batavia, de buitenkantoren en inlandse vorsten.
7
8
Hoge Regering
Hoge Regering
AANWIJZINGEN VOOR DE GEBRUIKER
OPENBAARHEIDSBEPERKINGEN
Alle archiefbescheiden behorend tot het archiefblok zijn volledig openbaar.
BEPERKINGEN AAN HET GEBRUIK
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die
gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen
beperkingen krachtens het auteursrecht.
MATERIËLE BEPERKINGEN
AANVRAAGINSTRUCTIE
De originele archiefstukken, beschreven in deze inventaris, kunnen worden aangevraagd,
middels een aanvraagbriefje, in de studiezaal van het ANRI
CITEERINSTRUCTIE
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en
zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Arsip Nasional Republik Indonesia, Archief van de gouverneur-generaal en raden van Indië
(Hoge Regering) van de Verenigde Oostindische Compagnie en taakopvolgers, 1612-1811,
inv.nr. ...
VERKORT:
ID-JaAN, Hoge Regering, inv.nr...
9
10
Hoge Regering
Hoge Regering
ARCHIEFVORMING
GESCHIEDENIS VAN DE ARCHIEFVORMER
1. DE ORGANISATIE VAN DE VERENIGDE OOSTINDISCHE COMPAGNIE
F.S. Gaastra
INLEIDING
De in 1602 opgerichte Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) is van alle
handelscompagnieën uit de zeventiende en achttiende eeuw ongetwijfeld de meest succesvolle
geweest. De VOC slaagde er spoedig na haar oprichting in de Portugezen, die al een eeuw
eerder hun handelsimperium in Azië gevestigd hadden, ver terug te dringen en als mededinger
in de Europees-Aziatische handel nagenoeg uit te schakelen. De voornaamste concurrent van
de VOC, de in 1600 in Londen gevormde East India Company (EIC), ontbrak het
aanvankelijk aan financiële draagkracht, organisatorisch vermogen en steun van de overheid
om voldoende tegenspel te bieden aan de Nederlandse Compagnie. Pas aan het einde van de
zeventiende eeuw werd de EIC een werkelijk geduchte concurrent, die vervolgens in de loop
van de achttiende eeuw de VOC op verschillende terreinen voorbij zou streven. Toch bleef de
VOC als handelsorganisatie tot aan het einde van haar bestaan in 1800 de grootste van de
Aziatische compagnieën.
Voor de snelle groei van de Nederlandse Compagnie is een aantal factoren aan te wijzen.
Allereerst verschafte de kapitaalrijkdom in de Republiek de VOC een forse voorsprong. De
VOC kon daardoor de kostbare militaire operaties financieren die nodig waren om het
wereldmonopolie op de handel in fijne specerijen te verwerven. De verovering van de
Banda-eilanden in 1622 gaf de Compagnie het monopolie in nootmuskaat en foelie. Meer tijd
kostte de verwerving van het monopolie in kruidnagelen. Door vernietiging van
kruidnagelbomen op diverse eilanden in de Molukken slaagde de VOC erin de teelt van deze
specerij op Ambon te concentreren. De verovering van Makassar in 1667 bracht de laatste
haven waar Europese en Aziatische kooplieden 'gesmokkelde' - dat wil zeggen de buiten de
VOC om aangevoerde - kruidnagelen konden opkopen, in handen van de VOC. Het
monopolie in de kaneelhandel tenslotte werd verkregen door de verdrijving van de Portugezen
van Ceylon. Die geschiedde in twee fasen: tussen 1627 en 1642 en van 1654 tot 1658.
De activiteiten van de VOC betroffen niet alleen het vervoer van Aziatische producten naar de
Europese markten. De VOC slaagde erin om in Indië (zoals het gehele handelsgebied van de
Compagnie indertijd werd genoemd) kapitaal te accumuleren om een handelsnetwerk tussen
de diverse factorijen op te bouwen. Deze intra-Aziatische handel heeft de Compagnie
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw grote inkomsten bezorgd. Tussen circa 1635 en
1690 waren deze inkomsten groter dan de uitgaven; het Indisch bedrijf van de VOC maakte
toen dus winst en daarvan profiteerde ook het bedrijf in Nederland. Bovendien had de
Nederlandse Compagnie vanaf 1639 als enige Europese handelaar toegang tot Japan. Deze
handelsbetrekking was in de zeventiende eeuw zeer winstgevend en bood de Compagnie de
gelegenheid om goedkoop zilver te verwerven. Alle Europese kooplieden in Indië hadden
zilver nodig om textiel in India en peper in de Indonesische Archipel te kopen. De VOC kon
door haar 'Japanse connectie' in de zeventiende eeuw met een betrekkelijk geringe
zilveruitvoer uit Europa volstaan.
Aan het einde van de zeventiende eeuw nam de handel en scheepvaart tussen Europa en Indië
11
12
Hoge Regering
sterk in omvang toe. Textiel uit India, koffie uit Arabië en later ook uit Java en thee uit China
veroverden de Europese markt. Deze groei van de handel was algemeen; ook andere Europese
compagnieën profiteerden ervan. De VOC verloor gaandeweg haar unieke positie. Het
monopolie in de fijne specerijen werd relatief van minder belang. De inkomsten uit de
intra-Aziatische handel wogen niet langer op tegen de mede onder invloed van de kosten van
bestuur hoog opgelopen uitgaven. Het gevolg was dat het Indisch bedrijf van de VOC in de
achttiende eeuw jaar op jaar verlies maakte. Bovendien schrompelde de handel met Japan
ineen; deze was na 1700 nog maar van geringe betekenis. De opbrengsten van de verkopen
van 'Indische' goederen in patria waren nog wel voldoende om de omvangrijke
scheepsuitrustingen naar Indië te betalen en de ieder jaar terugkerende verliezen in Indië op te
vangen, maar de financiële reserves werden geringer.
Deze structurele veranderingen hadden tot gevolg dat de VOC steeds sterker op de
verkoopresultaten in de Republiek ging steunen. De financiering van het bedrijf was aan die
verkoopresultaten gekoppeld en dat maakte de Compagnie kwetsbaar: toen na het uitbreken
van de Vierde Engelse Oorlog in 1780 geen retouren meer binnenkwamen en geen veilingen
van betekenis konden worden gehouden, was de Compagnie in één klap haar krediet kwijt en
zat zij diep in de schulden. Na deze oorlog raakte de Compagnie in dermate grote problemen
dat zij slechts met steun van de overheid overeind kon blijven. De komst van de Fransen en de
val van de oude Republiek bezegelden het lot van de VOC. In begin 1796, kort na de stichting
van de Bataafse Republiek, moest de directie terugtreden en de leiding overdragen aan een
'Comité tot de zaken van de Oost-Indische handel en bezittingen'. De VOC was
genationaliseerd. Met ingang van 1 januari 1800 verloor het octrooi van de VOC, de
wettelijke basis van de onderneming, zijn geldigheid. Hoewel de oorlogsomstandigheden in
Europa geen drastische wijziging in de scheepvaart en handel op Indië toestonden, betekende
dit het einde van de Compagnie.
De totaalcijfers van twee eeuwen Compagniesbedrijvigheid, van handelsomzet, scheepvaart
en personeel, zijn indrukwekkend. Ondanks de dalende rendementen was het bedrijf in de
achttiende eeuw veel omvangrijker dan in de zeventiende. Zo rustte de VOC in totaal zo'n
4700 schepen naar Indië uit, waarvan bijna 1700 in de zeventiende en ruim 3000 in de
achttiende eeuw. Op deze schepen verlieten tussen 1602 en 1700 317.000 mensen Europa,
van 1700 tot 1795 was dat aantal 655.000. Cijfers over de handel bevestigen de groei van het
bedrijf na 1700. De uitgaven van de equipages, dat wil zeggen de scheepsbouw en
scheepsuitrustingen inclusief de gelden en goederen die naar Indië werden gezonden,
bedroegen over de jaren 1640-1700 f 370 miljoen, over de periode 1700 tot 1795 f 1608
miljoen. De inkoopwaarde van de uit Indië ontvangen retourgoederen bedroeg in dezelfde
periodes respectievelijk f 205 miljoen en f 667 miljoen; de opbrengsten van de verkoop van
deze retouren was in de eerste periode f 577 miljoen, in de tweede periode f 1633 miljoen.[3]
3.
Zie voor deze cijfers: Ibidem, deel I (voor scheepvaart, handel en personeel) en J.P. de Korte, De
jaarlijkse financiële verantwoording in de Verenigde Oostindische Compagnie. Werken uitgegeven
door de vereeniging Het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief 17 (Leiden 1984) (voor handel
en financiën).
Hoge Regering
13
DE STICHTING VAN DE VOC - HET OCTROOI
De VOC kwam in 1602 voort uit een fusie van zes kleine compagnieën. Direct nadat de door
de Amsterdamse Compagnie van Verre georganiseerde eerste schipvaart van 1595-1597 de
mogelijkheid van de vaart op Azië had aangetoond, werden in Amsterdam, Rotterdam en in
Zeeland compagnieën opgericht. Kapitaal werd door deze compagnieën steeds voor één
expeditie bijeengebracht. Wel was er continuïteit in de directie; de leidinggevende kooplieden
of bewindhebbers droegen zorg voor elkaar opeenvolgende expedities. Telkens na terugkeer
van de schepen uit Indië kregen de investeerders, waaronder behalve de bewindhebbers ook
andere aandeelhouders of participanten, het oorspronkelijk ingelegde kapitaal terug, uiteraard
vermeerderd met een aandeel in de winst. Deze compagnieën beconcurreerden elkaar fel, wat
de winstmarges onder druk zette. Het afnemende rendement dreigde de investeerders af te
schrikken en bracht de voortgang van de vaart op Indië in gevaar.
De bewindhebbers waren niet blind voor deze ontwikkeling en al spoedig ontstond op lokaal
niveau samenwerking. In 1600 gingen de Amsterdamse compagnieën op in één Geünieerde
Amsterdamse Oostindische Compagnie, die van de Amsterdamse burgemeesters het
monopolie voor de vaart vanuit Amsterdam op Azië kreeg. Ook in Zeeland werd
samengewerkt. Verder reikte de samenwerking niet. De Zeeuwen voelden bijvoorbeeld
weinig voor een samengaan met de Hollandse compagnieën; zij vreesden dat in één
gezamenlijke onderneming Amsterdam een overwicht zou krijgen. Bovendien ontstonden in
andere steden - Hoorn, Enkhuizen en Delft - nieuwe compagnieën. Zo leek ook na 1600 de
onderlinge concurrentieslag te zullen voortduren.
De uiteindelijke vereniging in één Compagnie kwam niet spontaan tot stand, maar werd door
de overheid afgedwongen. De Nederlandse Republiek was in oorlog met de koning van
Spanje en Portugal. De bestaande compagnieën, tegenwoordig meest voorcompagnieën
genoemd, konden geen rol in de strijd tegen Spanje en Portugal vervullen. Eén vereende
Compagnie zou in die oorlog een krachtig militair èn economisch wapen kunnen zijn. De
Staten van Holland, onder leiding van Johan van Oldenbarnevelt, en vervolgens ook de
Staten-Generaal stuurden op een fusie aan. Tenslotte konden, na interventie van de stadhouder
prins Maurits, ook de Zeeuwen zich daaraan niet langer onttrekken. Op 20 maart 1602
vaardigden de Staten-Generaal het octrooi uit waarbij de 'Generale Vereenichde
geoctroyeerde Compagnie' in het leven werd geroepen.[5] Het octrooi gold voor de duur van
21 jaar. Van concurrentie was geen sprake meer: in het octrooi was bepaald dat niemand
behalve de VOC vanuit Nederland schepen mocht zenden of handel mocht drijven met het
gebied ten oosten van Kaap de Goede Hoop en ten westen van de Straat van Magallanes. (Zie
bijlagen 2, 3 en 4 voor kaarten van het octrooigebied van de VOC.)
Vele van de overige artikelen van het octrooi hadden betrekking op de organisatie van de
Compagnie, op de positie van de bewindhebbers en participanten en op de wijze van
kapitaalverwerving. Deze artikelen droegen de sporen van de moeizame onderhandelingen die
aan de totstandkoming van het octrooi waren voorafgegaan. De inhoud en uitwerking van de
bepalingen komen in navolgende paragrafen aan de orde. Eerst zal aandacht worden besteed
aan het compromiskarakter van het octrooi en aan de federale structuur, die zo kenmerkend is
voor de Nederlandse Oostindische Compagnie.
5.
Het originele octrooi bevindt zich in de VOC-archieven (inv. nr. 1). Het octrooi van 1602 en de bij de
verlengingen gewijzigde teksten zijn op verscheidene plaatsen afgedrukt, onder andere in C. Cau,
Groot Placcaetboek I (Den Haag 1658) 530 e.v. en Pieter van Dam, Beschryvinge van de Oostindische
Compagnie. F.W. Stapel en C.W.Th. van Boetzelaer ed. Rijks geschiedkundige publicatiën, grote
serie 63, 68, 74, 76, 83, 87, 96 (7 delen; 's-Gravenhage 1927-1954) eerste boek, deel I, 43.
14
Hoge Regering
Volgens het octrooi werden de voorcompagnieën afdelingen of kamers in de verenigde
Compagnie. Het waren er zes: Amsterdam, Zeeland (gevestigd in Middelburg), Delft,
Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen. Over het aandeel dat de kamers in de gemeenschappelijke
vaart en handel op Indië zouden genieten, was betrekkelijk snel overeenstemming bereikt.
Aan de kamer Amsterdam werd de helft van alle activiteiten gegund, aan Zeeland een kwart
en aan de vier kleine kamers elk een zestiende deel. Met deze in het octrooi opgenomen
verdeelsleutel waren de Zeeuwen gerustgesteld; zij hadden gevreesd dat wanneer de
kapitaalinleg bij de kamers als grondslag voor het aandeel in de bedrijfsvoering zou worden
genomen, Amsterdam meer dan de helft daarvan naar zich toe zou trekken.
Uiteraard werden de bewindhebbers van de voorcompagnieën de bewindhebbers van de
kamers. Boven die kamers kwam een generaal college te staan, dat met het opperbestuur werd
belast en dat zou bestaan uit vertegenwoordigers van de bewindhebbers van de kamers. Een
groot probleem was echter hoe de eenmaal vastgelegde verhouding tussen de kamers in het
opperbestuur moest worden weergegeven. Omdat Zeeland wenste dat in het generaal college
kamergewijs zou worden gestemd - zodat iedere kamer evenveel gewicht in de schaal kon
leggen - ketste overeenstemming aanvankelijk af. Uiteindelijk namen de Zeeuwen genoegen
met stemming per hoofd in een college dat uit zeventien personen zou bestaan. Amsterdam
zou daarin met acht bewindhebbers vertegenwoordigd zijn, Zeeland met vier en de kleine
kamers ieder met één, terwijl het zeventiende lid afwisselend door één van de kamers buiten
de Amsterdamse zou worden aangewezen. De Amsterdammers waren ervan uitgegaan dat dit
college, de Heren Zeventien, in Amsterdam bijeen zou komen, maar op dit punt werd een
concessie aan de Zeeuwen gedaan. Besloten werd een cyclus van acht jaar in te stellen.
Amsterdam zou daarvan zes jaar achtereen vergaderplaats zijn en dan zou deze kamer ook als
presidiale kamer optreden; daarna werd Middelburg voor twee jaar zetel van de Heren
Zeventien en viel het presidium aan de kamer Zeeland toe.
Nu kon in het octrooi, dus op papier, wel exact worden vastgelegd hoeveel invloed en
zeggenschap iedere kamer zou krijgen, het zou toch op de praktijk aankomen hoe deze
ingewikkelde structuur vorm zou krijgen. Gaandeweg ontwikkelde zich in de zeventiende
eeuw eenzelfde bestuurspraktijk die de bewindhebbers, veelal als regent, kenden van het
bestuur van de Republiek. De verhouding tussen de bewindhebberscolleges van de kamers en
de vergadering van de Heren Zeventien, die immers uit afgevaardigden uit deze
bewindhebberscolleges bestond, werd in veel opzichten vergelijkbaar met de verhouding
tussen bijvoorbeeld de vergaderingen van de Staten van Holland of Zeeland en de steden, die
hun bestuurders naar de Statenvergaderingen afvaardigden. Voor iedere vergadering van de
Heren Zeventien kregen de kamers door de presidiale kamer de agenda toegezonden.
Vervolgens werd aan hun gedeputeerden een lastgeving voor stemmingen meegegeven.
Wanneer bij de Heren Zeventien belangrijke zaken aan de orde kwamen die niet op de agenda
waren geplaatst, vond ruggespraak plaats.
Ook in een ander opzicht vormde het octrooi een compromis. Dat betrof het kapitaal. Doordat
het octrooi een geldigheidsduur van 21 jaar was gegeven, was de VOC geen
gelegenheidsonderneming die, zoals de voorcompagnieën, slechts voor één expeditie werd
gevormd. Maar de consequentie daarvan ten aanzien van de regels voor het bijeenbrengen van
het kapitaal had men niet willen of durven trekken. Al voor de vorming van de Verenigde
Compagnie was door de voorcompagnieën geld bijeengebracht voor scheepsuitrustingen naar
Azië. Deze schepen werden nu samengevoegd tot één vloot; deze 'vloot van veertien schepen'
werd aldus de eerste door de VOC uitgeruste expeditie naar Azië. Vervolgens zou, zo schreef
het octrooi voor, gelegenheid worden gegeven voor de inleg van nieuw kapitaal, niet voor één
expeditie, maar voor een termijn van tien jaar, waarin meerdere vloten naar Azië zouden
worden uitgerust. In 1612 zouden de aandeelhouders of participanten hun inleg kunnen
Hoge Regering
15
terugkrijgen, met de tot op dat moment behaalde winst, en zou opnieuw kapitaalinschrijving
mogelijk zijn voor de volgende tien jaar. Bovendien werd bepaald dat zodra na verkoop van
uit Indië binnengekomen retourgoederen vijf procent van de oorspronkelijke inleg weer in de
Compagnieskas was teruggevloeid, een dividenduitkering aan de aandeelhouders zou volgen.
Deze bepalingen maakten kapitaalaccumulatie onmogelijk. Dat was niet te rijmen met het
streven dat bij oprichting van de VOC had voorgestaan: het geven van een hechte en solide
basis aan de handel op Azië. De bewindhebbers hebben zich dan ook niet aan deze
voorschriften gehouden. De participanten hebben lang op een dividenduitkering moeten
wachten en na tien jaar vond er geen teruggave van kapitaal plaats. De oorspronkelijke inleg
is gedurende het bestaan van de Compagnie ongewijzigd gebleven. De Staten-Generaal, die
het octrooi hadden uitgevaardigd, hebben de bewindhebbers in het niet nakomen van deze
bepalingen gesteund.[6]
In 1622/23 werd het octrooi voor eenentwintig jaar verlengd. Na klachten van de
participanten werd hun iets meer zeggenschap gegeven, maar wezenlijke veranderingen
werden niet aangebracht. Bij de latere octrooiverlengingen ontstonden vaak politieke
verwikkelingen: diverse steden en provincies zagen dan hun kans schoon om in ruil voor
steun aan verlenging voorrechten af te dwingen, zoals buitengewone bewindhebbersplaatsen
in één van de kamers. Ook werd soms bij die gelegenheden door de Staten-Generaal geld of
navale steun gevraagd in oorlogsomstandigheden. Pas laat in de achttiende eeuw ontstond
twijfel over het reilen en zeilen van de Compagnie en werd bij verlenging de situatie in Indië
in de besprekingen betrokken. Maar tot wezenlijke kritiek kwam het ook toen niet: over het
algemeen heeft de Compagnie steeds de steun van de Staten-Generaal ontvangen en heeft de
overheid het monopolie van de VOC strikt gehandhaafd.
BEWINDHEBBERS EN PARTICIPANTEN
De 76 bewindhebbers die in 1602 aan het hoofd van de voorcompagnieën stonden, kregen na
oprichting van de VOC de leiding over de nieuwe onderneming. Het octrooi met het
monopolie en de, zij het voorlopig tot 21 jaar beperkte, duur van de onderneming gaf de
bewindhebbers een andere positie dan voorheen. Zij vormden nu een werkelijke directie, een
'managerial group' met een eigen, van de participanten onderscheiden doelstelling. Weliswaar
waren zijzelf ook belangrijke investeerders en als zodanig verschilden hun positie en belangen
niet van die van de andere aandeelhouders. Maar als directie streefden zij naar groei van de
omzet, en naar continuïteit en consolidatie, meer dan naar een winst op korte termijn die de
kapitaalverschaffers snel rendement op hun investering zou kunnen bieden. De
bewindhebbers genoten daarbij de bescherming van het octrooi. Zij hoefden pas na tien jaar,
dus na afloop van de eerste tienjarige kapitaalrekening, de boeken te openen en aan de
participanten verantwoording af te leggen.
De inkomsten van de bewindhebbers waren gesteld op een bepaald percentage van de omzet:
op één procent van de uitgaven voor de uitrustingen of equipages en op één procent van de
opbrengsten van de verkopen van de retourgoederen. Het bewindhebberschap gold voor het
leven. Bij benoeming van nieuwe bewindhebbers hadden participanten geen enkele invloed.
Bewindhebbers waren gehouden voor een bepaald minimumbedrag in de VOC deel te nemen:
f 6000 (in de kamers Hoorn en Enkhuizen f 3000). Dit bedrag werd opgevat als borg; bij
6.
. J.G. van Dillen, Het oudste aandeelhoudersregister van de Kamer Amsterdam der Oost-Indische
Compagnie. Werken uitgegeven door de vereeniging Het Nederlandsch Economisch-Historisch
Archief 14 ('s-Gravenhage 1958) 20-45, behandelt uitvoerig de problemen die gedurende de eerste
tien jaar rezen en de frustratie bij de kapitaalverschaffers
16
Hoge Regering
wanbeheer of fraude kon een bewindhebber worden aangesproken. Overigens werd in het
octrooi vastgelegd dat bewindhebbers voor schulden die door de Compagnie waren
aangegaan, niet persoonlijk aansprakelijk waren. Aan bepalingen in het octrooi ten gunste van
de participanten - de spoedige dividenduitkering uit de opbrengsten van de retouren en de
liquidatie van het kapitaal na tien jaar - werd zoals gezegd door de bewindhebbers niet de
hand gehouden. Kortom, tegenover het recht dat het octrooi aan de bewindhebbers gaf om de
VOC te besturen stonden maar weinig verplichtingen, en daar werd dan nog de hand mee
gelicht.
Het octrooi stelde het aantal bewindhebbers op zestig: twintig in de kamer Amsterdam, twaalf
in Zeeland en zeven in elk van de kleine kamers. Aangezien bij de oprichting van de VOC in
alle kamers behalve die van Hoorn, meer bewindhebbers waren, zou voorlopig bij het
openvallen van een plaats geen nieuwe aanstelling volgen. De benoemingsprocedure die in
1602 was voorgeschreven, gaf aan de Staten van Holland, en voor de kamer Zeeland aan de
Staten van Zeeland, het recht een kandidaat te kiezen uit een nominatie van drie personen,
opgesteld door de nog zittende bewindhebbers van de desbetreffende kamer. Dit voorschrift
was op aandringen van de Zeeuwen in het octrooi opgenomen. In Holland is het echter nooit
toegepast. Enkele dagen voordat het octrooi werd uitgevaardigd, namen de Staten van
Holland op voorstel van de stad Amsterdam een resolutie aan waarin de keuze uit de
nominatie van drie aan de burgemeesters van de betrokken steden werd overgelaten. Immers,
de burgemeesters hadden, zo argumenteerden de Amsterdammers, 'vaste kennisse' van de
kwaliteiten van de kandidaten.
Het Zeeuwse streven om de keuze aan de Staten over te laten was mogelijk ingegeven om
problemen in eigen kring te voorkomen. De situatie was er ingewikkelder dan in Holland. In
de Zeeuwse voorcompagnieën hadden ook inwoners uit Veere en Vlissingen belangen gehad
en deze steden wensten hun aandeel in de vaart op Azië na 1602 niet prijs te geven. Tenslotte
wisten beide steden na veel ruzie ieder twee bewindhebberszetels in de Zeeuwse kamer te
bemachtigen. Reeds in 1603 verloor Veere zijn zetel, doordat de bewindhebber Balthasar de
Moucheron uit Veere zijn zetel opgaf. Herbezetting was toen niet aan de orde omdat er nog
dertien bewindhebbers in functie waren, één meer dan in het octrooi was bepaald. Veere
slaagde er naderhand niet meer in de tweede zetel terug te winnen, ondanks hardnekkige strijd
die bij iedere benoeming weer terugkeerde. Middelburg hield vast aan de eenmaal verworven
negen plaatsen en vond de Staten van Zeeland aan zijn zijde. De Staten van Zeeland hebben
tot 1646 aan hun benoemingsrecht vastgehouden; daarna hebben de steden dit recht
overgenomen, waarbij elke stad de eigen plaatsen mocht opvullen.
Het gevolg was dat er een nauwe relatie ontstond tussen de stedelijke regenten en de
bewindhebbers. Partijstrijd, politieke tegenstellingen en 'cabalen' konden zo gemakkelijk de
bewindhebberscolleges binnendringen. Uit de nauwe band tussen stedelijke regenten en
VOC-bewindhebbers mag niet geconcludeerd worden dat kooplieden gaandeweg plaats
moesten maken voor bestuurders; zeker in Amsterdam werd erop gelet dat handelskennis in
het college behouden bleef. Een uitvloeisel van het gehanteerde benoemingsstelsel is
overigens, dat in stedelijke archieven veelvuldig informatie te vinden is over de aanstelling
van bewindhebbers.
Naast de zestig bewindhebbers waarover het octrooi van 1602 sprak, kwamen in de loop der
tijd bewindhebbers van buiten de kamersteden in de bewindhebberscolleges. Dit zogeheten
extraordinair of buitengewoon bewindhebberschap was ontstaan als gevolg van de eisen die
verschillende provincies hadden gesteld nadat de Staten-Generaal in 1606 enige forse
subsidies aan de VOC hadden toegekend. Omdat zij toezicht wilden hebben op de besteding
van deze gelden kregen in 1613 en 1614 Gelderland, Utrecht, Friesland en de stad Dordrecht
Hoge Regering
17
('als eerste en voorsittende stad' in Holland) het recht ieder een bewindhebber aan te stellen.
Dordrecht had al in 1602 gepoogd om via een georganiseerde kapitaalinleg van een groot
aantal ingezetenen invloed in de VOC te krijgen. Dit streven kon de stad dus in 1614
verwezenlijken. In 1647, bij de tweede octrooiverlenging, kregen ook Overijssel en Stad en
Lande zo'n post.
De perikelen die aan de tweede octrooiverlenging (in 1642) voorafgingen, gaven ook aan
verscheidene Hollandse steden een mooie gelegenheid een bewindhebberspost te
bemachtigen. Al in 1636 was er ruzie geweest tussen Dordrecht, Amsterdam en Haarlem. Het
buitengewone bewindhebberschap van de eerstgenoemde stad was namelijk min of meer
officieus overgegaan in een gewone, omdat de Dordtse vertegenwoordiger Elias Trip
gedurende zijn ambtsperiode naar Amsterdam was verhuisd en vervolgens tot de gewone
Amsterdamse bewindhebbers werd gerekend. Na Trips overlijden wenste Dordrecht deze
situatie te continueren, maar Haarlem meende op grond van de rangorde van de steden in de
Staten van Holland aan de beurt te komen en maakte derhalve aanspraak op de voorheen door
Dordrecht bezette bewindhebbersplaats. Bij de discussie over continuering van het octrooi die
spoedig daarop losbarstte, werd het de Compagnie duidelijk dat de steden in ruil voor steun
aan verlenging iets moest worden aangeboden. Haarlem en Leiden kwamen er het beste
vanaf; deze steden sleepten een gewone bewindhebbersplaats in de kamer Amsterdam in de
wacht, die zij overigens pas in 1648 konden bezetten. Dordrecht kreeg naast het
buitengewoon bewindhebberschap in de kamer Amsterdam een dergelijke plaats in één der
kamers van het Zuiderkwartier (Delft en Rotterdam), later alleen in Rotterdam. Alkmaar
mocht een bewindhebber aanstellen, die afwisselend in Hoorn en Enkhuizen zitting kreeg.
Gouda kwam wat achteraan, maar wist tenslotte in 1665 een post te bemachtigen in de kamer
Amsterdam. Veel later, in 1696, sleepte de Ridderschap van Holland nog twee gewone
bewindhebbersplaatsen in de wacht in de kleine Hollandse kamers. Deze plaatsen werden
boven het bestaande getal van zestig geteld.
Naar goed gebruik in de Republiek was de bestuursstructuur dus uiterst ingewikkeld
geworden. Bovendien hielden de kleine kamers zich niet aan de formele regels. In de kamers
van het Noorderkwartier, Hoorn en Enkhuizen, werd de buitengewoon bewindhebber van
Alkmaar als een 'ordinaris' beschouwd. Deze bewindhebber nam steeds in die kamer zitting
waar een plaats was vrijgekomen. Het betekende dat de kamer Hoorn dan wel Enkhuizen
soms slechts zes bewindhebbers uit de eigen stad telde. Hetzelfde gebeurde na 1696 met de
bewindhebber van de Ridderschap in de kamers van het Zuiderkwartier. [8]
Niet alleen in het aantal bewindhebbers, maar ook in hun beloning en verkiezing, en in de rol
van de participanten werd in de loop van de zeventiende eeuw het een en ander gewijzigd. Bij
de participanten heerste grote ontevredenheid over het niet nakomen van de in 1602
vastgelegde verplichtingen ten aanzien van dividendbetaling en de afwikkeling van het
kapitaal, en over de geringe openheid van de bewindhebbers in financiële zaken. Bovendien
ontstond bij participanten het vermoeden dat bewindhebbers zich ten koste van de Compagnie
verrijkten. Dit leidde gedurende de termijn van het eerste octrooi tot felle ruzies. Bij de
verlenging van het octrooi kwamen de Staten-Generaal voor een klein deel aan de klachten
tegemoet. Allereerst werd de beloning van de bewindhebbers gewijzigd. De één procent
provisie werd voortaan berekend over de uitgaven voor de uitredingen en over de netto- in
plaats van de bruto-opbrengsten van de verkopingen. Dat betekende een verlaging van het
honorarium. In 1647 werd de hele regeling afgeschaft en vervangen door een vast traktement
8.
Over de benoeming, salariëring enz. van de bewindhebbers: Van Dam, Beschryvinge eerste boek, deel
I, 156-229. Zie voorts Femme Gaastra, Bewind en beleid bij de VOC. De financiële en commerciële
politiek van de bewindhebbers, 1672-1702 (Zutphen 1989) 25-33.
18
Hoge Regering
van f 3100 per jaar voor de bewindhebbers van de kamer Amsterdam, f 2600 voor die van
Zeeland en f 1200 voor de bewindhebbers in de kleine kamers. Voorts werd in 1623 het
bewindhebberschap aan een termijn van drie jaar gebonden, maar die maatregel werd al snel
onder tafel gewerkt: ook later bleven bewindhebbers in de meeste gevallen tot hun overlijden
hun plaats behouden.
In 1623 werd tevens via een ingewikkelde weg enige controle en zeggenschap aan de
participanten toegekend, door de instelling van drie commissies van hoofdparticipanten - dat
wil zeggen zij die, zoals ook voor de bewindhebbers was vereist, voor minstens f 6000 in de
kamers Amsterdam of Zeeland en voor f 3000 in de kleine kamers participeerden. [9]
Eén college, dat van de rekeningopnemers, zou samen met de bewindhebbers de 'generale
rekeninge' controleren, die voor het eerst na afloop van het octrooi in 1622 moest worden
gepresenteerd. Sedert 1647 vond deze financiële verantwoording om de vier jaar plaats, niet
alleen ten overstaan van de rekeningopnemers, maar ook van een commissie uit de
Staten-Generaal.
Het tweede college van hoofdparticipanten fungeerde per kamer en werd bijeengeroepen bij
het openvallen van een bewindhebbersplaats. Bij 'affixie van biljetten' werd dan een gelijk
aantal hoofdparticipanten opgeroepen als er nog zittende bewindhebbers waren;
bewindhebbers en hoofdparticipanten vormden dan te zamen het kiescollege dat een
nominatie van drie personen mocht opstellen. In de praktijk volgden de kamers ook daar weer
eigen regels. Zo kwamen in Zeeland twee keer zoveel hoofdparticipanten bijeen als er
bewindhebbers waren. In Amsterdam daarentegen was de animo voor deze bijeenkomsten
onder de hoofdparticipanten gering; meestal kwamen maar enkele participanten opdagen.
Tenslotte werden uit de kamers negen hoofdparticipanten aangewezen die aan de
vergaderingen van de Heren Zeventien en de diverse commissies van de Zeventien deelnamen
en daarin een adviserende stem konden uitbrengen. Vier van hen kwamen uit Amsterdam,
twee uit Zeeland en drie uit de overige kamers, hetgeen dus inhield dat deze kleine kamers het
beurtelings zonder zo'n hoofdparticipant als afgevaardigde moesten stellen. De verkiezing
ging min of meer zoals bij de bewindhebbers: participanten stelden een nominatie van drie
personen op, waaruit de plaatselijke burgemeesters de electie deden. Omdat deze
participanten na hun verkiezing een eed aflegden ten overstaan van de burgemeester (zoals
ook de bewindhebbers deden) werden zij 'beëdigde hoofdparticipanten' genoemd.
In 1749 werd in de regels van benoeming weer verandering gebracht. Toen werd op voorstel
van zestig hoofdparticipanten van de VOC stadhouder Willem IV tot opperbewindhebber
benoemd. Aan de stadhouder viel nu het recht toe uit de voordracht van drie personen nieuwe
bewindhebbers en nieuwe beëdigde hoofdparticipanten te kiezen. Overigens bemoeiden
Willem IV en zijn opvolger Willem V zich niet rechtstreeks met de directie; zij lieten zich in
de bewindhebberscolleges van de kamers en in de vergadering van de Heren Zeventien
vertegenwoordigen door een 'representant'. [10]
9.
10.
Sedert 1648 hoefden bewindhebbers van de kamers Delft en Rotterdam ook nog slechts voor f 3000 in
hun kamer te participeren. De functies die door de hoofdparticipanten konden worden waargenomen,
zijn helder uiteengezet door F.W. Stapel in diens uitgave van Van Dam, Beschryvinge eerste boek,
deel I, 295 noot 5.
Over de achtergronden van de aanstelling van Willem IV tot opperbewindhebber, zie Isaac de Pinto,
'Anecdotes historiques touchant le Stadhoudérat des Indes dans l'illustre maison d'Orange en 1748 et
1749'. A.J. Veenendaal jr. ed. in: Nederlandse historische bronnen uitgegeven door het Nederlands
Historisch Genootschap III (Amsterdam 1983) 125-145.
Hoge Regering
In 1786 tenslotte, toen de Compagnie voor financiële steun op de overheid was aangewezen,
werd op voorstel van de Staten van Holland het bewindhebberscollege van de kamer
Amsterdam met zes personen uitgebreid. Aan deze uitbreiding was een politieke strijd
voorafgegaan. Het was aanvankelijk de bedoeling van de Staten van Holland geweest dat ook
in Zeeland enkele bewindhebbers zouden worden benoemd. Deze hervormingsgezinde
directieleden, die door het door de patriotten beïnvloede bestuur werden aangesteld, zouden
zich vooral met het Indisch bedrijf moeten bezighouden. Maar Zeeland verzette zich en
derhalve bleef de uitbreiding van het bewindhebberscollege tot Amsterdam beperkt. De nieuw
benoemde bewindhebbers vormden in die kamer het departement 'tot de Indische zaken', ook
wel het Vijfde Departement genoemd. Aangezien de anti-Oranjegezinde patriotten in Holland
de overhand hadden, geschiedde de aanstelling aanvankelijk niet door de stadhouder, doch
door de Staten-Generaal op voordracht van de Staten van Holland. Toen in 1788 de politieke
verhoudingen zich wijzigden en de stadhouder zijn oude positie herwon, werd hij ook in dit
opzicht in zijn rechten hersteld. In 1790 ging uiteindelijk ook de kamer Zeeland met de
instelling van dit bestuurslichaam akkoord, dat sedertdien de naam Preparatoir Besogne
kreeg.[11]
De komst van de Fransen en de stichting van de Bataafse Republiek maakten in 1795 een
einde aan het bewind van de oude directie. Volgens het decreet van de Staten-Generaal van 24
december 1795 werden de bewindhebbers per 1 maart 1796 van hun functie ontheven. Het
bestuur over de Compagnie werd gegeven aan het 21 leden tellend Comité tot de zaken van de
Oost-Indische handel en bezittingen.
HET 'GENERAAL BESTUUR': TAKEN EN WERKWIJZE VAN DE HEREN
ZEVENTIEN
Al spoedig na 1602 ontstond een vast patroon in de werkwijze van de Heren Zeventien. In de
zeventiende eeuw kwam dit college meestal drie keer in het jaar gedurende één of meer
weken in vergadering bijeen. Soms echter waren er slechts twee vergaderingen en dat werd na
1751 regel. Tussen deze vergaderingen door vonden bijeenkomsten plaats van commissies
van bewindhebbers die voor de Heren Zeventien beleidsvoorbereidend werk verrichtten of
controle uitoefenden op het beheer bij de kamers. Deze commissies, die niet in het octrooi
waren genoemd en die in de eerste helft van de zeventiende eeuw ontstonden, bestonden
evenals de vergadering van de Heren Zeventien uit afgevaardigden uit de
bewindhebberscolleges van de kamers.
De volgende commissies waren werkzaam:
1.
Een commissie voor het opmaken van de jaarlijkse staat.
2.
Een commissie voor het bijwonen en controleren van de veilingen van de kamers.
3.
Een co
Inventaris van het archief van de
gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge
Regering) van de Verenigde Oostindische
Compagnie en taakopvolgers, 1612-1812
Louisa Balk en Frans van Dijk, medewerkenden: mw. Dra. Dwi Mudalsih, mw. Dwi
Nurmaningsih, mw. Dra. Esti Kartikaningsih, mw. Dra. Euis Shariasih, mw. Isye Djumenar,
mw. Iyos Rosidah, mw. Dra. Kris Hapsari, hr. Drs. Langgeng Solistyo Budi, mw. Mira
Puspita Rini, mw. Drs. Risma Manurung, mw. Sutiasni, mw. Triana Widyaningrum, hr. Drs.
Sunarto, hr. Syarif Usman en mw. Dra. Widiyanti
Arsip Nasional Republik Indonesia, Jakarta (c) 2002
This finding aid is written in Dutch.
Hoge Regering
INHOUDSOPGAVE
BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF INHOUD EN STRUCTUUR VAN HET ARCHIEF ................ 7
Aanwijzingen voor de gebruiker ............................................................................. 9
Openbaarheidsbeperkingen ...................................................................................9
Beperkingen aan het gebruik .................................................................................9
Materiële beperkingen ..........................................................................................9
Aanvraaginstructie ...............................................................................................9
Citeerinstructie ....................................................................................................9
Archiefvorming .................................................................................................... 11
Geschiedenis van de archiefvormer ..................................................................... 11
1. De organisatie van de Verenigde Oostindische Compagnie ........................... 11
Inleiding ...................................................................................................... 11
De stichting van de VOC - het octrooi ............................................................ 13
Bewindhebbers en participanten ..................................................................... 15
Het 'generaal bestuur': taken en werkwijze van de Heren Zeventien ................... 19
Het bestuur en beheer in de kamers ................................................................ 24
De organisatie van de VOC in Indië ............................................................... 26
Batavia als administratief centrum .................................................................. 28
Het einde van de VOC .................................................................................. 33
Geschiedenis van het archiefbeheer ..................................................................... 34
De volledigheid ............................................................................................ 36
Inhoud en structuur van het archief ...................................................................... 39
Verantwoording van de bewerking ...................................................................... 39
Verwant materiaal ................................................................................................ 41
Beschikbaarheid van kopieën .............................................................................. 41
Publicaties ........................................................................................................ 41
BESCHRIJVING VAN DE SERIES EN ARCHIEFBESTANDDELEN ......................................... 57
Besluitvorming ...................................................................................................... 58
Voorbereiding ................................................................................................... 58
Vaststelling ....................................................................................................... 59
Generale notulen ........................................................................................... 59
Secrete notulen ............................................................................................. 73
Generale resoluties ........................................................................................ 74
Bijlagen generale resoluties ........................................................................... 98
Secrete resoluties ........................................................................................ 119
Generale besognes ...................................................................................... 122
Secrete besognes ......................................................................................... 124
Toegangen ................................................................................................. 126
Bekendmaking ................................................................................................ 135
Plakkaten ................................................................................................... 135
Toegangen ................................................................................................. 140
Codificering ............................................................................................... 141
Verslaglegging ..................................................................................................... 145
Dagregisters .................................................................................................... 145
Bijlagen dagregisters ........................................................................................ 153
Briefwisseling en andere stukken. .......................................................................... 154
Intern ............................................................................................................. 154
Patria .............................................................................................................. 156
3
4
Hoge Regering
Ingekomen missiven. .................................................................................. 157
Uitgaande missiven ..................................................................................... 165
Toegangen ................................................................................................. 180
Instructies .................................................................................................. 181
Ter kennisname ingekomen stukken ............................................................. 181
Instellingen en particulieren Batavia .................................................................. 184
Ingekomen en uitgaande missiven. ............................................................... 184
Toegangen ................................................................................................. 185
Hoge Commissie (commissarissen-generaal) ................................................. 185
Inlandse vorsten .............................................................................................. 186
Ingekomen en uitgaande missiven ................................................................ 186
Toegangen ................................................................................................. 188
Verdragen en contracten .............................................................................. 188
Buitenkantoren ................................................................................................ 190
Algemeen .................................................................................................. 190
Ingekomen en uitgaande missiven. .......................................................... 190
Toegangen ............................................................................................ 194
Instructies ............................................................................................. 194
Bijzonder ................................................................................................... 196
Ambon .................................................................................................. 196
Banda ................................................................................................... 197
Banjermassing ....................................................................................... 197
Bantam ................................................................................................. 197
Bengalen ............................................................................................... 198
Canton .................................................................................................. 199
Ceylon .................................................................................................. 200
Cheribon ............................................................................................... 202
Coromandel ........................................................................................... 202
Japan .................................................................................................... 204
Java's Noordoostkust .............................................................................. 205
Algemeen ......................................................................................... 205
Bosbeheer ........................................................................................ 207
Overige stukken. ............................................................................... 208
Kaap de Goede Hoop ............................................................................. 209
Macassar ............................................................................................... 209
Malabar ................................................................................................ 210
Malacca ................................................................................................ 211
Palembang en Jambij .............................................................................. 213
Perzië ................................................................................................... 213
Pontiana ................................................................................................ 213
Siam ..................................................................................................... 213
Souratte ................................................................................................ 214
Sumatra's Westkust ................................................................................ 215
Taiwan (Formosa) .................................................................................. 215
Ternate ................................................................................................. 215
Timor ................................................................................................... 216
Landen buiten het octrooigebied. ...................................................................... 216
Algemeen .................................................................................................. 216
Bijzonder ................................................................................................... 217
Verenigde Staten van Amerika ................................................................ 217
Hoge Regering
Mauritius .............................................................................................. 217
Philippijnen ........................................................................................... 217
Bijzondere onderwerpen ....................................................................................... 218
Ceremonie ...................................................................................................... 218
Chinezen ........................................................................................................ 219
Defensie ......................................................................................................... 219
Algemeen .................................................................................................. 219
Bijzonder ................................................................................................... 220
Leger .................................................................................................... 220
Marine .................................................................................................. 225
Eigendom van land en gebouwen ...................................................................... 228
Financiën ........................................................................................................ 230
Handel ............................................................................................................ 234
Justitie ............................................................................................................ 236
Kerkelijke zaken .............................................................................................. 238
Munten, maten en gewichten ............................................................................ 238
Rechten .......................................................................................................... 239
Scheepvaart .................................................................................................... 239
Staat en verval van de Compagnie. .................................................................... 243
Verpachting van rechten ................................................................................... 247
Overige stukken .............................................................................................. 247
Facilitering .......................................................................................................... 249
Organisatie ..................................................................................................... 249
Personeel ........................................................................................................ 249
Stukken niet behorende tot het archief .................................................................... 251
Oude inventarissen ............................................................................................... 255
Aanvullingen 2002 - 2007 ..................................................................................... 256
5
6
Hoge Regering
Hoge Regering
BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF
Naam archiefblok:
Inventaris van het archief van de gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge Regering)
van de Verenigde Oostindische Compagnie en taakopvolgers
Hoge Regering
Periode:
1612 - 1811
Archiefbloknummer:
Omvang:
500 meter
Taal van het archiefmateriaal:
Het merendeel der stukken is in het Nederlands.
Soort archiefmateriaal:
Archiefbewaarplaats:
Arsip Nasional Republik Indonesia (ANRI)
Archiefvormers:
gouverneur-generaal en raden van Indië (Hoge Regering) van de Verenigde Oostindische
Compagnie en taakopvolgers
Samenvatting van de inhoud van het archief:
Bevat generale en secrete notulen en resoluties met bijlagen, generale en secrete besognes,
plakkaten, dagregisters en ingekomen en uitgaande missiven van en naar patria, instellingen
en particulieren in Batavia, de buitenkantoren en inlandse vorsten.
7
8
Hoge Regering
Hoge Regering
AANWIJZINGEN VOOR DE GEBRUIKER
OPENBAARHEIDSBEPERKINGEN
Alle archiefbescheiden behorend tot het archiefblok zijn volledig openbaar.
BEPERKINGEN AAN HET GEBRUIK
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die
gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen
beperkingen krachtens het auteursrecht.
MATERIËLE BEPERKINGEN
AANVRAAGINSTRUCTIE
De originele archiefstukken, beschreven in deze inventaris, kunnen worden aangevraagd,
middels een aanvraagbriefje, in de studiezaal van het ANRI
CITEERINSTRUCTIE
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en
zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Arsip Nasional Republik Indonesia, Archief van de gouverneur-generaal en raden van Indië
(Hoge Regering) van de Verenigde Oostindische Compagnie en taakopvolgers, 1612-1811,
inv.nr. ...
VERKORT:
ID-JaAN, Hoge Regering, inv.nr...
9
10
Hoge Regering
Hoge Regering
ARCHIEFVORMING
GESCHIEDENIS VAN DE ARCHIEFVORMER
1. DE ORGANISATIE VAN DE VERENIGDE OOSTINDISCHE COMPAGNIE
F.S. Gaastra
INLEIDING
De in 1602 opgerichte Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) is van alle
handelscompagnieën uit de zeventiende en achttiende eeuw ongetwijfeld de meest succesvolle
geweest. De VOC slaagde er spoedig na haar oprichting in de Portugezen, die al een eeuw
eerder hun handelsimperium in Azië gevestigd hadden, ver terug te dringen en als mededinger
in de Europees-Aziatische handel nagenoeg uit te schakelen. De voornaamste concurrent van
de VOC, de in 1600 in Londen gevormde East India Company (EIC), ontbrak het
aanvankelijk aan financiële draagkracht, organisatorisch vermogen en steun van de overheid
om voldoende tegenspel te bieden aan de Nederlandse Compagnie. Pas aan het einde van de
zeventiende eeuw werd de EIC een werkelijk geduchte concurrent, die vervolgens in de loop
van de achttiende eeuw de VOC op verschillende terreinen voorbij zou streven. Toch bleef de
VOC als handelsorganisatie tot aan het einde van haar bestaan in 1800 de grootste van de
Aziatische compagnieën.
Voor de snelle groei van de Nederlandse Compagnie is een aantal factoren aan te wijzen.
Allereerst verschafte de kapitaalrijkdom in de Republiek de VOC een forse voorsprong. De
VOC kon daardoor de kostbare militaire operaties financieren die nodig waren om het
wereldmonopolie op de handel in fijne specerijen te verwerven. De verovering van de
Banda-eilanden in 1622 gaf de Compagnie het monopolie in nootmuskaat en foelie. Meer tijd
kostte de verwerving van het monopolie in kruidnagelen. Door vernietiging van
kruidnagelbomen op diverse eilanden in de Molukken slaagde de VOC erin de teelt van deze
specerij op Ambon te concentreren. De verovering van Makassar in 1667 bracht de laatste
haven waar Europese en Aziatische kooplieden 'gesmokkelde' - dat wil zeggen de buiten de
VOC om aangevoerde - kruidnagelen konden opkopen, in handen van de VOC. Het
monopolie in de kaneelhandel tenslotte werd verkregen door de verdrijving van de Portugezen
van Ceylon. Die geschiedde in twee fasen: tussen 1627 en 1642 en van 1654 tot 1658.
De activiteiten van de VOC betroffen niet alleen het vervoer van Aziatische producten naar de
Europese markten. De VOC slaagde erin om in Indië (zoals het gehele handelsgebied van de
Compagnie indertijd werd genoemd) kapitaal te accumuleren om een handelsnetwerk tussen
de diverse factorijen op te bouwen. Deze intra-Aziatische handel heeft de Compagnie
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw grote inkomsten bezorgd. Tussen circa 1635 en
1690 waren deze inkomsten groter dan de uitgaven; het Indisch bedrijf van de VOC maakte
toen dus winst en daarvan profiteerde ook het bedrijf in Nederland. Bovendien had de
Nederlandse Compagnie vanaf 1639 als enige Europese handelaar toegang tot Japan. Deze
handelsbetrekking was in de zeventiende eeuw zeer winstgevend en bood de Compagnie de
gelegenheid om goedkoop zilver te verwerven. Alle Europese kooplieden in Indië hadden
zilver nodig om textiel in India en peper in de Indonesische Archipel te kopen. De VOC kon
door haar 'Japanse connectie' in de zeventiende eeuw met een betrekkelijk geringe
zilveruitvoer uit Europa volstaan.
Aan het einde van de zeventiende eeuw nam de handel en scheepvaart tussen Europa en Indië
11
12
Hoge Regering
sterk in omvang toe. Textiel uit India, koffie uit Arabië en later ook uit Java en thee uit China
veroverden de Europese markt. Deze groei van de handel was algemeen; ook andere Europese
compagnieën profiteerden ervan. De VOC verloor gaandeweg haar unieke positie. Het
monopolie in de fijne specerijen werd relatief van minder belang. De inkomsten uit de
intra-Aziatische handel wogen niet langer op tegen de mede onder invloed van de kosten van
bestuur hoog opgelopen uitgaven. Het gevolg was dat het Indisch bedrijf van de VOC in de
achttiende eeuw jaar op jaar verlies maakte. Bovendien schrompelde de handel met Japan
ineen; deze was na 1700 nog maar van geringe betekenis. De opbrengsten van de verkopen
van 'Indische' goederen in patria waren nog wel voldoende om de omvangrijke
scheepsuitrustingen naar Indië te betalen en de ieder jaar terugkerende verliezen in Indië op te
vangen, maar de financiële reserves werden geringer.
Deze structurele veranderingen hadden tot gevolg dat de VOC steeds sterker op de
verkoopresultaten in de Republiek ging steunen. De financiering van het bedrijf was aan die
verkoopresultaten gekoppeld en dat maakte de Compagnie kwetsbaar: toen na het uitbreken
van de Vierde Engelse Oorlog in 1780 geen retouren meer binnenkwamen en geen veilingen
van betekenis konden worden gehouden, was de Compagnie in één klap haar krediet kwijt en
zat zij diep in de schulden. Na deze oorlog raakte de Compagnie in dermate grote problemen
dat zij slechts met steun van de overheid overeind kon blijven. De komst van de Fransen en de
val van de oude Republiek bezegelden het lot van de VOC. In begin 1796, kort na de stichting
van de Bataafse Republiek, moest de directie terugtreden en de leiding overdragen aan een
'Comité tot de zaken van de Oost-Indische handel en bezittingen'. De VOC was
genationaliseerd. Met ingang van 1 januari 1800 verloor het octrooi van de VOC, de
wettelijke basis van de onderneming, zijn geldigheid. Hoewel de oorlogsomstandigheden in
Europa geen drastische wijziging in de scheepvaart en handel op Indië toestonden, betekende
dit het einde van de Compagnie.
De totaalcijfers van twee eeuwen Compagniesbedrijvigheid, van handelsomzet, scheepvaart
en personeel, zijn indrukwekkend. Ondanks de dalende rendementen was het bedrijf in de
achttiende eeuw veel omvangrijker dan in de zeventiende. Zo rustte de VOC in totaal zo'n
4700 schepen naar Indië uit, waarvan bijna 1700 in de zeventiende en ruim 3000 in de
achttiende eeuw. Op deze schepen verlieten tussen 1602 en 1700 317.000 mensen Europa,
van 1700 tot 1795 was dat aantal 655.000. Cijfers over de handel bevestigen de groei van het
bedrijf na 1700. De uitgaven van de equipages, dat wil zeggen de scheepsbouw en
scheepsuitrustingen inclusief de gelden en goederen die naar Indië werden gezonden,
bedroegen over de jaren 1640-1700 f 370 miljoen, over de periode 1700 tot 1795 f 1608
miljoen. De inkoopwaarde van de uit Indië ontvangen retourgoederen bedroeg in dezelfde
periodes respectievelijk f 205 miljoen en f 667 miljoen; de opbrengsten van de verkoop van
deze retouren was in de eerste periode f 577 miljoen, in de tweede periode f 1633 miljoen.[3]
3.
Zie voor deze cijfers: Ibidem, deel I (voor scheepvaart, handel en personeel) en J.P. de Korte, De
jaarlijkse financiële verantwoording in de Verenigde Oostindische Compagnie. Werken uitgegeven
door de vereeniging Het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief 17 (Leiden 1984) (voor handel
en financiën).
Hoge Regering
13
DE STICHTING VAN DE VOC - HET OCTROOI
De VOC kwam in 1602 voort uit een fusie van zes kleine compagnieën. Direct nadat de door
de Amsterdamse Compagnie van Verre georganiseerde eerste schipvaart van 1595-1597 de
mogelijkheid van de vaart op Azië had aangetoond, werden in Amsterdam, Rotterdam en in
Zeeland compagnieën opgericht. Kapitaal werd door deze compagnieën steeds voor één
expeditie bijeengebracht. Wel was er continuïteit in de directie; de leidinggevende kooplieden
of bewindhebbers droegen zorg voor elkaar opeenvolgende expedities. Telkens na terugkeer
van de schepen uit Indië kregen de investeerders, waaronder behalve de bewindhebbers ook
andere aandeelhouders of participanten, het oorspronkelijk ingelegde kapitaal terug, uiteraard
vermeerderd met een aandeel in de winst. Deze compagnieën beconcurreerden elkaar fel, wat
de winstmarges onder druk zette. Het afnemende rendement dreigde de investeerders af te
schrikken en bracht de voortgang van de vaart op Indië in gevaar.
De bewindhebbers waren niet blind voor deze ontwikkeling en al spoedig ontstond op lokaal
niveau samenwerking. In 1600 gingen de Amsterdamse compagnieën op in één Geünieerde
Amsterdamse Oostindische Compagnie, die van de Amsterdamse burgemeesters het
monopolie voor de vaart vanuit Amsterdam op Azië kreeg. Ook in Zeeland werd
samengewerkt. Verder reikte de samenwerking niet. De Zeeuwen voelden bijvoorbeeld
weinig voor een samengaan met de Hollandse compagnieën; zij vreesden dat in één
gezamenlijke onderneming Amsterdam een overwicht zou krijgen. Bovendien ontstonden in
andere steden - Hoorn, Enkhuizen en Delft - nieuwe compagnieën. Zo leek ook na 1600 de
onderlinge concurrentieslag te zullen voortduren.
De uiteindelijke vereniging in één Compagnie kwam niet spontaan tot stand, maar werd door
de overheid afgedwongen. De Nederlandse Republiek was in oorlog met de koning van
Spanje en Portugal. De bestaande compagnieën, tegenwoordig meest voorcompagnieën
genoemd, konden geen rol in de strijd tegen Spanje en Portugal vervullen. Eén vereende
Compagnie zou in die oorlog een krachtig militair èn economisch wapen kunnen zijn. De
Staten van Holland, onder leiding van Johan van Oldenbarnevelt, en vervolgens ook de
Staten-Generaal stuurden op een fusie aan. Tenslotte konden, na interventie van de stadhouder
prins Maurits, ook de Zeeuwen zich daaraan niet langer onttrekken. Op 20 maart 1602
vaardigden de Staten-Generaal het octrooi uit waarbij de 'Generale Vereenichde
geoctroyeerde Compagnie' in het leven werd geroepen.[5] Het octrooi gold voor de duur van
21 jaar. Van concurrentie was geen sprake meer: in het octrooi was bepaald dat niemand
behalve de VOC vanuit Nederland schepen mocht zenden of handel mocht drijven met het
gebied ten oosten van Kaap de Goede Hoop en ten westen van de Straat van Magallanes. (Zie
bijlagen 2, 3 en 4 voor kaarten van het octrooigebied van de VOC.)
Vele van de overige artikelen van het octrooi hadden betrekking op de organisatie van de
Compagnie, op de positie van de bewindhebbers en participanten en op de wijze van
kapitaalverwerving. Deze artikelen droegen de sporen van de moeizame onderhandelingen die
aan de totstandkoming van het octrooi waren voorafgegaan. De inhoud en uitwerking van de
bepalingen komen in navolgende paragrafen aan de orde. Eerst zal aandacht worden besteed
aan het compromiskarakter van het octrooi en aan de federale structuur, die zo kenmerkend is
voor de Nederlandse Oostindische Compagnie.
5.
Het originele octrooi bevindt zich in de VOC-archieven (inv. nr. 1). Het octrooi van 1602 en de bij de
verlengingen gewijzigde teksten zijn op verscheidene plaatsen afgedrukt, onder andere in C. Cau,
Groot Placcaetboek I (Den Haag 1658) 530 e.v. en Pieter van Dam, Beschryvinge van de Oostindische
Compagnie. F.W. Stapel en C.W.Th. van Boetzelaer ed. Rijks geschiedkundige publicatiën, grote
serie 63, 68, 74, 76, 83, 87, 96 (7 delen; 's-Gravenhage 1927-1954) eerste boek, deel I, 43.
14
Hoge Regering
Volgens het octrooi werden de voorcompagnieën afdelingen of kamers in de verenigde
Compagnie. Het waren er zes: Amsterdam, Zeeland (gevestigd in Middelburg), Delft,
Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen. Over het aandeel dat de kamers in de gemeenschappelijke
vaart en handel op Indië zouden genieten, was betrekkelijk snel overeenstemming bereikt.
Aan de kamer Amsterdam werd de helft van alle activiteiten gegund, aan Zeeland een kwart
en aan de vier kleine kamers elk een zestiende deel. Met deze in het octrooi opgenomen
verdeelsleutel waren de Zeeuwen gerustgesteld; zij hadden gevreesd dat wanneer de
kapitaalinleg bij de kamers als grondslag voor het aandeel in de bedrijfsvoering zou worden
genomen, Amsterdam meer dan de helft daarvan naar zich toe zou trekken.
Uiteraard werden de bewindhebbers van de voorcompagnieën de bewindhebbers van de
kamers. Boven die kamers kwam een generaal college te staan, dat met het opperbestuur werd
belast en dat zou bestaan uit vertegenwoordigers van de bewindhebbers van de kamers. Een
groot probleem was echter hoe de eenmaal vastgelegde verhouding tussen de kamers in het
opperbestuur moest worden weergegeven. Omdat Zeeland wenste dat in het generaal college
kamergewijs zou worden gestemd - zodat iedere kamer evenveel gewicht in de schaal kon
leggen - ketste overeenstemming aanvankelijk af. Uiteindelijk namen de Zeeuwen genoegen
met stemming per hoofd in een college dat uit zeventien personen zou bestaan. Amsterdam
zou daarin met acht bewindhebbers vertegenwoordigd zijn, Zeeland met vier en de kleine
kamers ieder met één, terwijl het zeventiende lid afwisselend door één van de kamers buiten
de Amsterdamse zou worden aangewezen. De Amsterdammers waren ervan uitgegaan dat dit
college, de Heren Zeventien, in Amsterdam bijeen zou komen, maar op dit punt werd een
concessie aan de Zeeuwen gedaan. Besloten werd een cyclus van acht jaar in te stellen.
Amsterdam zou daarvan zes jaar achtereen vergaderplaats zijn en dan zou deze kamer ook als
presidiale kamer optreden; daarna werd Middelburg voor twee jaar zetel van de Heren
Zeventien en viel het presidium aan de kamer Zeeland toe.
Nu kon in het octrooi, dus op papier, wel exact worden vastgelegd hoeveel invloed en
zeggenschap iedere kamer zou krijgen, het zou toch op de praktijk aankomen hoe deze
ingewikkelde structuur vorm zou krijgen. Gaandeweg ontwikkelde zich in de zeventiende
eeuw eenzelfde bestuurspraktijk die de bewindhebbers, veelal als regent, kenden van het
bestuur van de Republiek. De verhouding tussen de bewindhebberscolleges van de kamers en
de vergadering van de Heren Zeventien, die immers uit afgevaardigden uit deze
bewindhebberscolleges bestond, werd in veel opzichten vergelijkbaar met de verhouding
tussen bijvoorbeeld de vergaderingen van de Staten van Holland of Zeeland en de steden, die
hun bestuurders naar de Statenvergaderingen afvaardigden. Voor iedere vergadering van de
Heren Zeventien kregen de kamers door de presidiale kamer de agenda toegezonden.
Vervolgens werd aan hun gedeputeerden een lastgeving voor stemmingen meegegeven.
Wanneer bij de Heren Zeventien belangrijke zaken aan de orde kwamen die niet op de agenda
waren geplaatst, vond ruggespraak plaats.
Ook in een ander opzicht vormde het octrooi een compromis. Dat betrof het kapitaal. Doordat
het octrooi een geldigheidsduur van 21 jaar was gegeven, was de VOC geen
gelegenheidsonderneming die, zoals de voorcompagnieën, slechts voor één expeditie werd
gevormd. Maar de consequentie daarvan ten aanzien van de regels voor het bijeenbrengen van
het kapitaal had men niet willen of durven trekken. Al voor de vorming van de Verenigde
Compagnie was door de voorcompagnieën geld bijeengebracht voor scheepsuitrustingen naar
Azië. Deze schepen werden nu samengevoegd tot één vloot; deze 'vloot van veertien schepen'
werd aldus de eerste door de VOC uitgeruste expeditie naar Azië. Vervolgens zou, zo schreef
het octrooi voor, gelegenheid worden gegeven voor de inleg van nieuw kapitaal, niet voor één
expeditie, maar voor een termijn van tien jaar, waarin meerdere vloten naar Azië zouden
worden uitgerust. In 1612 zouden de aandeelhouders of participanten hun inleg kunnen
Hoge Regering
15
terugkrijgen, met de tot op dat moment behaalde winst, en zou opnieuw kapitaalinschrijving
mogelijk zijn voor de volgende tien jaar. Bovendien werd bepaald dat zodra na verkoop van
uit Indië binnengekomen retourgoederen vijf procent van de oorspronkelijke inleg weer in de
Compagnieskas was teruggevloeid, een dividenduitkering aan de aandeelhouders zou volgen.
Deze bepalingen maakten kapitaalaccumulatie onmogelijk. Dat was niet te rijmen met het
streven dat bij oprichting van de VOC had voorgestaan: het geven van een hechte en solide
basis aan de handel op Azië. De bewindhebbers hebben zich dan ook niet aan deze
voorschriften gehouden. De participanten hebben lang op een dividenduitkering moeten
wachten en na tien jaar vond er geen teruggave van kapitaal plaats. De oorspronkelijke inleg
is gedurende het bestaan van de Compagnie ongewijzigd gebleven. De Staten-Generaal, die
het octrooi hadden uitgevaardigd, hebben de bewindhebbers in het niet nakomen van deze
bepalingen gesteund.[6]
In 1622/23 werd het octrooi voor eenentwintig jaar verlengd. Na klachten van de
participanten werd hun iets meer zeggenschap gegeven, maar wezenlijke veranderingen
werden niet aangebracht. Bij de latere octrooiverlengingen ontstonden vaak politieke
verwikkelingen: diverse steden en provincies zagen dan hun kans schoon om in ruil voor
steun aan verlenging voorrechten af te dwingen, zoals buitengewone bewindhebbersplaatsen
in één van de kamers. Ook werd soms bij die gelegenheden door de Staten-Generaal geld of
navale steun gevraagd in oorlogsomstandigheden. Pas laat in de achttiende eeuw ontstond
twijfel over het reilen en zeilen van de Compagnie en werd bij verlenging de situatie in Indië
in de besprekingen betrokken. Maar tot wezenlijke kritiek kwam het ook toen niet: over het
algemeen heeft de Compagnie steeds de steun van de Staten-Generaal ontvangen en heeft de
overheid het monopolie van de VOC strikt gehandhaafd.
BEWINDHEBBERS EN PARTICIPANTEN
De 76 bewindhebbers die in 1602 aan het hoofd van de voorcompagnieën stonden, kregen na
oprichting van de VOC de leiding over de nieuwe onderneming. Het octrooi met het
monopolie en de, zij het voorlopig tot 21 jaar beperkte, duur van de onderneming gaf de
bewindhebbers een andere positie dan voorheen. Zij vormden nu een werkelijke directie, een
'managerial group' met een eigen, van de participanten onderscheiden doelstelling. Weliswaar
waren zijzelf ook belangrijke investeerders en als zodanig verschilden hun positie en belangen
niet van die van de andere aandeelhouders. Maar als directie streefden zij naar groei van de
omzet, en naar continuïteit en consolidatie, meer dan naar een winst op korte termijn die de
kapitaalverschaffers snel rendement op hun investering zou kunnen bieden. De
bewindhebbers genoten daarbij de bescherming van het octrooi. Zij hoefden pas na tien jaar,
dus na afloop van de eerste tienjarige kapitaalrekening, de boeken te openen en aan de
participanten verantwoording af te leggen.
De inkomsten van de bewindhebbers waren gesteld op een bepaald percentage van de omzet:
op één procent van de uitgaven voor de uitrustingen of equipages en op één procent van de
opbrengsten van de verkopen van de retourgoederen. Het bewindhebberschap gold voor het
leven. Bij benoeming van nieuwe bewindhebbers hadden participanten geen enkele invloed.
Bewindhebbers waren gehouden voor een bepaald minimumbedrag in de VOC deel te nemen:
f 6000 (in de kamers Hoorn en Enkhuizen f 3000). Dit bedrag werd opgevat als borg; bij
6.
. J.G. van Dillen, Het oudste aandeelhoudersregister van de Kamer Amsterdam der Oost-Indische
Compagnie. Werken uitgegeven door de vereeniging Het Nederlandsch Economisch-Historisch
Archief 14 ('s-Gravenhage 1958) 20-45, behandelt uitvoerig de problemen die gedurende de eerste
tien jaar rezen en de frustratie bij de kapitaalverschaffers
16
Hoge Regering
wanbeheer of fraude kon een bewindhebber worden aangesproken. Overigens werd in het
octrooi vastgelegd dat bewindhebbers voor schulden die door de Compagnie waren
aangegaan, niet persoonlijk aansprakelijk waren. Aan bepalingen in het octrooi ten gunste van
de participanten - de spoedige dividenduitkering uit de opbrengsten van de retouren en de
liquidatie van het kapitaal na tien jaar - werd zoals gezegd door de bewindhebbers niet de
hand gehouden. Kortom, tegenover het recht dat het octrooi aan de bewindhebbers gaf om de
VOC te besturen stonden maar weinig verplichtingen, en daar werd dan nog de hand mee
gelicht.
Het octrooi stelde het aantal bewindhebbers op zestig: twintig in de kamer Amsterdam, twaalf
in Zeeland en zeven in elk van de kleine kamers. Aangezien bij de oprichting van de VOC in
alle kamers behalve die van Hoorn, meer bewindhebbers waren, zou voorlopig bij het
openvallen van een plaats geen nieuwe aanstelling volgen. De benoemingsprocedure die in
1602 was voorgeschreven, gaf aan de Staten van Holland, en voor de kamer Zeeland aan de
Staten van Zeeland, het recht een kandidaat te kiezen uit een nominatie van drie personen,
opgesteld door de nog zittende bewindhebbers van de desbetreffende kamer. Dit voorschrift
was op aandringen van de Zeeuwen in het octrooi opgenomen. In Holland is het echter nooit
toegepast. Enkele dagen voordat het octrooi werd uitgevaardigd, namen de Staten van
Holland op voorstel van de stad Amsterdam een resolutie aan waarin de keuze uit de
nominatie van drie aan de burgemeesters van de betrokken steden werd overgelaten. Immers,
de burgemeesters hadden, zo argumenteerden de Amsterdammers, 'vaste kennisse' van de
kwaliteiten van de kandidaten.
Het Zeeuwse streven om de keuze aan de Staten over te laten was mogelijk ingegeven om
problemen in eigen kring te voorkomen. De situatie was er ingewikkelder dan in Holland. In
de Zeeuwse voorcompagnieën hadden ook inwoners uit Veere en Vlissingen belangen gehad
en deze steden wensten hun aandeel in de vaart op Azië na 1602 niet prijs te geven. Tenslotte
wisten beide steden na veel ruzie ieder twee bewindhebberszetels in de Zeeuwse kamer te
bemachtigen. Reeds in 1603 verloor Veere zijn zetel, doordat de bewindhebber Balthasar de
Moucheron uit Veere zijn zetel opgaf. Herbezetting was toen niet aan de orde omdat er nog
dertien bewindhebbers in functie waren, één meer dan in het octrooi was bepaald. Veere
slaagde er naderhand niet meer in de tweede zetel terug te winnen, ondanks hardnekkige strijd
die bij iedere benoeming weer terugkeerde. Middelburg hield vast aan de eenmaal verworven
negen plaatsen en vond de Staten van Zeeland aan zijn zijde. De Staten van Zeeland hebben
tot 1646 aan hun benoemingsrecht vastgehouden; daarna hebben de steden dit recht
overgenomen, waarbij elke stad de eigen plaatsen mocht opvullen.
Het gevolg was dat er een nauwe relatie ontstond tussen de stedelijke regenten en de
bewindhebbers. Partijstrijd, politieke tegenstellingen en 'cabalen' konden zo gemakkelijk de
bewindhebberscolleges binnendringen. Uit de nauwe band tussen stedelijke regenten en
VOC-bewindhebbers mag niet geconcludeerd worden dat kooplieden gaandeweg plaats
moesten maken voor bestuurders; zeker in Amsterdam werd erop gelet dat handelskennis in
het college behouden bleef. Een uitvloeisel van het gehanteerde benoemingsstelsel is
overigens, dat in stedelijke archieven veelvuldig informatie te vinden is over de aanstelling
van bewindhebbers.
Naast de zestig bewindhebbers waarover het octrooi van 1602 sprak, kwamen in de loop der
tijd bewindhebbers van buiten de kamersteden in de bewindhebberscolleges. Dit zogeheten
extraordinair of buitengewoon bewindhebberschap was ontstaan als gevolg van de eisen die
verschillende provincies hadden gesteld nadat de Staten-Generaal in 1606 enige forse
subsidies aan de VOC hadden toegekend. Omdat zij toezicht wilden hebben op de besteding
van deze gelden kregen in 1613 en 1614 Gelderland, Utrecht, Friesland en de stad Dordrecht
Hoge Regering
17
('als eerste en voorsittende stad' in Holland) het recht ieder een bewindhebber aan te stellen.
Dordrecht had al in 1602 gepoogd om via een georganiseerde kapitaalinleg van een groot
aantal ingezetenen invloed in de VOC te krijgen. Dit streven kon de stad dus in 1614
verwezenlijken. In 1647, bij de tweede octrooiverlenging, kregen ook Overijssel en Stad en
Lande zo'n post.
De perikelen die aan de tweede octrooiverlenging (in 1642) voorafgingen, gaven ook aan
verscheidene Hollandse steden een mooie gelegenheid een bewindhebberspost te
bemachtigen. Al in 1636 was er ruzie geweest tussen Dordrecht, Amsterdam en Haarlem. Het
buitengewone bewindhebberschap van de eerstgenoemde stad was namelijk min of meer
officieus overgegaan in een gewone, omdat de Dordtse vertegenwoordiger Elias Trip
gedurende zijn ambtsperiode naar Amsterdam was verhuisd en vervolgens tot de gewone
Amsterdamse bewindhebbers werd gerekend. Na Trips overlijden wenste Dordrecht deze
situatie te continueren, maar Haarlem meende op grond van de rangorde van de steden in de
Staten van Holland aan de beurt te komen en maakte derhalve aanspraak op de voorheen door
Dordrecht bezette bewindhebbersplaats. Bij de discussie over continuering van het octrooi die
spoedig daarop losbarstte, werd het de Compagnie duidelijk dat de steden in ruil voor steun
aan verlenging iets moest worden aangeboden. Haarlem en Leiden kwamen er het beste
vanaf; deze steden sleepten een gewone bewindhebbersplaats in de kamer Amsterdam in de
wacht, die zij overigens pas in 1648 konden bezetten. Dordrecht kreeg naast het
buitengewoon bewindhebberschap in de kamer Amsterdam een dergelijke plaats in één der
kamers van het Zuiderkwartier (Delft en Rotterdam), later alleen in Rotterdam. Alkmaar
mocht een bewindhebber aanstellen, die afwisselend in Hoorn en Enkhuizen zitting kreeg.
Gouda kwam wat achteraan, maar wist tenslotte in 1665 een post te bemachtigen in de kamer
Amsterdam. Veel later, in 1696, sleepte de Ridderschap van Holland nog twee gewone
bewindhebbersplaatsen in de wacht in de kleine Hollandse kamers. Deze plaatsen werden
boven het bestaande getal van zestig geteld.
Naar goed gebruik in de Republiek was de bestuursstructuur dus uiterst ingewikkeld
geworden. Bovendien hielden de kleine kamers zich niet aan de formele regels. In de kamers
van het Noorderkwartier, Hoorn en Enkhuizen, werd de buitengewoon bewindhebber van
Alkmaar als een 'ordinaris' beschouwd. Deze bewindhebber nam steeds in die kamer zitting
waar een plaats was vrijgekomen. Het betekende dat de kamer Hoorn dan wel Enkhuizen
soms slechts zes bewindhebbers uit de eigen stad telde. Hetzelfde gebeurde na 1696 met de
bewindhebber van de Ridderschap in de kamers van het Zuiderkwartier. [8]
Niet alleen in het aantal bewindhebbers, maar ook in hun beloning en verkiezing, en in de rol
van de participanten werd in de loop van de zeventiende eeuw het een en ander gewijzigd. Bij
de participanten heerste grote ontevredenheid over het niet nakomen van de in 1602
vastgelegde verplichtingen ten aanzien van dividendbetaling en de afwikkeling van het
kapitaal, en over de geringe openheid van de bewindhebbers in financiële zaken. Bovendien
ontstond bij participanten het vermoeden dat bewindhebbers zich ten koste van de Compagnie
verrijkten. Dit leidde gedurende de termijn van het eerste octrooi tot felle ruzies. Bij de
verlenging van het octrooi kwamen de Staten-Generaal voor een klein deel aan de klachten
tegemoet. Allereerst werd de beloning van de bewindhebbers gewijzigd. De één procent
provisie werd voortaan berekend over de uitgaven voor de uitredingen en over de netto- in
plaats van de bruto-opbrengsten van de verkopingen. Dat betekende een verlaging van het
honorarium. In 1647 werd de hele regeling afgeschaft en vervangen door een vast traktement
8.
Over de benoeming, salariëring enz. van de bewindhebbers: Van Dam, Beschryvinge eerste boek, deel
I, 156-229. Zie voorts Femme Gaastra, Bewind en beleid bij de VOC. De financiële en commerciële
politiek van de bewindhebbers, 1672-1702 (Zutphen 1989) 25-33.
18
Hoge Regering
van f 3100 per jaar voor de bewindhebbers van de kamer Amsterdam, f 2600 voor die van
Zeeland en f 1200 voor de bewindhebbers in de kleine kamers. Voorts werd in 1623 het
bewindhebberschap aan een termijn van drie jaar gebonden, maar die maatregel werd al snel
onder tafel gewerkt: ook later bleven bewindhebbers in de meeste gevallen tot hun overlijden
hun plaats behouden.
In 1623 werd tevens via een ingewikkelde weg enige controle en zeggenschap aan de
participanten toegekend, door de instelling van drie commissies van hoofdparticipanten - dat
wil zeggen zij die, zoals ook voor de bewindhebbers was vereist, voor minstens f 6000 in de
kamers Amsterdam of Zeeland en voor f 3000 in de kleine kamers participeerden. [9]
Eén college, dat van de rekeningopnemers, zou samen met de bewindhebbers de 'generale
rekeninge' controleren, die voor het eerst na afloop van het octrooi in 1622 moest worden
gepresenteerd. Sedert 1647 vond deze financiële verantwoording om de vier jaar plaats, niet
alleen ten overstaan van de rekeningopnemers, maar ook van een commissie uit de
Staten-Generaal.
Het tweede college van hoofdparticipanten fungeerde per kamer en werd bijeengeroepen bij
het openvallen van een bewindhebbersplaats. Bij 'affixie van biljetten' werd dan een gelijk
aantal hoofdparticipanten opgeroepen als er nog zittende bewindhebbers waren;
bewindhebbers en hoofdparticipanten vormden dan te zamen het kiescollege dat een
nominatie van drie personen mocht opstellen. In de praktijk volgden de kamers ook daar weer
eigen regels. Zo kwamen in Zeeland twee keer zoveel hoofdparticipanten bijeen als er
bewindhebbers waren. In Amsterdam daarentegen was de animo voor deze bijeenkomsten
onder de hoofdparticipanten gering; meestal kwamen maar enkele participanten opdagen.
Tenslotte werden uit de kamers negen hoofdparticipanten aangewezen die aan de
vergaderingen van de Heren Zeventien en de diverse commissies van de Zeventien deelnamen
en daarin een adviserende stem konden uitbrengen. Vier van hen kwamen uit Amsterdam,
twee uit Zeeland en drie uit de overige kamers, hetgeen dus inhield dat deze kleine kamers het
beurtelings zonder zo'n hoofdparticipant als afgevaardigde moesten stellen. De verkiezing
ging min of meer zoals bij de bewindhebbers: participanten stelden een nominatie van drie
personen op, waaruit de plaatselijke burgemeesters de electie deden. Omdat deze
participanten na hun verkiezing een eed aflegden ten overstaan van de burgemeester (zoals
ook de bewindhebbers deden) werden zij 'beëdigde hoofdparticipanten' genoemd.
In 1749 werd in de regels van benoeming weer verandering gebracht. Toen werd op voorstel
van zestig hoofdparticipanten van de VOC stadhouder Willem IV tot opperbewindhebber
benoemd. Aan de stadhouder viel nu het recht toe uit de voordracht van drie personen nieuwe
bewindhebbers en nieuwe beëdigde hoofdparticipanten te kiezen. Overigens bemoeiden
Willem IV en zijn opvolger Willem V zich niet rechtstreeks met de directie; zij lieten zich in
de bewindhebberscolleges van de kamers en in de vergadering van de Heren Zeventien
vertegenwoordigen door een 'representant'. [10]
9.
10.
Sedert 1648 hoefden bewindhebbers van de kamers Delft en Rotterdam ook nog slechts voor f 3000 in
hun kamer te participeren. De functies die door de hoofdparticipanten konden worden waargenomen,
zijn helder uiteengezet door F.W. Stapel in diens uitgave van Van Dam, Beschryvinge eerste boek,
deel I, 295 noot 5.
Over de achtergronden van de aanstelling van Willem IV tot opperbewindhebber, zie Isaac de Pinto,
'Anecdotes historiques touchant le Stadhoudérat des Indes dans l'illustre maison d'Orange en 1748 et
1749'. A.J. Veenendaal jr. ed. in: Nederlandse historische bronnen uitgegeven door het Nederlands
Historisch Genootschap III (Amsterdam 1983) 125-145.
Hoge Regering
In 1786 tenslotte, toen de Compagnie voor financiële steun op de overheid was aangewezen,
werd op voorstel van de Staten van Holland het bewindhebberscollege van de kamer
Amsterdam met zes personen uitgebreid. Aan deze uitbreiding was een politieke strijd
voorafgegaan. Het was aanvankelijk de bedoeling van de Staten van Holland geweest dat ook
in Zeeland enkele bewindhebbers zouden worden benoemd. Deze hervormingsgezinde
directieleden, die door het door de patriotten beïnvloede bestuur werden aangesteld, zouden
zich vooral met het Indisch bedrijf moeten bezighouden. Maar Zeeland verzette zich en
derhalve bleef de uitbreiding van het bewindhebberscollege tot Amsterdam beperkt. De nieuw
benoemde bewindhebbers vormden in die kamer het departement 'tot de Indische zaken', ook
wel het Vijfde Departement genoemd. Aangezien de anti-Oranjegezinde patriotten in Holland
de overhand hadden, geschiedde de aanstelling aanvankelijk niet door de stadhouder, doch
door de Staten-Generaal op voordracht van de Staten van Holland. Toen in 1788 de politieke
verhoudingen zich wijzigden en de stadhouder zijn oude positie herwon, werd hij ook in dit
opzicht in zijn rechten hersteld. In 1790 ging uiteindelijk ook de kamer Zeeland met de
instelling van dit bestuurslichaam akkoord, dat sedertdien de naam Preparatoir Besogne
kreeg.[11]
De komst van de Fransen en de stichting van de Bataafse Republiek maakten in 1795 een
einde aan het bewind van de oude directie. Volgens het decreet van de Staten-Generaal van 24
december 1795 werden de bewindhebbers per 1 maart 1796 van hun functie ontheven. Het
bestuur over de Compagnie werd gegeven aan het 21 leden tellend Comité tot de zaken van de
Oost-Indische handel en bezittingen.
HET 'GENERAAL BESTUUR': TAKEN EN WERKWIJZE VAN DE HEREN
ZEVENTIEN
Al spoedig na 1602 ontstond een vast patroon in de werkwijze van de Heren Zeventien. In de
zeventiende eeuw kwam dit college meestal drie keer in het jaar gedurende één of meer
weken in vergadering bijeen. Soms echter waren er slechts twee vergaderingen en dat werd na
1751 regel. Tussen deze vergaderingen door vonden bijeenkomsten plaats van commissies
van bewindhebbers die voor de Heren Zeventien beleidsvoorbereidend werk verrichtten of
controle uitoefenden op het beheer bij de kamers. Deze commissies, die niet in het octrooi
waren genoemd en die in de eerste helft van de zeventiende eeuw ontstonden, bestonden
evenals de vergadering van de Heren Zeventien uit afgevaardigden uit de
bewindhebberscolleges van de kamers.
De volgende commissies waren werkzaam:
1.
Een commissie voor het opmaken van de jaarlijkse staat.
2.
Een commissie voor het bijwonen en controleren van de veilingen van de kamers.
3.
Een co