Perdarahan Perimenopause,Perlukah Biopsi Endometrium.

BANDUNG

C O N T R O V E R S IE S

AND

CO NSENSUS

O B S T E T R I C S PONMLKJIHGFEDCBA
& G Y N E C O L O G Y dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

IN

O leh : baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
© 2 0 l3 C V S ag u n g S eto

P O .B O X 4 6 6 1 / Jak arta 1 0 0 0 1
T elp . (0 2 1 ) 8 5 7 7 2 5 1
E m ail: ad m sag u n g @ sag u n g .co .id
A n g g o ta lK A P I
H ak cip ta d ilin d u n g i

D ilaran g m en g u n tip ,

m em p erb an y ak

U n d an g -u n d an g
d an m en erjem ah k an

seb ag ian atau

selu ru h isi b u k u tan p a izin tertu lis d ari p en erb it
D esain C o v er: E . D asp ian
P en ata isi: B am b an g H ariy an to , R iefm an to
IS B ~ :9 7 8 -6 0 2 -8 6 7 4 -9 5 -9

S a n ksi P e la n g g a ra n
U n d a n g -U n d a n g
1.

P a sa l 7 2


Nom or

1 9 T a h u n 2 0 0 2 te n ta n g

B a ra n g sia p a

dengan

se b a g a im a n a

d im a ksu d

a ya t

(2 ) d ip id a n a

denda

p a lin g


p a lin g

la m a

se n g a ja
d a la m

dengan

se d ikit

p id a n a

dan
P a sa l

2 a ya t

p e n ja ra


R p 1 .0 0 0 .0 0 0 ,O O

7 (tu ju h )

ta h u n

dan/atau

H a k C ip ta .

ta n p a

hak
(1 )

p a lin g

(sa tu
denda


m e .la ku ka n

a ta u

P a sa l

sin g ka t

ju ta

1 (sa tu )

ru p ia h ),

p a lin g

b a n ya k

a ta u


p e rb u a ta n

49

a ya t

(1 )

dan

b u la n

dan/atau

p id a n a

p e n ja ra

R p 5 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 ,O O


(lim a m ilia r ru p ia h ).
2.

B a ra n g sia p a

d e n g a n se n g a ja m e n yia rka n ,

m e m a m e rka n ,

m e n g e d a rka n ,

ke p a d a u m u m su a tu cip ta a n a ta u b a ra n g h a sil p e la n g g a ra n
se b a g a im a n a

d im a ksu d

(lim a ) ta h u n dan/atau

ii


p a d a a ya t (1 ) d ip id a n a

dengan

a ta u m e n ju a l

H a k C ip ta a ta u H a k T e rka it

p id a n a

d e n d a p a lin g b a n ya k R p 5 0 0 .0 0 0 .0 0 0 ,O O

p e n ja ra

p a lin g la m a 5

(lim a ra tu s ju ta ru p ia h ).

B A N D U N G C O N T R O V E R S IE S A N D


CONSENSUS

IN O B S T E T R IC S & G Y N E C O L O G Y

P E R D A R A H A N P E R IM E N O P A U S E ,
P E R lU K A H

B IO P S I E N D O M E T R IU M baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Yudi M ulyana Hidayat

Divisi G inekologi O nkologi
Departem en/SM F O bstetri dan G inekologi
Fakultas Kedokteran Universitas Padjadjaran/RS dr Hasan Sadikin Bandung

PENDAHULUANdcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
P erim en o p au se
P erim en o p au se

ad alah


su atu fase n o rm al

h id u p

seo ran g

w an ita.

d id efin isik an seb ag ai p erio d e d im an a fu n g si o v ariu m

m u lai m en u ru n d an b ila telah jatu h p ad a m en o p au se d itan d ai d en g an
b erh en tin y a
m en o p au se
k isaran

m en stru asi

atau p u n p erim en o p asu e

u sia terjad in y a


m en o p au se

setelah k u ran g leb ih satu tah u n . W alau p u n

d ian tara

d ap at terjad i k ap an saja, tetap i
45 sam p ai

55 tah u n ,

rata-rata

terjad i p ad a u sia 5 1 tah u n .

P ro d u k si h o rm o n estro g en p ad a w an ita m en u ru n b eb erap a tah u n
seb elu m

m en o p au se,

p erio d e

in i y an g d ik atak an

p erim en o p asu e,

p erio d e in i d itan d ai d en g an tim b u ln y a g ejala-g ejala sep erti

menstrual

hot flashes, k u lit k erin g , p en u ru n an lib id o , n y eri sen d i,
mood swings, insomnia d ll. G ejala in i b isa terjad i b eb erap a b u lan b ah k an
irreg u larities,

tah u n

p asca m en o p au se

p eru b ah an -p eru b ah an

seb elu m
terseb u t

terjad in y a

ad ap tasi

secara sp o n tan ,

terh ad ap

rata-rata

k u ran g

leb ih 2 tah u n .
G ejala y an g
p erv ag in a

seriu s

p ad a w an ita

h aru s

d ip erh atik an

p erim en o p au se.

ad alah

P erd arah an

p erd arah an
d ap at b erasal

d ari b erb ag ai b ag ian d ari sistem rep ro d u k si. P en d arah an
d ap at terjad i k aren a

k etik a m en u ru n n y a

d ari v ag in a

sek resi estro g en ,

v ag in a

m en g erin g (lu b rik asi b erk u ran g ) d an atro fi. In i ad alah p en y eb ab p alin g XWVUTSRQPONMLKJIHG

1 4 0 ------

BANDUNG

C O N T R O V E R S IE S A N D

CONSENSUS

IN O B S T E T R IC S & G Y N E C O L O G Y

u m u m d ari p erd arah an

d ari salu ran rep ro d u k si

y an g leb ih ren d ah .

L esi d an laserasi p ad a v u lv a ju g a d ap at b erd arah .
p erd arah an

terjad i setelah b erh u b u n g an .

P en d arah an
u teru s

K ad an g -k ad an g

p erim en o p au se

d isfu n g si

(P U D ) d ari

y an g seriu s
sistem

selain p erd arah an

rep ro d u k si

d ip erh atik an

*

d ap at d iseb ab k an o leh b eb erap a
,
T erap i H o rm o n p en g g an ti

*

K an k er en d o m etriu m

*
*

P o lip E n d o m etriu m

*

L esi in fek si p ad a serv ik s

*

K an k er k o rp u s u teri

*

K an k er o v ariu m

y an g

p erlu

h al: baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDC

K an k er serv ik s

S ek itar

5 -1 0 % d ari p erd arah an

k an k er en d o m etriu m

atau p rek u rso rn y a

p ertu m b u h an

ab n o rm al

m em b icarak an

ten tan g

m en o p au se

p erim en o p au se

sel-sel

tid ak ak an terlep as

h ip erp lasia

en d o m etriu m .

p erd arah an

d iseb ab k an
u teru s ak ib at
S eh in g g a

p erim en o p asu e

jik a

at au p asca

d en g an

satu k ead aan

h ip erp lasia

n o rm al

en d o m etriu m

terh ad ap

en d o m etriu m .
H ip erp lasia

ad alah

resp o n

stim u lasi estro g en . M esk ip u n p en d ek atan
ad a k esin am b u n g an

d ari h ip erp lasia

d an ak h irn y a k arsin o m a

k lasik m en y atak an

jin ak k e h ip erp lasia

en d o m etriu m ,

p en d ap at

b ah w a
atip ik al

in i sek aran g telah

d iten tan g .
S tim u lasi

en d o m etriu m

b ertan g g u n g jaw ab
en d o m etriu m ,

BANDUNG

h al y an g

atip ia d an k an k er

stim u lasi estro g en ic aw al u n tu k m em b u at

g en etik tam b ah an

C O N T R O V E R S IE S

IN O B S T E T R IC S

d ian g g ap

y an g leb ih p en tin g ad alah ad an y a m u tasi m o n o clo n al

focal intraepithelial neoplasia

k eru sak an

lag i

sep en u h n y a y an g m en y eb ab k an

d an d ip erlu k an tam b ah an
atip ia /

tid ak

AND

& GYNECOLOGY

(E IN ), y an g p ro g resif,

d en g an

ak an m en jad i k arsin o m a.

CONSENSUS

------1 4 1

XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

S is t e m

K la s if ik a s i H y p e r p la s ia

W HO 1994

S im p le

C O m p le x
a ty p ic a l

h y p e r p la s ia

h y p e r p l a s i a PONMLKJIHGFEDCBA

S im p le

R e v is e d
C la s s ific a tio n

a typ ica l h yp e rp la sia

C o m p le x

baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
h yp e rp la sia
h yp e rp la sia
H yp e rp la sia

New

E n d o m e tria lln tra e p ith e lia l
N e o p la sia (E IN )

C la s s ific a tio n

T a b e ll.

S iste m K la sifika si H ip e rp la sia .

K r ite r ia P e n g a m b ila n

1.

K e p u tu sa n

U sia p asien d an
./

H ip erp lasia

u n t u k P e n g o b a t a n dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

fertility sparing desire
en d o m etriu m

ad alah resp o n n o rm al terh ad ap

stim u lasi estro g en
./

W an ita y an g san g at m u d a

./

2 0 tah u n - aw al ao tah u n an

terh ad ap
./

(5 0 tah u n tid ak ad a k ek h aw atiran

m asalah k esu b u ran )

P ertim b an g an

m en g en ai

k em u n g k in an

k eh id u p an

so sial

m as a d ep an
2.

S tatu s M en o p au se
./

M asalah k lin is ad alah u n tu k m en en tu k an

p en y eb ab ak tiv itas

estro g en y an g tin g g i
./

C o n to h n y a:

H R T , tam o x ifen ,

an tih ip erten si,

estrogen

secreting tum or
3.

B o d y M ass In d ex (B M I)
./

B M I y an g
estro g en

./

m en in g k at

m en y eb ab k an

k eleb ih an

sek resi

p ad a sem u a u m u r

K eg em u k an

m en y eb ab k an

k eleb ih an

sek resi

estro g en

d en g an k o n v ersi p erip h eral d ari an d ro g en k e estro g en o leh
en zim aro m atase
./

S in d ro m a O v ariu m P o lik istik

./

O b esitas

p ad a w an ita

m en in g k atn y a

142

m en o p au se

ad alah

alas an u tam a

sirk u lasi estro g en .

BANDUNG

C O N T R O V E R S IE S A N D C O N S E N S U S
IN O B S T E T R IC S & G Y N E C O L O G Y

BA
I

4.

D iag n o sis H isto lo g i
./

S im p le h ip erp lasia

d an C o m p lex h ip erp lasia

(sesu ai d en g an

k lasifik asi b aru ) d ap at d io b ati secara h o rm o n al.
./

S ito lo g i atip ik /E IN d io b ati d en g an cara h isterk to m i,
p ad a n u llip ara

./

T in g k at

k ecu ali

d ap at d io b ati secara h o rm o n al

resp o n

aty p ical

leb ih

ren d ah

d ib an d in g k an

h ip erp lasia jin ak
5.

R isik o K eg an asan
./

H al in i p en tin g b ag i g in ek o lo g ist u n tu k m en g ev alu asi risik o
k eg an asan
2 5 tah u n

./

setiap h y p erp lasia
fo llo w

d an terap in y a

u p jan g k a

p an jan g ,

sim p le/co m p lex

h ip erp lasia san g at ren d ah terjad in y a k eg an asan , sed an g k an
p ad a y an g atip ia 2 3 % - 5 0 % . XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

M ODAUTAS

TERAPI

A d a d u a m o d alitas
(p ro g estin s)
d ig u n ak an

p en g o b atan

d asar

d an o p erasi (h isterek to m i).
seb ag ai altern atif

resisten terh ad ap

y aitu

secara

h o rm o n al

A b lasi E n d o m etriu m

p en g o b atan

u n tu k

d ap at

h ip erp lasia

jin ak ,

p ro g estin u n tu k h ip erp lasia jin ak atau h ip erp lasia

b eru lan g .

P e r tim b a n g a n

d a la m

T e r a p i P r o g e s tin

S eb ag ian b esar p asien y an g aw aln y a d ik elo la d en g an p ro g estin
k am b u h setelah p en g h en tian
w ak tu rata-rata
./

p em b erian

p ro g estin

ak an

(3 0 -3 3 % ) d alam

2 0 b u lan .

K em u n g k in an k am b u h , b u k an seb ag ai h ip erp lasia tetap i seb ag ai
k arsin o m a

in v asif.

F o llo w -U p

./

T erap i

h o rm o n al

en d o m etriu m
setelah

BANDUNG

2 -4 m in g g u

u n tu k

setelah

m elak u k an

p em b erian

b io p si

h o rm o n ,

withdrawal bleeding.

C O N T R O V E R S IE S

IN O B S T E T R IC S

d isaran k an

AND CONSENSUS

------1 4 3

baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
& GYNECOLOGY

atau

~

./

Pada

outpatient

pada

in te r v a l

b io p s i
3 -6

e n d o m e tr iu m

b u la n ,

a p a b ila

harus

tid a k

d ila k u k a n

m u n g k in

m aka

d i s a r a n k a n 2 - 3 t a h u n h a r u s d i a n g g a p dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
p erlu , baZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

in sym ptom atic patients
Endom etrial biopsy or D &C PONMLKJIHGFEDCBA

M PA 10-20 m g/d orfor 10-14 d/m onth, for 3-6 m

M PA 40-100 m g/d or for 10-14 d/m onth, for

N P200m g/d

3-6 m N P400 m g/d

O C sor Pregnancy

M PA 40-100 m g/d O r for 10-14 d/rnont,

attem pt

for 3-6m N P 400m g/d

R epeat
endom etrial
biopsy

G am bar

1 .M a n a je m e n

H ip e r p la s ia

M e n g h a ra p k a n

1 4 4 ------

E n d o m e tr iu m

Pada

P a s ie n

M uda

yang

M a s ih

F e r tilita s

BANDUNG

C O N T R O V E R S IE S
IN

O B S T E T R IC S

AND

CO NSENSUS

& GYNECOLOGY

Endom etrial biopsy or D&C in sym ptom atic patients

Atypical hyperplasia

M PA 10-20 mg/d or for 10-14 d/m onth,

Hysterectom y

for 3-6 m NP200m g/d

Regression

Persistent

to norm al

hyperplasia

Try LNG -IUD for
6m onths
M PA 40-100 m g/d O r for 10-14

dim, for 3 m NP400m g/d

Persistent hyperplasia PONMLKJIHGFEDCBA

Regression to norm al

G am bar

2 .M a n a je m e n

H ip e r p la s ia

T id a k M e n g h a r a p k a n

BAN DUNG
IN

E n d o m e tr iu m

p a d a W a n ita

U s ia M u d a

yang

F e r tilita s

XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
C O N T R O V E R S IE S A N D C O N S E N S U S
------1 4 5

O B S T E T R IC S

& GYNECOLOGY

Sudah

Endom etrial biopsy or D &C in sym ptom atic patients

Atypical hyperplasia

M PA 10-20 m g/d or In C ontinous
regim en M egesterol acetate 160

H ysterectom y PONMLKJIHGFEDCBA

m g/d

R epeat endom etrial biopsy at dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
6 mo

Persistent hyperplasia

M egesterol acetate 160 m g/d in continuous regim en

Or
LN G -IU D
G a m b a r 3 . M anajem en

H iperplasia

1 4 6 ------

Endom etrium

pada

Pasien

Perim enopause XWVUTSRQPONMLKJIHGFED

B A N D U N G C O N T R O V E R S IE S

AND

CONSENSUS

IN O B S T E T R IC S & G Y N E C O L O G Y

E ndom etrialbiopsy or D & Cin sym ptom atic patients

M egesterola cetate160 m g/d in
continuousregim en or LN G -IU D dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

1---,.-----__

~-V
P ersistenth yperplasia

H IG HR IS K

A typical hyperplasia
or C arcinom a
O r for 2 years
LN G -IU D

I

M egesterolacetate
320 m g/d PONMLKJIHGFEDCBA

G a m b a r 4 . M anajem en

H iperplasia

E ndom etrium

pada P asien G eriatri XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

K E S IM P U L A N

P erd arah an p erv ag in am p ad a w an ita p erim en o p au se h aru s d ik etah u i
p en y eb ab u tam an y a, ap ak ah h an y an g an g g u an n h o rm o n al sem ata
(P U D ) atau ad a k elain an
en d o m etriu m

o rg an ik teru tam a

p rek u rso r

k an k er

(H ip erp lasia en d o m etriu m ), jad i san g at d ip erlu k an

b io p si en d o m etriu m u n tu k leb ih rasio n al d alk am p en atalak san aan
selan ju tn y a.

DAFTAR PUSTAK A

1.

V orgias G , Fotiou S . TreatmentofEndometrial

Oncology. Turkey:
2.

S chorge

G unes P ublishing.

JO , S chaffer

Endometrial

JI, H alvorson

Hyperplasia

Hyperplasia in TextbookofGynaecological

2011.
LM , H offm an

in Williams gynecology.

B L, B radshaw

K D , C unningham

C hina: The M cG raw -H ili

FG .

C om panies.

2008.
3.

H acker
Lippincott

BAN DUNG

N F, Friedlander

C O N T R O V E R S IE S

IN O B S T E T R IC S

M . Uterine Cancer in Gynecologic

W iliiam s& W ilkins.

AND

& GYNECOLOGY

Oncology.

P hiladelphia:

2010.

CONSENSUS

!--------1 4 7