Peran Bahan Organik Tanah Dalam Sistem Pertanian Berkelanjutan.
Dr.sc.agr. N. NURLAENY, Ir.,MS.
PERAN BAHAN ORGANIK TANAH
DALAM SISTEM PERTANIAN
BERKELANJUTAN
Dr.sc.agr. N. Nurlaeny, Ir. MS., meraih
gelar sarjana dari Fakultas Pertanian Universitas
Padjadjaran pada tahun 1980 dan mengikuti
pendidikan S-2 (1981-1983) dalam bidang kajian
utama Kesuburan Tanah dan Nutrisi Tanaman
pada Program Pascasarjana Fakultas Pertanian
Universitas Padjadjaran. Pada tahun 1990-1995
mengikuti pendidikan S-3 dalam bidang kajian
utama Plant Nutrition and Soil Science di
Universität Hohenheim Stuttgart, Jerman.
Saat ini bekerja sebagai staf pengajar pada
program studi Agroteknologi, Fakultas Pertanian
Universitas Padjadjaran dengan mengampu mata
kuliah Sistem Pertanian Berkelanjutan I, Teknologi Media Tanam, Kesuburan Tanah dan Nutrisi
Tanaman II, Mikrobiologi Rhizosfir serta mata
kuliah Pengembangan Kepribadian. Pada tahun
2000 - 2001 mengikuti program Post-Doc di
Research Institute for Soil, Water and Environment, University of Siegen - Germany. Sejak
tahun 2008 sampai sekarang aktif sebagai editor
pelaksana pada jurnal ilmiah Bionatura. Selain
menulis karya ilmiah dalam bentuk Bahan Ajar
untuk mahasiswa S-1 dan S-2, juga menulis
beberapa artikel hasil penelitian yang telah dimuat
dalam berbagai jurnal terakreditasi baik nasional
maupun internasional.
Dr.sc.agr. N. NURLAENY, Ir.,MS.
PERAN BAHAN ORGANIK TANAH
DALAM SISTEM PERTANIAN
BERKELANJUTAN
Unpad Press
Hak Cipta dilindungi Undang-Undang
Dilarang keras memperbanyak, memfotokopi sebagian atau
seluruh isi buku ini dalam bentuk apapun serta memperjual
belikan tanpa izin tertulis penerbit
Hak Cipta © 2013 ada pada penulis
Hak Penerbitan ada pada Penerbit Unpad Press, Bandung
Judul Buku
: Peran Bahan Organik Tanah Dalam Sistem
Pertanian Berkelanjutan
Penulis
: Dr.sc.agr. N. Nurlaeny, Ir. M.S.
Editor
: Prof. Dr. Ir. Hj. Yuyun Yuwariah, AS., M.S.
Penerbit
: Unpad Press
LPPM Unpad, Jl. Raya Bandung-Sumedang
Km 21, Jatinangor 45363
Telp.: 022 -84288812; Fax: 022- 84288896
e-mail: lppm@unpad.ac.id
Cetakan
: Oktober 2013
ISBN
: 978-602-9238-46-4
Anggota Ikatan Penerbit Indonesia (IKAPI)
Perpustakaan Nasional RI. Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Nurlaeny, N
Peran Bahan Organik Tanah Dalam Sistem Pertanian
Berkelanjutan N. Nurlaeny/Bandung/130 halaman
Unpad Press/2013
FTAR ISI
.................................................................................
.............................................................................
.........................................................................
.....................................................................
I.
II.
PENDAHULUAN ................................................
.....................
...........................
- ..................
! ....................
" ......................................
# ..................
$ # ...................
%
&
'
(
$
..................
)
............................................................
$
%
! )
............................................................
BAHAN ORGANIK TANAH ............................
*
! #
# !....................................................
*
i
+,+. -./01 -2./01 30405 67805.9 :0504 ,,,,,,,,,,,,........
+;
+,?@7-2=>?@7 30405 67805.9
:0504 ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.........................................
&'&6- '"*7- 9$#.&'&6- -6-%-< >">"*-?- ,8#78< 6-G?-E #".-7&9
nopqorsnt uvwxyzy{x |xpvonxq w}~xw roprxzxv xx nxyxxy nopoxpy{x wvyz~syzxy x~vrxn
oyzzsyxxy oqnvqvx xy ss~ ~vvx psqx~y{x qnps~nsp nxyx xxwx qorxzvxy xpv qo~vxy
rxy{x~ wxy snxy xpv ~onopzxynsyzxy nopqorsnt
xx xqxpy{x xyx ooy xq}~xy ysnpvqv xpv ss~ }pzxyv~ ~o nxyxxy xs worv
~}wo~q vrxyvyz~xy xq}~xy ysnpvqv {xyz ropxqxw xpv ss~ xy}pzxyv~t wo ~xpoyx vns
oyxpv~ syns~ v~x v rxzxvxyx o~xyvqo {xyz ropwxyzqsyz v xwx nxyx nopsnxx {xyz
oy{xyz~sn
roprxzxv
xw
qoopnv
rxzxvxyx
p}qoq
o~}}qvqv
poqvs
nxyxxy
ropwxyzqsyz xx~x syqsp xpx {xyz nopspxv x~vrxn p}qoq o~}}qvqv x~xy ~owsxp xy
vwxyz xnxs nonx ropxx v xwx qvqno xx~x wx s o~}}qvqv rxxy }pzxyv~ xxn
vpo~x{xqx qovyzzx ovqvoyqv oyzzsyxxy ysnpvqv }wo nxyxxy xxn oyvyz~xn xnxs
rxzxvxyx roprxzxv px~qv xpv poqvs nxyxxy vsrx {xyz qowxy sny{x nopx~sswxqv oy xv
rxxy }pzxyv~ nxyx xy ropopxy qorxzxv oy{ovx ysnpvqv rxzv nxyxxyt
xwx xr vrxxq oyzoyxv ~}yqo oyzopnvxy xy pvyqvpvyqv oyzoyxv opnxyvxy
rop~owxy snxy oyzxy qozxwx ~o~spxyzxy xy ~oworvxyy{xt xwx xr vrxxq oyzoyxv
p}qoq o~}}qvqv rxxy }pzxyv~ nxyx oyzxy qvxnqvxn xy qsropy{xt owxy sny{x xr
oy owxq~xy noynxyz syzqv oyvq ss~ }pzxyv~ vqopnxv oyzxy xpxonop ~sxwvnxq xy
rx~s sns ss~ }pzxyv~ nopqorsn vv~snv spxvxy noynxyz ~}y|opqv swx ~xysyzxy ysnpvqv
ss~ }pzxyv~ {xyz qonxpx oyzxy ss~ rsxnxyt
Mo~xyvqo
~onopqovxxy ysnpvqv opzopx~xy ysnpvqv ~o ops~xxy x~xp nxyxxy xy vv~snv
oyzxy oy{opxxyy{x }wo x~xp nxyxxy {xyz ropwxyzqsyz v xwx nxyx v owxq~xy xwx
xr nopsnxx oyzoyxv ~oopxnxy srsyzxy xynxpx rxxy }pzxyv~ oyzxy opnsrsxy
nxyxxyt wo ~xpoyx vns spxvxy qoxpx pvyv noynxyz rxzxvxyx ~}yqo x~qoqvrvwvnxq xy
pvyqv }nvxqv ysnpvqv xwx xyx ooy ~oqsrspxy nxyx syns~ qvqno opnxyvxy {xyz
rop~owxy snxy xxn vnos~xy xwx xr t
srop opsqnx~xxy
UN
PERAN BAHAN ORGANIK TANAH
DALAM SISTEM PERTANIAN
BERKELANJUTAN
Dr.sc.agr. N. Nurlaeny, Ir. MS., meraih
gelar sarjana dari Fakultas Pertanian Universitas
Padjadjaran pada tahun 1980 dan mengikuti
pendidikan S-2 (1981-1983) dalam bidang kajian
utama Kesuburan Tanah dan Nutrisi Tanaman
pada Program Pascasarjana Fakultas Pertanian
Universitas Padjadjaran. Pada tahun 1990-1995
mengikuti pendidikan S-3 dalam bidang kajian
utama Plant Nutrition and Soil Science di
Universität Hohenheim Stuttgart, Jerman.
Saat ini bekerja sebagai staf pengajar pada
program studi Agroteknologi, Fakultas Pertanian
Universitas Padjadjaran dengan mengampu mata
kuliah Sistem Pertanian Berkelanjutan I, Teknologi Media Tanam, Kesuburan Tanah dan Nutrisi
Tanaman II, Mikrobiologi Rhizosfir serta mata
kuliah Pengembangan Kepribadian. Pada tahun
2000 - 2001 mengikuti program Post-Doc di
Research Institute for Soil, Water and Environment, University of Siegen - Germany. Sejak
tahun 2008 sampai sekarang aktif sebagai editor
pelaksana pada jurnal ilmiah Bionatura. Selain
menulis karya ilmiah dalam bentuk Bahan Ajar
untuk mahasiswa S-1 dan S-2, juga menulis
beberapa artikel hasil penelitian yang telah dimuat
dalam berbagai jurnal terakreditasi baik nasional
maupun internasional.
Dr.sc.agr. N. NURLAENY, Ir.,MS.
PERAN BAHAN ORGANIK TANAH
DALAM SISTEM PERTANIAN
BERKELANJUTAN
Unpad Press
Hak Cipta dilindungi Undang-Undang
Dilarang keras memperbanyak, memfotokopi sebagian atau
seluruh isi buku ini dalam bentuk apapun serta memperjual
belikan tanpa izin tertulis penerbit
Hak Cipta © 2013 ada pada penulis
Hak Penerbitan ada pada Penerbit Unpad Press, Bandung
Judul Buku
: Peran Bahan Organik Tanah Dalam Sistem
Pertanian Berkelanjutan
Penulis
: Dr.sc.agr. N. Nurlaeny, Ir. M.S.
Editor
: Prof. Dr. Ir. Hj. Yuyun Yuwariah, AS., M.S.
Penerbit
: Unpad Press
LPPM Unpad, Jl. Raya Bandung-Sumedang
Km 21, Jatinangor 45363
Telp.: 022 -84288812; Fax: 022- 84288896
e-mail: lppm@unpad.ac.id
Cetakan
: Oktober 2013
ISBN
: 978-602-9238-46-4
Anggota Ikatan Penerbit Indonesia (IKAPI)
Perpustakaan Nasional RI. Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Nurlaeny, N
Peran Bahan Organik Tanah Dalam Sistem Pertanian
Berkelanjutan N. Nurlaeny/Bandung/130 halaman
Unpad Press/2013
FTAR ISI
.................................................................................
.............................................................................
.........................................................................
.....................................................................
I.
II.
PENDAHULUAN ................................................
.....................
...........................
- ..................
! ....................
" ......................................
# ..................
$ # ...................
%
&
'
(
$
..................
)
............................................................
$
%
! )
............................................................
BAHAN ORGANIK TANAH ............................
*
! #
# !....................................................
*
i
+,+. -./01 -2./01 30405 67805.9 :0504 ,,,,,,,,,,,,........
+;
+,?@7-2=>?@7 30405 67805.9
:0504 ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.........................................
&'&6- '"*7- 9$#.&'&6- -6-%-< >">"*-?- ,8#78< 6-G?-E #".-7&9
nopqorsnt uvwxyzy{x |xpvonxq w}~xw roprxzxv xx nxyxxy nopoxpy{x wvyz~syzxy x~vrxn
oyzzsyxxy oqnvqvx xy ss~ ~vvx psqx~y{x qnps~nsp nxyx xxwx qorxzvxy xpv qo~vxy
rxy{x~ wxy snxy xpv ~onopzxynsyzxy nopqorsnt
xx xqxpy{x xyx ooy xq}~xy ysnpvqv xpv ss~ }pzxyv~ ~o nxyxxy xs worv
~}wo~q vrxyvyz~xy xq}~xy ysnpvqv {xyz ropxqxw xpv ss~ xy}pzxyv~t wo ~xpoyx vns
oyxpv~ syns~ v~x v rxzxvxyx o~xyvqo {xyz ropwxyzqsyz v xwx nxyx nopsnxx {xyz
oy{xyz~sn
roprxzxv
xw
qoopnv
rxzxvxyx
p}qoq
o~}}qvqv
poqvs
nxyxxy
ropwxyzqsyz xx~x syqsp xpx {xyz nopspxv x~vrxn p}qoq o~}}qvqv x~xy ~owsxp xy
vwxyz xnxs nonx ropxx v xwx qvqno xx~x wx s o~}}qvqv rxxy }pzxyv~ xxn
vpo~x{xqx qovyzzx ovqvoyqv oyzzsyxxy ysnpvqv }wo nxyxxy xxn oyvyz~xn xnxs
rxzxvxyx roprxzxv px~qv xpv poqvs nxyxxy vsrx {xyz qowxy sny{x nopx~sswxqv oy xv
rxxy }pzxyv~ nxyx xy ropopxy qorxzxv oy{ovx ysnpvqv rxzv nxyxxyt
xwx xr vrxxq oyzoyxv ~}yqo oyzopnvxy xy pvyqvpvyqv oyzoyxv opnxyvxy
rop~owxy snxy oyzxy qozxwx ~o~spxyzxy xy ~oworvxyy{xt xwx xr vrxxq oyzoyxv
p}qoq o~}}qvqv rxxy }pzxyv~ nxyx oyzxy qvxnqvxn xy qsropy{xt owxy sny{x xr
oy owxq~xy noynxyz syzqv oyvq ss~ }pzxyv~ vqopnxv oyzxy xpxonop ~sxwvnxq xy
rx~s sns ss~ }pzxyv~ nopqorsn vv~snv spxvxy noynxyz ~}y|opqv swx ~xysyzxy ysnpvqv
ss~ }pzxyv~ {xyz qonxpx oyzxy ss~ rsxnxyt
Mo~xyvqo
~onopqovxxy ysnpvqv opzopx~xy ysnpvqv ~o ops~xxy x~xp nxyxxy xy vv~snv
oyzxy oy{opxxyy{x }wo x~xp nxyxxy {xyz ropwxyzqsyz v xwx nxyx v owxq~xy xwx
xr nopsnxx oyzoyxv ~oopxnxy srsyzxy xynxpx rxxy }pzxyv~ oyzxy opnsrsxy
nxyxxyt wo ~xpoyx vns spxvxy qoxpx pvyv noynxyz rxzxvxyx ~}yqo x~qoqvrvwvnxq xy
pvyqv }nvxqv ysnpvqv xwx xyx ooy ~oqsrspxy nxyx syns~ qvqno opnxyvxy {xyz
rop~owxy snxy xxn vnos~xy xwx xr t
srop opsqnx~xxy
UN