Revitalisasi Ajen Inajen Budaya Sunda Keur Nyiptakeun Local Good Governance Di Jawa Barat.
Vlaraman),,---:,>atdesa, sarta para guru
agama. Dina mangsa-mangsa sa~
tuluyna, gerakan-gerakan bieudipingpin ku 'kelompok-kelompok
Islam progresif. Salila 40 taun ti
harita, breng.wae hiji gerakan pulitik nungalegaankalayan pembaruan Islam minangka kokojona.
Dina ahir abad ka 19, karereaan
pamingpinagama.
jeung pl,Jlitik
lokal di Priarigan mimiti mekarkeun
patali marga nu leuwih deukeut
jeung pi:mgeusi pade~aan. Gerakan-gerakan protes sosial, jeung
pembaruan Islam ngadorong maranehna pikeun leuwih negesk~un'
orientasina ka masarakat. Abad ka
20 mawa tatanan pulitis sarta
kapamingpinan pulitik' anyar, hususna sanggeus Indonesia merdeka. Gerakan-gerakan sosial di tatar
Sunda. masih tetep. maruncul pascakamerdeka'anlndnesia,hususna nu timbul minangka jawaban
kateusugemaan kana kabjjakankabijakan nu dijieun. ku Pamarentah Pusat.
Salasahiji contona nyaeta gerakan Darul Isla~ 'numuncul minangka wang un , ~ateusugemaan
kana henteu diakomodasikeunana
Mangle No. 2209
pameredih diasupkeunana Syariat
Islam kana dasar nagara. Dina
taun-taun awal gerakan bieu, para
guru agama nepikeun gagasan
perjuangan
repeh-rapih(perjuangan damai) pikeun ngahontal
nagara Islam,. Sawatara pihak
ngagabung ka Darul Islam kulantaran nayang ngareformasi sistem
pamarentahan ngaliwatan jalur
pulitik. Tapi. kbnfrontasi jeung gerakan nasionalis, ngajurung Darul
Islam ngalengkah kana proses
radikalisasi sarta pemberontakan
make bedil, nepika ahirna gerakan
bieu satuluyna dianggap minangka
g~rakan pemberontakan tur adu
hareupan jeung Pasukan Siliwangi.
Era hudangna partey-partey pulitik dina mangsa demokrasi liberal
mawa asup pulitik aliran kana peta
pulitik di tatar Sunda. Aya dimensi
sejen dina aliran Islam, nyaeta tra- .
disionalisme jeung reformisme.
Konflik ideologi bieu kungsi kajadian dina parebutna gerakan Sarekat
Islam dekade 1910an sarta sakali
deuidina mangsa pemberontakan
Darul Islam. Hasilna nyaeta ngaronjatna polarisasi pulitik nu ngaliwatan beda-bedana kelas. Tapi,
fenomena bieu henteu kaitung kuat
kulantaran norma. dasar kahirupan
masarakat Sunda nyaeta harmoni,
lain sarwa henteu patuh sarta revolusi. Saeutik-saeutikna norma dasar bieu milu mangaruhan lumangsungna dinamika pulitik di wilayah
Sunda nepi ka danget ayeuna.
Dina mangsa ~yeuna, aya sababaraha ajen atawa norma nu mekar
di masarakat Sunda nu bisa jadi
bisa dikategorikeun minangka sawangan maran~hna kana masalah
pulitik jeung pamarentahan.
Ajen-ajen budaya lokal rea ngandung momotan moralitas sanajan
henteu9inyatakeun
kalayan
eksplisit. Moralitas bieu henteu.
saukur ka'gambar dinq relasi antar
manusa, antar elit jeung massa,
budaya Sunda wanoh kana ayana
"ramalan" atawa uga minangka
salahsahiji media transfer ajen inaj~n budaya antar generasi. Interpretasi simbolik kana uga ngungkabkeun yen parobahan sosial
atawa pulitik dina mangsa nu bakal
datang lumar:tgsungluyu jeung nu
geus diduga (diperkirakan) ku para
luluhur.
Hartina, parobahan jaman sakalian jeung tangtanganana satemenna geus diduga samemehna,
parobahan nyaeta hiji kaniscayaan
nu teu bisa disinglar. Kukituna,
minangka bekel pikeun nyanghareupan tangtangan parobahan jaman, ajeri inajen budaya lokal
sawadina jadi acuan moral (moral
guidance) dina sikep hirup sapopoe. Ajen inajen bieu bisa wangunna semboyan, nasehat, atawa
babasan nu tatalepa, nepi ka boh
sacara langsung boh henteu langsung dijadikeun saperti padoman
atawa ukuran dina ngajen hiji polah
masarakat kitu deui elit nu nyekel
kakawasaan. Ari nasehat atawa
babasan nu ngabogaan dimensi
pulitik bieu diantarana cageur,
bag~ur, bener,pinter, siger tengah,
leuleus jeujeur liat tali, lauknabeunang caina herang, bengkung
ngariung, bongkok ngaronyok, tiis
ceuli herang panon, Iandung kandungan laer aisan,pindah cai pindah tampian, kawas kujang dua
pangadekna, legok tapak genteng
kadek jst.
Lian ti kagambarkeun dina
ungkapan-ungkapan, ajen inajen
local governance di tatar Sunda
kagambarkeun. oge dina pola
kapamingpinan Sunda saperti nu
kaungel dina naskah-naskah kuna
sarta tradisi lisan di kalangan
masarakat Sunda. Gagasan tipe
kapamingpinan administratif kaungel dina naskah Siksakandang
Karesian dina lami;>aran26 jeung
27. Dina lambaran bieu, kaungel
. tapi oge antara manusa jeung
hiji aj~ran yen saupama saban
lingkungan alamna. Sistem ajen ,jalma madoman kana bebeneran
51
prinsipnu dianut.
sarta ngajalankeun pancen sewang-sewangan kalayan daria,
mangka bakal kahontal karaharjaan nu abadi. Kitu deui dina
Prasasti Kawali I sarta II, Raja
rah, Sunda ngaliwatan Banteri
jeung Cirebon, ajen inajen kapamingpinan Sunda mimiti dipangaruhan ku ajaran agama 1~lam.
Kukituna, muncul figur ideal pam- Wastu nepikeun wasiat ka nu
ingpin nu dipiwanoh Raja Pinandita
nuluykeunana
supaya nagara nu mangrupa "perpaduan" antara
Kawali tetep raharja ku jalan nga- pajabat nagara (umaro) jeung
lakukeun kahadeah sarta ngarawat ulama(maksudna ngapimillk pakaraharjaan.
ngaweruh jeung panghayatan nu
Dumasar kana dua sumber tinulis asak ngeunaan kaagamaan).
bieu, ajan inajen kapamingpinan nu
Kabasajanan konsep kapamingngalemah dina budaya Sunda pinan, sarta figur pamingpin dina
nyaeta madoman kana bebeneran, ajen inajen adat Sunda bieu sum~
digawe luyu
berna tina sawangan hirup urang
jeung pancenna, ngalakukeun Sunda nu ngupayakeun jalan tenkahadean, sarta ngarawat karahar- gah(sineger tengah) nu dihartikeun
jaan. Dina babaran satuluyna, ajen paripolah atawa lampah nu saim-'
inajen bieu teh dinyatakeun dina bang sarta nyukupan, henteu ku-,
sikep-sikep hiji pamingpin nu :
rang henteu leuwih. Sawangan
bieu bisa ngandung aspek positif
1. teu adigung kamagungan
sakaligus aspek negatif. _ Positifna,
2. titih rintih, tara kajurung ku nafsu. sawangan hirup bieu ngalan3.sacangreud pageuh, sagolek tarankeun urang Sunda henteu
pangkek, henteu ganti pileu'!!- nonjolkeun diri, tapi negatifna,
pangan.
'
sikep saperti kitu bisa dihartikeun
4. leber wawanen
minangka jalma nu henteu wani
5. loba socana rimbil cepilna( pinter nanggung risiko enggoning mamaca kaayaan sarta ngadenge- geuhan hiji hal. .
keun humandeuarna rahayat)
Sakumna nasehat bieu ngan6.-kudu boga pikir rangkepan (was- dung ma'na ajen nu aya patalina
pada)
jeung paripolah manusa Sunda
7. kudu jadi gunung pananggeuh- lebah nyanghareupan parobahan,
an(kudu jadi andelan rahayat)
sarat-sarat jadi pamingpin, cara
nyanghareupan masalah, sarta
Dina rupa-rupa tradisi lisan di sikep kana beda pamanggih jeung,
kalangan masarakat S'unda kasi- , konflik.
Kukituna, lebah lumampah, ajen
dem oge gambaran ideal figur hiji
pamingpin.Sanajan daerah Sunda inajen bieu nu jadi acuan pikeun
mangrupa paninggalan daerah ngahontal kondisi nu saimbang
karajaan, tapi gambaran ngeunaan (harmoni).
figur pamingpin nu ideal jauh tina
Upamana, lebah nyanghareupan
tagog nu feodal atawa kebek ku konflik, situasi kOridisi nu hayang
sarat kakawasaan saperti ka- dituju ku masarakat Sunda nyaeta
beungharan. Dina Wangsit Siliwa- tiis ceuli herang parion(aman tenngi, upamana, figur hiji-pamingpin tram). KukitUnei, saban masalah
diidentifikasikeun mangrupa budak kudu disanghareupan kalayan lanangon. Kitu deui dina uga(ramalan) dung kandungan I,aerai~an (bijakKawasen dinyatakeun yen hiji pam- sana). Nyanghareupan beda paingpin nyaeta figur nupohara basa- manggih atawa konflik, kalayan
leuleus jeujeur liat tali. Hartina,
jar'!nasarta ngarahayat deuih.
Dina kamekaran satuluyna, sa- disangh/:!,reupan kalayan lemah
bada asupna agama Islam ka dae- lembut, tapi henteu ninggalkeun
_
#
52
,
Sc;ljalanjeung kamekaran mangsa' ayeuna nu ngamunculkeun
rJ,Jpa-rupakakuatan pulitik, sosial,
jeung budaya -anyar,_ 'norma harmonisasi katingalna perlu dima'~
naan ulang. Harmonisasi dina konteks sentralisasi bisa jadi bakal
ngamunculkel:ln kondisi nu sarwa
nutup jeung sarwa curiga di antara
para palaku pulitik. Kukituna, harmonisasi kudu dima'naan bisa
diciptakeunana konsensus ngali-
watanproses_transaksional. Budaya lisan nu salila ieu jadi ciri
has rhasarakat Sunda sabenerna
bisa jadirhooal pikeun ngawangun
diskursus nu egalitariandi antara
rupa-rupa kakuatan pulitik nu aya di
tatar Sunda, boh kakua:tan pulitik
formal boh nonformal.
.
,
Adaptasi Ajen Inajen .Sunda
Keur Mekarkeun Local Good-
Governancedi JawaBarat.
-
Jawa Barat mangsa ayeuna lain
,
deuitatar'Sundanu saukurdicicin-
gan ku urang Sunda pituin. Kitu
deui, konteks relasi kakawasaan nu
lumangsung ayeuna henteu bisa
disaruakeun deui jeung konteks nu
lumangsung mangaba.d-abad samemehna. Jawa Barat mangsa
aye una moal bisa disaruakeun
jeung ,Pajajarandi mangsa baheula
kulantaran, konteks jeung tangtangan nu disanghareupanana og~
beda. Kukituna, ajen inajen SUnda
nu jadi sumanget dina mangsa
kajayaan Pajajaran perlu direvitalisasi sarta diadaptasi supaya mam-:
pl,lhngajawab tangtangan jaman.
Konsep revitalisasi henteu' saukur ngomongkeun upaya ngahudang deui ajen inajen Sunda, tapi
oge ngama'naanulang substansi
'nu kakand~ng di jerona, nepi ka
hudangna deui anjen inajen Sunda
henteu sawates ritual. Ngahirupkeun deui ajen inajen Sunda nu'
egalitarian sawadina henteu saukur
eureun dina romantisisme historis
kana kajayaan Pajajaran atawa
Mangle No. 2209
kapamingpinan Prabu Siliwangi,
tapi perlu dituluykeun ku upaya
pikeun ngaadaptasikeunana kana
kondisi ayeuna.
Upaya revitalisasi karek bakal
ngabogaan
ma'na
saupama
upaya bieu diimbangan ku adaptasi ajen jeung institusi sarta sumber daya-sumber daya nu nyampak'dina mangsa ayeuna.
Local Good Governance patali
jeung konsepsi ngeunaan praktek
relasi kakawasaan nu didadasaran ku prinsip-prinsip kapamarentahan nu hade, saperti brukbrak, partisipasi, pertanggungjawaban, nanjeurkeun hukum,
kamitraan n1Jsinergis, mekarkeun
jejaring gawe jst. Sakabehna mangrupa refleksi tina pola reJasi
kakawasaan khas Sunda nu henteu miwanoh ayana kakawasaan
nu museur. Ajen kasatataan jeung
pola kapamingpinan nu egalitarian
perlu jadi titik fokus nu perlu direvitalisasi dina ngararancang ulang
praktek tata kapamarentahan lokal
nu hade di Jawa Barat.
Sajalan
jeung
kamekaran
jaman, kaanekaragaman masarakat Jawa Barat beuki nambahan,hen~eu saukur tina dimensi
kultural tapi oge dimensi ,identitas
(ras, etnisitas, agama). Nya dina
kondisi saperti kitu konsep multikulturalisme narima relevansina.
Konsep multikulturalisme henteu
bisa, disaruake'un jeung konsep.
kaanekaragamansacara
selerbangsa atawa kabudayaan seier
bangsa nu jadi ciri masarakat
majemuk kulantaran multikulturalisme nekenkeun kaanekaragaman
kabudayaan dina kasadarajatari.
Ide multikulturalisme dasarna mah
nyaeta gagasan pikeun ngatur
kaanekaan kalayan prinsip dasar
pangakuan
kana' kaanekaan
sorangan.
KomitlT)en pikeun ngaku kaanekaan minangka" salahsahiji ciri
masarakat Jawa Barar danget
ayeuna ,henteu ngandung harti
Mangle,No.2209
kacabut 'tina akar budaya lokal
(Sunda) kulantaran dina mangsa
nu sarua satemenna oge aya simbul-simbul, ajen inajen , strukturstruktur, jeung lembaga-Iembaga
dina kahirupan babarengan nu
meungkeut rupa-rupa kaanekaan
bieu. Dina karakter masarakat nu
nuju kana kosmopolitanisme, multikulturalisme ngajadikeun pola
interaksi sarta identifikasi diri sifatna jadi multi nepika hiji jalma henteu saukur ngarasa dirina minangka urang Sunda kulantaran,
manehna dilahirkeun ku kolotna
nu etnisna Sunda, leuwih ti kitu,
hiji jatma nu lain etnis Sunda tapi
lahir di Bandung oge bisa ngarasa
dirina minangka bagian .ti
masarakat Sunda.
Karakter budaya pulitik Sunda
condong nempatkeun elit sacara
dominan dina netepkeun putusan,
sedengkeun karakter masarakat
Sunda sanajan nembongkeun ciri
masarakat nu egaliter (sadarajat),
tapi sacara kultural masarakat
Sunda condong nembongkeun
partisipasi pulitik nu individualistis.
Kondisi bieu mere lahan (peluang)
ka nu nyekel otoritas pulitik pikeun
henteu malire kapentingan pulitik
mayoritas masarakat. Dina wates
nu tangtu, masarakat Sunda
memang
nembongkeun
ciri
egaliter tapi dina egaliterianisme
bieu malah muncul sifat-sifat individualistis lebah pasualan nu
patali jeung kapentingan pribadi.
Dina kondisi saperti kitu, apatisme
atawa . "ketidakacuhan
pulitik"
remen nembongan. Kondisi kitu
ngalantarankeun otoritas pulitik
hambahan 'lpeluaDgnai' pikeun
r'lgapilainkeun ,aspirasi
jeung
kapel'1tinganmasarakat. Paripolah
pulitik maranehna ahirna nyirikeun
individualistis oge kulantaran henteu aya pressure signifikari sacara
kolektif ti masarakat' mangsana
kapentingan maranehna henteu
kaakomodasikeun sagemblengna.
Kukituna, upaya revitali'sasi oge
moal ngabogaama'na mun hen- i
teu diimbangan ku advokasi boh
sacara langsung boh ngaliwatan
rupa-rupakabija
'
kan strategis pikeun ngaronjatkeun kapasitas ajen inajen
budaya Sunda. Lengkah kitu bisa
dilakukeun ku pamarentah daerah
babarengan jeung elemen-elemen
masarakat sipil (LSM kitu deui
lembaga adat) nu bagerak luyu
jeung koridor peranna sewang,sewangan.
Peran pamarentah
daerah dumasar kana prinsip subsidiarity, dina harti pamarentah
daerah saukur ngalakukeun naon
nu henteu bisa dilakukeun ku
masarakat sipil. Intensitas intervensi pamarentah daerah kudu
diluyukeun jeung tangtangan sarta
masalah nu disanghareupan. Dina
mangsana kapasitas masarakat
pikeun ngarengsekeun' masalah
pohara handapna tur ngandung
potensi pikeun nimbulkeun konflik,
mangka
intensitas
intervensi
pamarentah daerah kudu gede.
Tapi, saupama kapasitas masarakat cukup luhur, tah, peran
pamarentah daerah milih intervensi minimal. Kukituna, peran pamarentah daerah leuwihrea. ditujukeun pikeun ngeusian ganjorna
antara masalah nu disanghareupan ku masarakat lokal jeung.
kapasitaspikeun ngarengsekeun
masalahbieu.
.
Relasi nu saimbang sarta partisipasi masarakat tokal leba'h
nyieun kabijakan jadi kaitung penting pikeun numuwuhkeun kapercayaan (trust) jeung aubna
masarakat sipil' (civic engagement)nu dina dangka panjang
bakal ngaronjatkeun kapasitas
ajen inajen budaya Sunda minal1gka tatapakan pikeun ngawujudna local good governance. ***
( Oisalin' tina jurnal
Governance, volume I, nomor
4, Oktober-Oesember 2005)
53
I
.
agama. Dina mangsa-mangsa sa~
tuluyna, gerakan-gerakan bieudipingpin ku 'kelompok-kelompok
Islam progresif. Salila 40 taun ti
harita, breng.wae hiji gerakan pulitik nungalegaankalayan pembaruan Islam minangka kokojona.
Dina ahir abad ka 19, karereaan
pamingpinagama.
jeung pl,Jlitik
lokal di Priarigan mimiti mekarkeun
patali marga nu leuwih deukeut
jeung pi:mgeusi pade~aan. Gerakan-gerakan protes sosial, jeung
pembaruan Islam ngadorong maranehna pikeun leuwih negesk~un'
orientasina ka masarakat. Abad ka
20 mawa tatanan pulitis sarta
kapamingpinan pulitik' anyar, hususna sanggeus Indonesia merdeka. Gerakan-gerakan sosial di tatar
Sunda. masih tetep. maruncul pascakamerdeka'anlndnesia,hususna nu timbul minangka jawaban
kateusugemaan kana kabjjakankabijakan nu dijieun. ku Pamarentah Pusat.
Salasahiji contona nyaeta gerakan Darul Isla~ 'numuncul minangka wang un , ~ateusugemaan
kana henteu diakomodasikeunana
Mangle No. 2209
pameredih diasupkeunana Syariat
Islam kana dasar nagara. Dina
taun-taun awal gerakan bieu, para
guru agama nepikeun gagasan
perjuangan
repeh-rapih(perjuangan damai) pikeun ngahontal
nagara Islam,. Sawatara pihak
ngagabung ka Darul Islam kulantaran nayang ngareformasi sistem
pamarentahan ngaliwatan jalur
pulitik. Tapi. kbnfrontasi jeung gerakan nasionalis, ngajurung Darul
Islam ngalengkah kana proses
radikalisasi sarta pemberontakan
make bedil, nepika ahirna gerakan
bieu satuluyna dianggap minangka
g~rakan pemberontakan tur adu
hareupan jeung Pasukan Siliwangi.
Era hudangna partey-partey pulitik dina mangsa demokrasi liberal
mawa asup pulitik aliran kana peta
pulitik di tatar Sunda. Aya dimensi
sejen dina aliran Islam, nyaeta tra- .
disionalisme jeung reformisme.
Konflik ideologi bieu kungsi kajadian dina parebutna gerakan Sarekat
Islam dekade 1910an sarta sakali
deuidina mangsa pemberontakan
Darul Islam. Hasilna nyaeta ngaronjatna polarisasi pulitik nu ngaliwatan beda-bedana kelas. Tapi,
fenomena bieu henteu kaitung kuat
kulantaran norma. dasar kahirupan
masarakat Sunda nyaeta harmoni,
lain sarwa henteu patuh sarta revolusi. Saeutik-saeutikna norma dasar bieu milu mangaruhan lumangsungna dinamika pulitik di wilayah
Sunda nepi ka danget ayeuna.
Dina mangsa ~yeuna, aya sababaraha ajen atawa norma nu mekar
di masarakat Sunda nu bisa jadi
bisa dikategorikeun minangka sawangan maran~hna kana masalah
pulitik jeung pamarentahan.
Ajen-ajen budaya lokal rea ngandung momotan moralitas sanajan
henteu9inyatakeun
kalayan
eksplisit. Moralitas bieu henteu.
saukur ka'gambar dinq relasi antar
manusa, antar elit jeung massa,
budaya Sunda wanoh kana ayana
"ramalan" atawa uga minangka
salahsahiji media transfer ajen inaj~n budaya antar generasi. Interpretasi simbolik kana uga ngungkabkeun yen parobahan sosial
atawa pulitik dina mangsa nu bakal
datang lumar:tgsungluyu jeung nu
geus diduga (diperkirakan) ku para
luluhur.
Hartina, parobahan jaman sakalian jeung tangtanganana satemenna geus diduga samemehna,
parobahan nyaeta hiji kaniscayaan
nu teu bisa disinglar. Kukituna,
minangka bekel pikeun nyanghareupan tangtangan parobahan jaman, ajeri inajen budaya lokal
sawadina jadi acuan moral (moral
guidance) dina sikep hirup sapopoe. Ajen inajen bieu bisa wangunna semboyan, nasehat, atawa
babasan nu tatalepa, nepi ka boh
sacara langsung boh henteu langsung dijadikeun saperti padoman
atawa ukuran dina ngajen hiji polah
masarakat kitu deui elit nu nyekel
kakawasaan. Ari nasehat atawa
babasan nu ngabogaan dimensi
pulitik bieu diantarana cageur,
bag~ur, bener,pinter, siger tengah,
leuleus jeujeur liat tali, lauknabeunang caina herang, bengkung
ngariung, bongkok ngaronyok, tiis
ceuli herang panon, Iandung kandungan laer aisan,pindah cai pindah tampian, kawas kujang dua
pangadekna, legok tapak genteng
kadek jst.
Lian ti kagambarkeun dina
ungkapan-ungkapan, ajen inajen
local governance di tatar Sunda
kagambarkeun. oge dina pola
kapamingpinan Sunda saperti nu
kaungel dina naskah-naskah kuna
sarta tradisi lisan di kalangan
masarakat Sunda. Gagasan tipe
kapamingpinan administratif kaungel dina naskah Siksakandang
Karesian dina lami;>aran26 jeung
27. Dina lambaran bieu, kaungel
. tapi oge antara manusa jeung
hiji aj~ran yen saupama saban
lingkungan alamna. Sistem ajen ,jalma madoman kana bebeneran
51
prinsipnu dianut.
sarta ngajalankeun pancen sewang-sewangan kalayan daria,
mangka bakal kahontal karaharjaan nu abadi. Kitu deui dina
Prasasti Kawali I sarta II, Raja
rah, Sunda ngaliwatan Banteri
jeung Cirebon, ajen inajen kapamingpinan Sunda mimiti dipangaruhan ku ajaran agama 1~lam.
Kukituna, muncul figur ideal pam- Wastu nepikeun wasiat ka nu
ingpin nu dipiwanoh Raja Pinandita
nuluykeunana
supaya nagara nu mangrupa "perpaduan" antara
Kawali tetep raharja ku jalan nga- pajabat nagara (umaro) jeung
lakukeun kahadeah sarta ngarawat ulama(maksudna ngapimillk pakaraharjaan.
ngaweruh jeung panghayatan nu
Dumasar kana dua sumber tinulis asak ngeunaan kaagamaan).
bieu, ajan inajen kapamingpinan nu
Kabasajanan konsep kapamingngalemah dina budaya Sunda pinan, sarta figur pamingpin dina
nyaeta madoman kana bebeneran, ajen inajen adat Sunda bieu sum~
digawe luyu
berna tina sawangan hirup urang
jeung pancenna, ngalakukeun Sunda nu ngupayakeun jalan tenkahadean, sarta ngarawat karahar- gah(sineger tengah) nu dihartikeun
jaan. Dina babaran satuluyna, ajen paripolah atawa lampah nu saim-'
inajen bieu teh dinyatakeun dina bang sarta nyukupan, henteu ku-,
sikep-sikep hiji pamingpin nu :
rang henteu leuwih. Sawangan
bieu bisa ngandung aspek positif
1. teu adigung kamagungan
sakaligus aspek negatif. _ Positifna,
2. titih rintih, tara kajurung ku nafsu. sawangan hirup bieu ngalan3.sacangreud pageuh, sagolek tarankeun urang Sunda henteu
pangkek, henteu ganti pileu'!!- nonjolkeun diri, tapi negatifna,
pangan.
'
sikep saperti kitu bisa dihartikeun
4. leber wawanen
minangka jalma nu henteu wani
5. loba socana rimbil cepilna( pinter nanggung risiko enggoning mamaca kaayaan sarta ngadenge- geuhan hiji hal. .
keun humandeuarna rahayat)
Sakumna nasehat bieu ngan6.-kudu boga pikir rangkepan (was- dung ma'na ajen nu aya patalina
pada)
jeung paripolah manusa Sunda
7. kudu jadi gunung pananggeuh- lebah nyanghareupan parobahan,
an(kudu jadi andelan rahayat)
sarat-sarat jadi pamingpin, cara
nyanghareupan masalah, sarta
Dina rupa-rupa tradisi lisan di sikep kana beda pamanggih jeung,
kalangan masarakat S'unda kasi- , konflik.
Kukituna, lebah lumampah, ajen
dem oge gambaran ideal figur hiji
pamingpin.Sanajan daerah Sunda inajen bieu nu jadi acuan pikeun
mangrupa paninggalan daerah ngahontal kondisi nu saimbang
karajaan, tapi gambaran ngeunaan (harmoni).
figur pamingpin nu ideal jauh tina
Upamana, lebah nyanghareupan
tagog nu feodal atawa kebek ku konflik, situasi kOridisi nu hayang
sarat kakawasaan saperti ka- dituju ku masarakat Sunda nyaeta
beungharan. Dina Wangsit Siliwa- tiis ceuli herang parion(aman tenngi, upamana, figur hiji-pamingpin tram). KukitUnei, saban masalah
diidentifikasikeun mangrupa budak kudu disanghareupan kalayan lanangon. Kitu deui dina uga(ramalan) dung kandungan I,aerai~an (bijakKawasen dinyatakeun yen hiji pam- sana). Nyanghareupan beda paingpin nyaeta figur nupohara basa- manggih atawa konflik, kalayan
leuleus jeujeur liat tali. Hartina,
jar'!nasarta ngarahayat deuih.
Dina kamekaran satuluyna, sa- disangh/:!,reupan kalayan lemah
bada asupna agama Islam ka dae- lembut, tapi henteu ninggalkeun
_
#
52
,
Sc;ljalanjeung kamekaran mangsa' ayeuna nu ngamunculkeun
rJ,Jpa-rupakakuatan pulitik, sosial,
jeung budaya -anyar,_ 'norma harmonisasi katingalna perlu dima'~
naan ulang. Harmonisasi dina konteks sentralisasi bisa jadi bakal
ngamunculkel:ln kondisi nu sarwa
nutup jeung sarwa curiga di antara
para palaku pulitik. Kukituna, harmonisasi kudu dima'naan bisa
diciptakeunana konsensus ngali-
watanproses_transaksional. Budaya lisan nu salila ieu jadi ciri
has rhasarakat Sunda sabenerna
bisa jadirhooal pikeun ngawangun
diskursus nu egalitariandi antara
rupa-rupa kakuatan pulitik nu aya di
tatar Sunda, boh kakua:tan pulitik
formal boh nonformal.
.
,
Adaptasi Ajen Inajen .Sunda
Keur Mekarkeun Local Good-
Governancedi JawaBarat.
-
Jawa Barat mangsa ayeuna lain
,
deuitatar'Sundanu saukurdicicin-
gan ku urang Sunda pituin. Kitu
deui, konteks relasi kakawasaan nu
lumangsung ayeuna henteu bisa
disaruakeun deui jeung konteks nu
lumangsung mangaba.d-abad samemehna. Jawa Barat mangsa
aye una moal bisa disaruakeun
jeung ,Pajajarandi mangsa baheula
kulantaran, konteks jeung tangtangan nu disanghareupanana og~
beda. Kukituna, ajen inajen SUnda
nu jadi sumanget dina mangsa
kajayaan Pajajaran perlu direvitalisasi sarta diadaptasi supaya mam-:
pl,lhngajawab tangtangan jaman.
Konsep revitalisasi henteu' saukur ngomongkeun upaya ngahudang deui ajen inajen Sunda, tapi
oge ngama'naanulang substansi
'nu kakand~ng di jerona, nepi ka
hudangna deui anjen inajen Sunda
henteu sawates ritual. Ngahirupkeun deui ajen inajen Sunda nu'
egalitarian sawadina henteu saukur
eureun dina romantisisme historis
kana kajayaan Pajajaran atawa
Mangle No. 2209
kapamingpinan Prabu Siliwangi,
tapi perlu dituluykeun ku upaya
pikeun ngaadaptasikeunana kana
kondisi ayeuna.
Upaya revitalisasi karek bakal
ngabogaan
ma'na
saupama
upaya bieu diimbangan ku adaptasi ajen jeung institusi sarta sumber daya-sumber daya nu nyampak'dina mangsa ayeuna.
Local Good Governance patali
jeung konsepsi ngeunaan praktek
relasi kakawasaan nu didadasaran ku prinsip-prinsip kapamarentahan nu hade, saperti brukbrak, partisipasi, pertanggungjawaban, nanjeurkeun hukum,
kamitraan n1Jsinergis, mekarkeun
jejaring gawe jst. Sakabehna mangrupa refleksi tina pola reJasi
kakawasaan khas Sunda nu henteu miwanoh ayana kakawasaan
nu museur. Ajen kasatataan jeung
pola kapamingpinan nu egalitarian
perlu jadi titik fokus nu perlu direvitalisasi dina ngararancang ulang
praktek tata kapamarentahan lokal
nu hade di Jawa Barat.
Sajalan
jeung
kamekaran
jaman, kaanekaragaman masarakat Jawa Barat beuki nambahan,hen~eu saukur tina dimensi
kultural tapi oge dimensi ,identitas
(ras, etnisitas, agama). Nya dina
kondisi saperti kitu konsep multikulturalisme narima relevansina.
Konsep multikulturalisme henteu
bisa, disaruake'un jeung konsep.
kaanekaragamansacara
selerbangsa atawa kabudayaan seier
bangsa nu jadi ciri masarakat
majemuk kulantaran multikulturalisme nekenkeun kaanekaragaman
kabudayaan dina kasadarajatari.
Ide multikulturalisme dasarna mah
nyaeta gagasan pikeun ngatur
kaanekaan kalayan prinsip dasar
pangakuan
kana' kaanekaan
sorangan.
KomitlT)en pikeun ngaku kaanekaan minangka" salahsahiji ciri
masarakat Jawa Barar danget
ayeuna ,henteu ngandung harti
Mangle,No.2209
kacabut 'tina akar budaya lokal
(Sunda) kulantaran dina mangsa
nu sarua satemenna oge aya simbul-simbul, ajen inajen , strukturstruktur, jeung lembaga-Iembaga
dina kahirupan babarengan nu
meungkeut rupa-rupa kaanekaan
bieu. Dina karakter masarakat nu
nuju kana kosmopolitanisme, multikulturalisme ngajadikeun pola
interaksi sarta identifikasi diri sifatna jadi multi nepika hiji jalma henteu saukur ngarasa dirina minangka urang Sunda kulantaran,
manehna dilahirkeun ku kolotna
nu etnisna Sunda, leuwih ti kitu,
hiji jatma nu lain etnis Sunda tapi
lahir di Bandung oge bisa ngarasa
dirina minangka bagian .ti
masarakat Sunda.
Karakter budaya pulitik Sunda
condong nempatkeun elit sacara
dominan dina netepkeun putusan,
sedengkeun karakter masarakat
Sunda sanajan nembongkeun ciri
masarakat nu egaliter (sadarajat),
tapi sacara kultural masarakat
Sunda condong nembongkeun
partisipasi pulitik nu individualistis.
Kondisi bieu mere lahan (peluang)
ka nu nyekel otoritas pulitik pikeun
henteu malire kapentingan pulitik
mayoritas masarakat. Dina wates
nu tangtu, masarakat Sunda
memang
nembongkeun
ciri
egaliter tapi dina egaliterianisme
bieu malah muncul sifat-sifat individualistis lebah pasualan nu
patali jeung kapentingan pribadi.
Dina kondisi saperti kitu, apatisme
atawa . "ketidakacuhan
pulitik"
remen nembongan. Kondisi kitu
ngalantarankeun otoritas pulitik
hambahan 'lpeluaDgnai' pikeun
r'lgapilainkeun ,aspirasi
jeung
kapel'1tinganmasarakat. Paripolah
pulitik maranehna ahirna nyirikeun
individualistis oge kulantaran henteu aya pressure signifikari sacara
kolektif ti masarakat' mangsana
kapentingan maranehna henteu
kaakomodasikeun sagemblengna.
Kukituna, upaya revitali'sasi oge
moal ngabogaama'na mun hen- i
teu diimbangan ku advokasi boh
sacara langsung boh ngaliwatan
rupa-rupakabija
'
kan strategis pikeun ngaronjatkeun kapasitas ajen inajen
budaya Sunda. Lengkah kitu bisa
dilakukeun ku pamarentah daerah
babarengan jeung elemen-elemen
masarakat sipil (LSM kitu deui
lembaga adat) nu bagerak luyu
jeung koridor peranna sewang,sewangan.
Peran pamarentah
daerah dumasar kana prinsip subsidiarity, dina harti pamarentah
daerah saukur ngalakukeun naon
nu henteu bisa dilakukeun ku
masarakat sipil. Intensitas intervensi pamarentah daerah kudu
diluyukeun jeung tangtangan sarta
masalah nu disanghareupan. Dina
mangsana kapasitas masarakat
pikeun ngarengsekeun' masalah
pohara handapna tur ngandung
potensi pikeun nimbulkeun konflik,
mangka
intensitas
intervensi
pamarentah daerah kudu gede.
Tapi, saupama kapasitas masarakat cukup luhur, tah, peran
pamarentah daerah milih intervensi minimal. Kukituna, peran pamarentah daerah leuwihrea. ditujukeun pikeun ngeusian ganjorna
antara masalah nu disanghareupan ku masarakat lokal jeung.
kapasitaspikeun ngarengsekeun
masalahbieu.
.
Relasi nu saimbang sarta partisipasi masarakat tokal leba'h
nyieun kabijakan jadi kaitung penting pikeun numuwuhkeun kapercayaan (trust) jeung aubna
masarakat sipil' (civic engagement)nu dina dangka panjang
bakal ngaronjatkeun kapasitas
ajen inajen budaya Sunda minal1gka tatapakan pikeun ngawujudna local good governance. ***
( Oisalin' tina jurnal
Governance, volume I, nomor
4, Oktober-Oesember 2005)
53
I
.