2012 Rec Bud 16 Jan 2013 Tetum

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

2012
Orsamentu Retifikativu

Adeus Conflitu, Bem-vindu Desenvolvimentu

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Prefásiu
Lei organika Ministériu Finansas nian espesifika responsabilidades Diresaun Nasional Orsamentu atu halibur
no jere informasaun finanseiru relasionadu ho setór publiku, no atu publika ninia resultadu estatistiku.
Tuir provizaun ida- e e, o atu hasa e tra spare sia iha finansas publikas , Ministériu Finansashalo
publikasaun ba dokumentu versaun final ida- e e, nebé relasiona ho Orsamentu Retifikativu Estadu ba tinan
2012, no hetan promulgasaun husi Sua Excelensia Sr. Taur Matan Ruak, hafoin liu tiha husi debate iha sesaun
plenaria Parlamentu Nasional.
Dokumentasaun ba Orsamentu Retifikativu Estadu tinan
e e ko siste husi Lei Orsa e tu e e
ak
publika ona iha Jornal da Republika no livru apoiu orsamentu ida- e e. Li ru orsa e tu ida- e e ko tei
informasaun no analize kona-ba ekonómia, despezas, rendimentu no finansiamentu. Livru ida e e esplika os

kona-ba despezas adisionál Governu nian e e sei halao iha 2012 no justifikasaun ba orsamentu hirak- e e.
Doku e tu orsa e tu e e dispo i el iha e site Ministériu Finansas ( (www.mof.gov.tl). Perguntas ruma
relasioandu ho publikasaun bele hato o a Diresau Nasio al Orsa e tu, “r. Agostinho Castro iha nia email
acastro@mof.gov.tl ka telefone +670 333 9520.
Iha o e tu e e Timor-Leste hateten dadaun Adeus Konflitu o Be i du Deze ol i e tu , hau
konsidera katak dokumentu ida- e e sei hasa e ko si nsia kona-ba finansas no politka Governu nian, hodi fo
ba sidasaun sira hotu, sosiedade sivil no parseirus dezenvolvimentu sira, informasaun e e detalladu konaba orsamentu..

Emília Pires
Ministra das Finanças

1

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Konteúdu
Part 1: Diskursu Primeiru Ministru Nian ................................................................................................................................. 3
Parte 2: Deskrisaun no Analize Orsamentu Estadu Retifikativu 2012 .................................................................................. 11
2.1 Rezumu Ezekutivu no Justifikasaun ............................................................................................................................ 11
2.2 Vizaun Jerál kona-ba Ekonomia .................................................................................................................................. 16

2.3 Despezas ..................................................................................................................................................................... 22
2.4 Rendimentu no Investimentu ..................................................................................................................................... 30
2.5 Finansiamentu............................................................................................................................................................. 34
2.6 Kontribuisaun Parseiru Dezenvolvimentu nian........................................................................................................... 35
Aneksu 1: Mudansa Relasiona ho Ratifikasaun tuir husiMinistériu, Divizaun no Kategoria Apropriasaun iha $

.... 36

Anexo 2 : Troka proposado husi parlamentu konaba orsamentu ratificasaun husi Ministro,divisaun,no kategoria nebe
apropriasau $
......................................................................................................................................................... 52
Aneksu 3: Mudansa Relasiona ho Ratifikasaun iha Fundu Infra-estrutura tuir husi Programa iha $

..................... 77

Parte 3: Ratifikasaun Lei Orsamentu Jeral Estadu 2012 ....................................................................................................... 79
3.1 2012 Ratifikasaun Texto Lei Orsamentu Jeral Estadu ................................................................................................. 79
3.2 Aneksu I: Estimativa ‘eseitas e e é sei Rekolla husi Estadu iha tinan 2012 ........................................................... 82
3.3 Aneksu II: Apropriasaun Orsamentu ba tinan 2012 ................................................................................................... 84
3.4 Aneksu III: Ajensias Autónomas Parsialmente Finansiadu husi Reseita Própria....................................................... 100

3.5. Aneksu IV: Apropriasaun Orsamentu tinan 2012 ba Fundu Infra-estrutura iha $

........................................ 102

3.6 Aneksu V: Apropriasaun Orsamentu 2012 Fundu Kapitál Dezenvolvimentu Umanu iha $

............................ 105

Parte 4: Dokumentasaun Apoiu Adisionál .......................................................................................................................... 106
4.1 Justifikasaun ba Transferensias husi Fundu Petróleu ............................................................................................... 106

2

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Part 1: Diskursu Primeiru Ministru Nian
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus

Karus kolegas, membrus Governu
Señoras no señores,

Ho lara haksolok te es, ak ha u ai hak esik Vosa Exelênsia, Señor Prezidente, ho distintus
deputadus U a Fuku ida e e ia , atu apreze ta Orsa e tu ‘etifikati u a ti a
,
e e sei per ite fu sio a e tu ka al V Go er u Ko stitusio al.
Iha ágostu
, Go er u a terior kaer ko pro isu atu hala o refor as iha jestau
administrasaun iha país e e. Ta a razau ida e e, haree a esesidade atu uda siste
a u fiskal , e e uluk hahú husi Julhu to o Juñu ti a seluk, Go er u ai apreze ta,
Parla e tu Nasio al, orsa e tu tra zisau ida, la ós de it atu ko re esesidades Ezekuti
fou ia , to o Deze ru
, ai atu estipula, hahú keda husi e e , siste a a
fi a seiru , e e atual e te ko re husi Ja eiru to o Deze ru kada ti a .

o
a
a
u

u

Iha 2008, iha nesesidade ba Orsamentu Retifikativu ida, hodi hasoru krize mundial ba ai-hán no,
grasas ba vontade polítika Parlamentu Nasional nian, Timor-Leste konsege evita problemas
hotu-hotu, e e
ele osu ta de it falta produtus ali e tares iha rai lara , alei de ko trola
os i flasau , iha fa a foos.
Só iha 2010, mak Governu mai fali husu ba Parlamentu Nasional atu aprova Orsamentu
‘etifikati u ida, hodi hala o Projetus Deze ol i e tu Dese tralizadu ka PDD , ho ha oi atu
kapasita e prezas lokais, e e ita te ke rekoñese, i se ti a te es du i kriasau e pregu iha
distritus no sub-distritus o oti a ti oroa sira a e pree doriz u e e
oot liu.
Ohi , ha u ai ta fali, iha Parla e tu Nasio al ida e e, atu defe de esesidade ko a-ba
Orsamentu Retifikativu ida ou, ho liafuan seluk, Revizaun ida ba Orsamentu Jeral Estadu tinan
2012 nian.

3

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012


Iha
o
, Orsa e tus ‘etifikati us sira e apreze ta despezas e e
oot liu
montantes globais Orsamentu Jeral Estadu ba tinan idaidak nian, hodi ezije duni atu halo tan
levantamentu husi Fundu Petrolíferu. Revizaun ba OJE 2012 ida ne e, la husu atu foti ta osa
husi Fu du Petrolíferu, ta a osa e e presiza, sei fi a sia husi poupa sas iha Fu du I fraEstruturas. Ne e sig ifika katak, Go er u ai husu los de it reajusta e tu a OJE
.
Lei kona-ba Jestaun Finanseira ezije disciplina iha ezekusaun orsamental, hodi impede liu-liu
transferênsia iha kategorias Salárius no Vensimentus ho Kapital Dezenvolvimentu ba fali
kategorias seluk, o per ite de it tra sfere sia to o % iha Be s o “er isus ho Kapital Me or.
Tanba kompetênsia exkluziva Parlamentu Nasional nian, liuhusi lei ida, atu fó autorizasaun ba
tra sfer sias hirak e e o uda sas relasio adas ho ru rikas e e e la ha esa , ak
Governu mai aprezenta no defende nesesidade kona-ba Orsamentu Retifikativu ida ba OJE
2012 nian.

Señor Prezidente
Señores Vise-Prezidentes
Distintus Deputadus
V Go er u Ko stitusio al e peñadu atu alka sa o jeti u oot, e e

ita-hotu kaer no
hakarak, kona- a ko strusau Nasau ida e e forte o próspera liut
a ti oroa to ak.
Tuir de ate e e foi hala o iha e e, Progra a Go er u ia defi e polítikas ho asoe s atu
ati je dezíg iu ka o je ti u ida , atu lori ita ia país a fortalesi e tu Estadu e e
oot liu
no mós harii bazes nebé metin ba dezenvolvimentu nasional.
Atu konkretiza misaun né, mak ami propoen estrutura foun ida ba Governu ho Ministérius no
“ekretarias Estadu ho tarefas e e klaras o defi idas liu. Iha u du to ak, osu ei eik
kontrovérsia kona-ba governu nia tamañu. Iha 2007, ami mai ho ideal kona- a go er u ida ke
ki ik , o iha
, ha u ai apreze ta a ita- oot sira go er u ida ke oot . Partikularidade,
iha ko tro rsia ida e e, aka ha u ai husi Go er u a terior, ta e e, ak ha u te ke
i for a, a “eñores Deputadus o a Po u to ak, katak pri sípiu e e adopta ba formasaun
aktual Governu, maka tenke garante efisiênsia ho efikásia, iha ami-nia atuasoens.
Fi a sia estrutura fou ida e e, sig ifika fó ko ti uidade a progresus e e heta o a to o
ohin loron, no signifika lori administrasaun públika ba objetivus efisiênsia no efikásia, iha
prestasaun servisus ba Povu no iha prestasaun responsabilidade ba Estadu.

4


Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Estrutura fou ida e e, ak sei i ple e ta ati idades e e
defi e o a, iha Progra a
Governu nian, hodi asegura pilares dezenvolvimentu nasional, hanesan kapital sosial, infraestruturas, ekonomia ho kriasaun empregu, hamutuk ho fortalesimentu kuadru institusional.
Iha vizaun kona-ba dezenvolvimentu, setor petrolíferu sei sai hanesan motor fundamental ida
iha kreximentu ekonómiku. Agora no ba futuru, Go er u e e deter i adu o a atu gara te
katak rikeza rekursus naturais bele harii ita-nia Nasaun no bele lori benefisius ba ita-nia Povu.
Ida né sei rekere kapasitasaun interna no presiza polítikas fortes, atu bele asegura katak asoens
husi kompañias petrolíferas internasionais bele benefisia ita- ia Nasau , la ós de it liuhusi
impostus maibé mós liuhusi kriasaun empregu no kualifikasoens. Nuné, ita presiza garante
katak gás natural tenke prosesa iha Timor-Leste no la ós deit iha estranjeiru.
Import sia ho ko pleksidade k aar oot ida e e ia , ak justifika atu harí Ministériu
Petróleu no Rekursus Minerais. Orsamentu ba Mi ist riu ida e e, 6,3 milloens dólares nebé
bele justifika tomak, bain-hira haré ba potensial kona-ba reseitas, kriasaun empregu no rikeza
nebé sei mai husi explorasaun petrolífera.
Timor-Leste mós, País ida ke riku ho beleza natural, ho nia istória no kultura. Potensial atu atrai
turistas boot tebetebes, nuné turizmu bele kontribui diretamente ba dezenvolvimentu
ekonómiku ho kriasaun empregu.

Ta e e, ak presiza iha esforsu husi parte Go er u, atu promove ita-nia País iha estranjeiru
o atu gara te ko odidades ka produtos e e turistas internasionais sira buka.
Ministériu Turizmu foun nia misaun mak atu alkansa objeti us hirak e e. Nia estabelesimentu,
ho orsamentu 3,9 milhoens dólares, iha justifikasaun tanba importânsia turizmu ba ita-nia
dezenvolvimentu ekonómiku futuru.
IV Governu Konstitusional kria duni ona bazes ba investimentu integradu, planeadu no fazeadu
a projetus, atu hadi a infra-estruturas bázikas, hanesan estradas, portus no aeroportus,
pontes, esgotus, distribuisaun bé- ós, produsau eletrisidade o hadi a teleko u ikasoe s.
Ita investe daudaun hela, iha Kapital Dezenvolvimentu no konstrusaun projetus nebé
kompleksus tebes duni, hanesan kazu kriasaun sistema fiável ba produsaun, transmisaun no
distribuisaun enerjia elétrika nian, projetus e e uluk Mi ist riu Infra-estruturas mak jere.
á

lize kle a ida, ko a-ba projetus infra-estruturas nian, hatudu katak jestaun ba projetus sira
la ele o a iha de it Mi ist riu ida ia li a , hodi ele gara te progra a i esti e tu ida ho
eskala oot, atu atualiza, repara o hadi a ou harii i fra-estruturas vitais lubun boot ida, e e
sei permite asesu ba saúde, ba edukasaun, ba merkadus, ba indústrias no ba negósius.
5

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012


Nu e e, ho ha oi atu hadi a relasau entre kualidade ho kustu projetus hirak e e ia , ho
mós nesesidade kona-ba maun-de-obra kualifikada ho koñesimentus téknikus, maka Governu
estabelese Ministériu Transportes no Komunikasoens ho Ministériu Obras Públikas, ho
orsamentus 6,1 milhoens no 152,7 milhoens, respectivamente ka ba ida-ida.
Parseiru fundamental ida, atu impulsiona ka dudu-ba oin dezenvolvimentu ekonómiku, la iha
menor dúvida, mak setor privadu. Ta a e e, Go er u hakarak kria ambiente ida hodi permite
setor privadu bele kontribui ba kreximentu, kria empregu no hamenus pobreza.
Responsabilidade e e ka e ka perte se, liu-liu, ba Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente
ho Sekretaria Estadu (foun) atu Apoia Promosaun Setor Privadu. Ba ida e e a i aloka, 20,9
milhoens ho 1,9 milhoens dólares, ba ida-ida.
Iha futuru, sei importante mos atu koorde a di ak liut polítikas e e
Go er u to ak
hakarak introduz. Ministériu Prezidensia Konsellus Ministrus, e e fou , ho orsamentu 2,1
milloens dólares, sei ko tri ui a koorde asau
ee
di ak liu ko a-ba formulasaun no
implementasaun polítikas Governu nian.
Kustus asosiadus ka e
ai husi estrutura fou Go er u ia tetu o a ho didi ak, ta a

Mi ist rius ho “ekretarias Estadu e e fou , arak liu aka si u diresoe s hirak e e
tra fere husi Mi ist rius e e taka o a. Hó ida , ko sege halo mos poupansa besik 0,8
milhoens dólares, tanba halakon tiha divizoens balun, liu-liu husi Ministériu Ekonomia no
Dezenvolvimentu, Sekretaria Estadu ba Política Enerjétika ho Ministériu Solidariedade Sosial.
Habadak lian, estrutura foun Governu nian ne e sei hadi a prestasau ser isus o fó i paktu
e e li itadu te es a despezas iha
.

Exelênsia Señor Prezidente,
Exelênsias, Señores Vise-Prezidentes,
Exelênsias, Señores Deputadus,
Hanesan bele haree, iha ami-nia proposta kona-ba Revizaun OJE 2012 nian, montante total ba
ami-nia pedidu ba reajustamentu orsamental mak 50 milhoens dólares.
Aumentu boot liu, iha despezas, mak 26,9 milhoens dólares ba Pensoens Kombatentes
Libertasaun Nasional. áu e tu ida e e, oot liu fali ida e uluk tau iha orsamentu 2012,
heta justifikasau husi ú eru ko ate tes, e e
apro a ta o a liu-husi prosesu
6

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

erifikasau o alidasau rejistus ia , aka sa e aka as du i. Ko ate tes sira e e foi
ak apro a e e, sei si u paga e tus retroati us, no faktu ida e e aka pro oka du i
i paktu orsa e tal ida e e
oot te es, ai iha deit pri eiru a u, ai -hira kombatentes
sira e e hahú heta e efísius.
Ha u ha oi katak ha u lalika hato o justifikasau oi-oin kona-ba obrigasaun ita-nia Estadu nian,
tamba se ita la halo agora, únika alternativa maka husu ba sira balun (nebé la oitoan) atu hein
to o ti a
ai . Ha u fiar ita hotu ko korda katak orsa e tu retifikati u ida e e aka for a
ida ke justa no korrecta, atu tau matan ba sira hotu, nebé hein kleur duni ona.
Orsamentu retifikativu mós tau tan 7,1 milhoens dólares ba pensoens ba idozus sira. Despeza
e e esess ria hodi fó e efísius a ferik o katuas sira, ho idade liu ti a e ulu, o a aluk
sira e e la iha du i k iit atu kaer ser isu.
Nu e e mos fundu kontinjênsia hetan aumentu ho 6,1 milhoens dólares. áu e tu ida e e,
ta a te ke pre
esesidade atu selu despezas i pre istas o urje tes, e e
ele osu, iha
parte fi al a u fi a seiru ida e e. Mez u ho au e tu ida e e, orsa e tu total a fundu
ko ti j sia sei ko ti ua ki ik afati , la to o % husi Orsa e tu Estadu, tuir perse taje
e
lei permite hela.
Ita sei investe mos 2,9 milhoens dólares, liuhusi Ministériu Defeza no Seguransa, atu selu
formasaun ba mariñeirus ho ba kustus operasionais selu-seluk, no serka-de 2,4 milhoens ba
Be s e “er isus a PNTL, atu ele ko ti ua apoia operasoe s e e hala o daudauk, hodi
asegura seguransa no fomenta polisiamentu ho baze iha komunidade.
Ha u hakarak os destaka rekonstrusaun no reabiitasaun eskolas 23 ho instalasoens edukasaun
seluk, e e heta so u husi dezastres aturais, ho i esti e tu ,
ilhoe s, u
ós
investimentu ba servisus kuidadus saúde ho alor ,
ilhoe s o i esti e tu e e sei halo,
liuhusi transferênsias públikas, ba konstrusaun no reabiitasaun igrejas iha Vikeke, Suai,
Fohoren, Ermera no Sare, hamutuk ho projetus seluk relasionadus ho bein-estar populasaun
nian, ho valor 1,4 milhoens.
Orsa e tu ida e e reflete os i esti e tus a fu sio a e tu Berli -Nakroma, ba
abastesimentu bee iha territóriu tomak, ba auditorias externas ba kontas Governu nian hodi
garante boa governasaun no transparênsia, no ba pagamentu final ba konstrusaun portu
atrakajen ba komponente naval iha Hera.
Habadak lia, despeza adisional iha Fundu Konsolidadu Timor-Leste reduzida liu, bain-hira
kompara ho dimensaun global orsamentu orijinal nian. Ne e sig ifika katak, despeza líkida 50

7

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

milhoens dólares, iha Fundu Konsolidadu Timor-Leste, reprezenta menus-de 3% husi total
orsamentu orijinal ba 2012.

Exelênsias
Señoras no señores,
Ha esa ha u fó ha oi desde i ísiu, orsa e tu retifikati u la au e ta despeza jeral Estadu
nian, ba 2012. Despezas adisionais líkidas, ho montante 50 milhoens dólares, iha Fundu
Konsolidadu Timor-Leste, sei hetan finansiamentu tomak husi poupansas iha Fundu Infraestruturas, atu klaru liu, husi programa Tasi Mane, e e sei la heta despezas oot iha ti a
e e.
Hanesan ita-boot sira hatene, Fundu Infra-estruturas hala o tuir du i elhores pr tikas
internasionais hodi jere projetus mesak boot no, tamba projetus né boot, mak sai nudar
plurianuais.
Hanesan né, atrazus iha konstrusaun projetus, karik tanba kondisoens klimatérikas, ou tanba
razau seluk ru a e e
Go er u la ele ko trola, ele per ite katak paga e tus e
previstus ba projetu ida ba tinan tomak ida, la bele selu hotu, iha tinan né, no tenke adia ba anu
finanseiru tuir mai.
Ho jestau kauteloza, ha esa e e, a fu dus o ko a-ba transporte nebé justifikadu husi
Fundu ba projetus, bain-hira hetan verifikasaun kona-ba konkluzaun ona iha komponentes
balun, maka bele duni poupa 50 milhoens dólares, iha Fundu Infra-estruturas ka, atu klaru liu
tan, iha programa Tasi Mane.
Ne e la sig ifika katak projetu Tasi Mane sei komprometidu ho atrazus iha konsepsaun,
aprovizionamentu no konstrusaun, tanba karik presiza, sei halo reajustamentu ba poupansas
to ak, e e
ele heta husi projetus hotu-hotu iha Fundu Infra-estruturas, tuir aprovasaun
husi CAFI (Conselho de Administração do Fundo das Infrastruturas), atu viabiliza, ho forma
efisiente, investimentu nebé importante duni ba ita-nia Nasaun.
Nu e e, ita sei la presiza hasai ta osa husi Fu du Petrolíferu, bain-hira ita disposto duni atu
finansia despezas foun ho estrutura foun Governu nian, liu-husi poupa sas e e iha.
Señoras no Señores,

8

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Orsamentu retifikati u ida e e la au e ta despezas, e pr sti us ka impostus. Ta a e e,
orsa e tu retifikati u e e sei la afeta kres i e tu ekonómiku, inflasaun ka sustentabilidade
fiskal, ba kurtu prazu. Ba longo prazu, estrutura fou Go er u ia sei ele hadi a prestasau
servisus no bele sustenta krescimentu eko ó iku e e forte.
Go er u ida e e hate e katak sas
arak ia foli sa e aka as iha Ti or-Leste, iha tinan
hirak
lara . á i os hate e katak situasau ida e e afeta du i fa ílias arak. á i hala o
hela esforsus hotu-hotu atu monitoriza didi ak i flasau o atu i ple e ta polítikas, i klui ós
restrisaun (ka hamenus) ba krescimentu despezas rekorrentes, hodi garante katak sasán folin
la ele sa e lalais liu.
To o loro
fula Outu ru e e, ezekusau orsa e tal to o esik
ilhoe s, e e
reprezenta 49% husi total OJE, ho valor 1,674.1 mil milhoens dólares. Maski, ba períodu fulan
sia lara , ele har ha esa í el ezekusau ki ik, fa to ida aka olu e gastus se pre sa e iha
º tri estre ti a ida lara . Faktu ida e e ta a razoe s oi-oin, maibé liu-liu tanba, iha
primeirus mezes tinan ida laran instituisoens sira okupadu liu ho traballus preliminares, tanto
ba Beins no Servisus no mos ba kategorias Kapital nian. Ba factu ida né, sei hatutan tan fator
importante ida seluk, katak pagamentu só bele halo depois de traballu/kontratu/servisu
realizadu tiha ona, no ida né signifika katak paga e tu, kuaze se pre, hala o liu iha últi u
trimestre.
‘elasio a ho despezas tuir kategorias, ho ú erus e
ezekusau ho osa
e sai o a , ha esa tuir ai e e:
Salárius no Vensimentus......................................... 63%
Beins ho Servisus.................................................... 64%
Kapital Menor........................................................... 40.7%
Kapital Dezenvolvimentu.......................................... 31.5%
Transferênsias.......................................................... 72.6%
Fundu Infra-Estruturas.............................................. 37%
Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu................... 83%
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Distintus Deputadus
Señoras no Señores
9

sei preli i ar, ha u ele i for a

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Governu propoen orsamentu retifikativu ida
prinsipais tolu:

e e,

a Parlamentu Nasional, tanba razoens

Dahuluk, bainhira finansia Ministérius foun, ba setores hanesan turizmu, petróleu ho obras
públikas, ita hadi a daudau ona efisiênsia ba gastus iha infra-estruturas no enkoraja
dezenvolvimentu setor privadu.
Daruak, orsamentu retifikativu finansia investimentus foun balu hanesan pagamentus ba
Kombatentes Luta ba Libertasaun Nasional, tanba ita lakohi atraza tan pagamentus ba maluksira e e uluk luta ho o ra o ate -barani ba ita-nia Nasaun, hodi la huluha mós, atu proteje
kamada nebé vulnerável iha ita nia sosiedade laran.
Datoluk, kustu jeral orsamentu retifikativu
kompromete ita-nia ezekusaun orsamental.

e e zero dólares no zero sêntimus, hodi la

átu ra ata, orsa e tu retifikati u ida e e, ha esa
otor arranke a ezekuti u fou ida e e,
e e ho fir eza, dedikasau , opti iz u ho koraje sei hakat a oi hodi har a dezafius
tomak kona-ba dezenvolvimentu ita-nia Nasaun doben nian.

O rigadu a i

a ita oot sira ia ate sau .

Kay Rala Xanana Gusmão
9 Outubru 2012

10

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Parte 2: Deskrisaun no Analize Orsamentu Estadu
Retifikativu 2012
2.1 Rezumu Ezekutivu no Justifikasaun
Governu determinadu ona atu mantein kresimentu ekonómiku nebe forte, hodi mellora
prestaun servisu no reduz ki ak. Governu propoin ona estrutura foun ida atu alkansa objetivu
hirak- e e. Ministériu foun neen e ebé i klui o a iha estrutura e e ak ha esa tuirmai- e e:













Ministériu ba Prezidensia Konsellu Ministrus
Ministériu Komersiu, Industria no Meiu-Ambiente
Ministériu Obras Publikas
Ministériu Transporte no Komunikasoens
Ministériu Petroliu no Minerais
Ministériu Turizmu

Ministériu Presidensia Konsellu Ministrus sei sai responsavel ba politikas bar- arak e e
ak
ulun sai u udar responsabilidade Sekretaria Estadu Konsellu Ministrus e e diso e tiha o a.
Ministériu ida- e e sei buka mellora liutan koordensaun iha formulasaun politika no
implementasaun politika hirak e e, iha Governu tomak.
Ministériu Ekonómia no Dezemvolvimentu disol e tiha o a. Go er u foti desizau e e tamba
revizaun ba dezempeñu Ministériu ida e e hatudu katak ninia orsamentu bele kontribui
aka as liuta a deze volvimentu, bainhira realokadu ba ministériu seluk. Mi isteriu ida e e
ninia funsaun lubun ida, hanesan halo promosaun ba investimentu no esportasaun, transfere
ona ba Ministériu foun hanesan Ministériu Komersiu , Industria no Meiu Ambiente.
Estrutura foun Governu nian ne e os i klui sekret riu estadu o eskritóriu foun balun,
inkluindu: a) Sekretáriu Estadu ba Asuntus Parlamentares; b) Sekretáriu Estadu Apoiu
Promosaun Setór Privadu c) Sekretáriu Estadu Fortalesimentu Institusionál; d) Sekretáriu Estadu
Komunikasaun Sosial.
Ministériu Infraestrutura uluk responsabiliza ba setór obras publikas no transportes. Governu
nia politika atu halo despeza pú lika o ot iha infraestrutura hodi bele reforsa kresimentu
ekonómiku signifika katak projetus barak no despeza konsideravel mak planeia hela ona ba
11

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

setór hirak e e. Halo jestau a projetu arak ha esa e e iha ministériu ida deit nia okos,
karik sei la optimal, no governu konsidera katak kriasaun Ministériu foun hanesan Ministériu
Transporte no Komunikasaun no mos Ministériu Obras Publikas, ho mandatu no
respo sa ilidade e e defi i didi ak, sei mellora implementasaun projetu, sei fo valór di ak
liu tan ba osan, no sei hametin responsabilizasau di ak liu ba Parlamentu.
Governu konsidera katak kriasaun ministériu foun ba area Petroliu no area Turizmu hetan
justifikasaun tamba setor hirak- e e i porta te a deze ol i e tu ekonómiku. Ministériu
Petroliu no Minerais sei asume responsabilidade lubun ida e e
ai husi Sekretária Estadu
Rekursu Naturais. Ministériu Turizmu sei sai responsavel ba maioria husi politika sira e e
uluk implementa ona iha Diresaun Nasional Turizmu. Divizaun barak iha Ministériu Turismu,
Komérsiu no Indústria ida uluk, oras e e dadau tra sfere hikas a Mi ist riu fou hanesan
Ministériu Komersiu Industria no Meiu-Ambiente.
Orsamentu retifikativu ida ne e transfere orsamentu ba divizoens oin-oin husi ministériu no
sekretariadu estadu e e disolve ona, ba hirak e e foun. Iha tinan 2012 orsamentu ba
Ministériu no Sekretária Estadu foun sira, sei kompostu husi orsamentu ba divizoens e e
inklui iha orsamentu Estadu orijinal 2012, iha ministériu hirak e e
ak oras e e disolve tiha
ona. Ida- e e sei per ite ministériu foun sira atu kontinua presta servisu ba publiku ho
interupsaun uit-oan deit, ka sei laiha interupsaun. Ida e e hatudu katak kustu netu/limpu
enjerál husi estrutura fou go er u e e kiik.
Orsamentu retifikativu e e os i klui despezas adisionál seluk balun, e e mak governu ida
e e legal e te obrigadu atu halo, ka despeza e e esensiál atu Governu kontinua presta
servisu sira e e mak importante. Despezas adisionál hotu e e
o ot liu millaun $1 iha
fundu CFET mak hirak hanesan hatudu iha Tabela 2.1.1.

12

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012
Tabela 2.1.1 Despezas adisionál iha Orsamentu Estadu Retifikativu iha Fundu CFET, iha millaun $
Despezas Adisionál bo ot liu Millaun 1
Pensaun ba Veteranu Funu Libertasaun
Pensaun ba Terseira idade
Fundu Ko ntinjensia
Sel-seluk tan ba Ministériu Defesa no Seguransa
PNTL
Ministeriu Edukasaun,Kapital Desenvolvimentu-Rehabilitasaun escola
Gabinete Primeiru Ministru Tranferénsia ba Organizasaun Reliziosa no
Organizasaun Sosiedade Sivil
Ministeriu Saude
Beins no Servisu ba Operasaun Ró- Berlin-Nakroma
Kapitál Minór ba Provizaun ba Bee
Bei ns no Servisus atividades Institutu Publiku Makina no Ekipamentu
Pagamentu ba Auditoria Esterna
Sekretáriu Estadu Defeza Pagamentu ba LIFESE Defesa
Despezas no Poupansas sira seluk hotu husi CFET (Net)
Totál

Montante
26.9
7.1
6.1
2.9
2.4
1.7
1.4
1.2
1.2
1.2
1.2
1.1
1.1
-5.4
50.0

Despezas adisionál hirak- e e hotu sei foti husi poupansas iha Fundu Infraestrutura.
Orsamentu adisionál ba pensaun veteranu funu libertasaun nian mak despeza ho montante
boot liu iha tabela 2.1.1. Despe-zsa e e esensiäl atu selu pe sau e e veteranu libertasaun
sira legál no moralmente iha direitu atu simu, tuir sira nia durasaun servisu e e sira halo ho
atembrani ba ita nia nasaun.
Impaktu husi orsamentu retifikativu iha despeza husi fundu ida-idak sei hatudu iha tabela 2.1.2.
Nu udar ita bele haree, parseiru dezenvolvimentu sira hasa e o a sira nia previzaun
kompromisu e e rezulta iha aumentu ba Orsamentu Fontes Kombinadas. Despezas CFET
nian mos sa e, maibe ida- e e fi a siadu ho redusau fundus iha orsamentu fundu
infraestrutura nian. Impaktu netu enjerál husi orsamentu retifikativu 2012 ba despezas governu
nian zero. Despezas adisionál governu nian tomak hetan finasiamentu husi kustu poupansa.

13

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012
Tabela 2.1.2 Orsamentu Fontes Kombinadas iha milaun $ 1

Orsamentu Fontes Kombinadas
Despezas Governu hare husi Fundu idaidak
CFET
HCDF
Fundu Infraestrutura
(inkluiImprestimu )
Kompromisu Parseirus
Dezenvolvimentu

2012
Orsamentu
2011
orijinal
Orsamentu inkluindu
reál
Roll Over
1,388.7
1,995.4

2012
mudansas 2012
iha
Orsamentu
retifikativu Final
32.9
2,028.3

1,097.1
605.9
16.8

1,806.5
843.9
37.4

0.0
50.0
0.0

1,806.5
893.9
37.4

474.4

925.1

-50.0

875.1

291.6

188.9

32.9

221.8

Iha tabela 2.1.2 Orsamentu estadu 2012 orijinal hamutuk hotu millaun $1,806.5. Mo ta te e e
inklui millaun $124.9 husi despezas nebé tuir lei e e
rele a te,
ai husi Fu du
Infraestrutura 2011. Montante e e
mai husi tinan 2011 ba tinan 2012, hanesan ho
orsamentu orijinal Fundu Infraestrutura iha 2011, nebé hamutuk hotu millaun $599.3, menus
despezas aktual ho total millaun $474.4 . Orsamentu 2012 mos aumentadu tamba deit
rolleover ba saldo nebe la gasto husi fundu capital do dezemvolvimentu humanu.
Tabela 2.1.3 hatudu tabela fiskal padraun ba orsamentu estadu retifikativu 2012. Orsamentu
retifikativu ida e e la propoi alterasaun hodi finansia orsamentu. Espesifiku liu tan,
estimativaba rendimentu domestiku, Rendimentu Sustentável Fundu Petróleu, no esesu husi
levantamentu ba Fundu Petroleu,husi, utilizasaun balansu likidu (cash balance) no mós
imprestimu, la hetan alterasaun iha orsamentu retifikativu ida e e.
Tamba orsamentu retifikativu e e la altera totál despeza husi orsamentu estadu, ka oin-sá atu
selu despezas hirak e e, go er u hanoin katak orsamentu retifikativu e e, sei laiha impaktu
signifikante iha sustentabilidade fiskal, kresimentu ekonómiku ka inflasaun iha kurtuprazu nia
laran. Estabelesimentu ministériu no sekretária estadu foun, sei mellora liu tan prestasaun
servisu iha longu prazu.
Nu udar konkluzaun, orsamentu retifikativu ida- e e fi a sia estrutura foun governu nian, no
diskrimina millaun $50 ba despezas adisionál iha fundu CFET. Despezas e e selu liu husi
Halo favour nota katak númeru hirak ne’ebé temi iha dokumentu ida ne’e kona-ba Tinan 2011, mesak preliminar
deit (sei dauk liu husi auditoria), no sei bele hetan revizaun ki’ik-oan ruma. Favór nota mós katak total despeza
Governu nian ho millaun $1,799 inklui mos montante ne’ebé mai husi (roll over) Fundu Infraestrutura. Total
despeza Governu, esklui tiha osan ne’ebé mai husi (roll over) Fundu Petroleu maka millaun $1,674.1.

1

14

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

ekivalente poupansas nebé hetan iha Fundu Infraestrutura. Orsamentu retifikativu ida ne e, la
aumenta total despezas Governu nian.
Tabela 2.1.3 Tabela Fiskal Padraun Orsamentu Estadu iha millaun $
2012
orsamentu
original
inkluindu roll
over no
hafoin halo
transferénsia
s

2012
mudansas
iha
retifikativu

2012
orsamentu
final

1,097.1
508.8
111.5
254.4
142.9
588.3
27.3

1,806.5
709.5
140.3
370.9
198.3
1,097.0
47.8

0.0
47.8
-1.2
13.6
35.4
-47.8
1.4

1,806.5
757.3
139.0
384.5
233.7
1,049.1
49.2

561.0
110.7
-986.4
986.4
734.0
321.0
-68.6
0.0

1,049.1
136.1
-1,670.4
1,670.4
665.3
829.6
132.4
43.1

-49.2
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0

1,000.0
136.1
-1,670.4
1,670.4
665.3
829.6
132.4
43.1

2011
orsamentu
reál

Despezas Totál
Rekorente
Salariu no Vensimentu
Beins no Servisus (inkluindu HCDF)
Transferensia Publiku
Kapital
Kapital Minor
Kapital no Dezenvolvimentu (Fundu
Infraestrutura )
Rendimentu Domestiku
Balansu Fiskal Non-Oil
Finansiamentu
Rendimentu Sustentavel Estimadu (ESI)
Le a ta e tu e e
oot liu ESI husi PF
Uzu Osan Restu (Cash Balance)
Imprestimus

15

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

2.2 Vizaun Jerál kona-ba Ekonomia
2.2.1 Ekonomia Internasionál
2.2.1.1 Tendensias iha Kresimentu Internasionál
Kresimentu ekonómiku globál reduz ba 3.9% iha 2011 husi 5.3% iha 2010 tamba kontinuasaun
rekuperasaun fraku iha krize finanseiru, liu-liu iha ekonómia avansadu sira e e kontinua
nafatin iha tinan 2012. Enjerál kresimentu globál projetadu atu reduz ba 3.5% iha 2012 molok
sa e hikas fali to o 3.9% iha 2013 (Figura 2.2.1.1.1).
Figura 2.2.1.1.1: Kresimentu Ekonómiku Real Internasionál iha 2008 - 2017

12.0
10.0

World output

8.0
Advanced economies

6.0
4.0

Emerging and developing
economies

2.0
0.0
-2.0

2008

2009

2010

2011

2012 proj. 2013 proj.

Developing Asia

-4.0
-6.0

Fonte: IMF World Economic Outlook Update, July 2012.

Kresimentu iha ekonomia avansadu sira hetan projesaun ba 1.4% iha 2012 no 1.9% iha 2013.
Krize Euro e e lao hela dadaun kontinua hametin inserteza no prolonga liu tan rekuperasaun
e e forti iha merkadu Europeu no merkadu sira seluk. Hafoin liu tiha primeriu trimestre ida
ee
forti, dadus husi Estadus Unidus Amérika (EUA) dala ida tan fo sujestaun katak
kresimentu kontinua lao neneik, no dezempregu e e kontinua a as nafatin.
Ekonomia hirak em dezenvolvimentu, heta projesau atu sa e a 5.6% iha 2012 no 5.9% iha
2013. Maske kresimentu lais e e ita har iha nasaun sira hanesan China, India no Brazil
hatudu redusau
alu , kresi e tu ida e e sei ás nafatin bainhira ita kompara ho páis
dezenvolvidu sira, no sei mellora liu husi politika o et ria o fiskal e e introduz iha finál
2011, no mos liu husi presu i a e e ki ik.
16

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

2.2.1.2 Tendensias iha Presu Internasionál
Iha klima kresimentu e e fraku no prokura e e menus, inflasaun globál projetadu atu
tu’un husi 4.5% iha trimestre finál 2011 to o 3-3.5% iha 2012-2013.
Presu i a sa e iha pri eiru tri estre
12 tamba aumentu iha atividade ekonomia no
tensaun kona-ba potensiál instabilidade iha Médiu Oriente e e afeta fornesimentu mina.
Hahú fulan Marsu te de sia rua e e la aumenta, no reflete ona iha redusaun 25% mina nia
folin, ba $86 kada baril.
2.2.1.3 Impaktu husi Fator Ekonómiku Internasionál ba Fundu Petroliu
Rendimentu petroliu hetan influénsia husi presu mina, produsaun no kustus – ho presu mina
u udar fator e e importante liu. Iha Orsamentu Estadu 2012 estimativa presu mina ba
tinan 2011 no 2012 respetivamente $88 no $74 kada baril. Maibé media husi presu mina iha
2011 sa e too $95 kada baril. M dia husi presu i a to o ohin loron iha 2012 (iha fulan Juñu)
sa e too $ kada aril.2
I for asau fou e e sig ifika katak re di e tu petroliu iha
ha utuk hotu biliaun $3.2,
kompara ho biliaun $2.5, tuir estimativa iha Orsamentu Estadu 2012. Husi rendimentu boot
e e maka ala su fu du petroliu sa e too iliau $9.3 iha tinan 2011 nia rohan, kompara ho
totál biliaun $8.7 tuir presupostu e e tau iha Orsamentu Estadu 2012. Tuir Banku Sentral
Timor Leste (BCTL), balansu Fundu Petroliferu hamutuk hotu biliaun $10.5 iha fulan Juñu 2012
nia rohan. Iha Orsamentu Estadu 2012 , projesaun balansu Fundu Petroliu hamutuk hotu biliaun
$9.3 iha tinan 2012 nia rohan. To o fulan Juñu 2012 halo ona levantamentu husi Fundu Petroliu
hamutuk hotu millaun $519, husi totál biliaun $1,5 e e orsamentadu ba tinan 2012 tomak.

2.2.2 Ekonómia Doméstika :
Iha Maiu 2012, publika ona relatóriu Kontas Nasional tinan 2004-20103. “eksau ida e e sei
hatoo i for asau husi pu likasau e e.
2.2.2.1 Produtu Doméstiku Brutu (PDB):
Timor-Leste ninia ekomonia depende aka as liu ba setór petroliu. Tabela 2.2.2.1.1 hatudu
katak besik 80% husi PDB mai husi setór petroliu.

2
3

Fonte: www.eia.gov, West Texas Intermediate (WTI) Spot price
Diresaun Nasionál Estatistika (DNE) 2012.

17

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012
Tabela 2.2.2.1.1: Totál PDB Timor Leste nian iha 2010
Totál
persentajen

PDB(Millaun, USD)
Ekonómia tomak

4,130

100%

Setór Petroliu

3,255

79%

Setór Naun-petroliferu

875

21%

Fontes:Diresaun Nasional Estatistiku s (DNE)no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME)

Entre tinan 2004 no 2010, PDB aumenta substansialmente, no atinji liu millaun $4,000 iha tinan
2010 (Figura 2.2.2.1.1). Iha tinan2010 PDB o ot liu dala 2,5 PDB tinan 2004 nian. Maske
u e e husi tinan 2004 to o tinan 2010 PDB sa e asi u (peaked) iha 2008 ho totál hamutuk
(millaun $4,500 ). Hahu u husi nebá, PDB reál reduz ba bei-beik. Haree ba importansia setor
petroliu iha PDB e e
e sio a o a iha lete , no di
ika e e governa rendimentu husi
setór ida e e (haree seksaun 2.4.2), evolusaun ida- e e la os ai ha esa surpreza, no justika
foku e e
presiza ha osu a iha PDB au -petrolifera, wainhira ita konsidera
dezenvolvimentu ekonómiku Timor-Leste nian.
Figura 2.2.2.1.1: PDB Reál Timor- Leste nian ba 2004-2010 iha millaun $
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Fonte : Diresaun Nasional Estatistiku (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME)

2.2.2.2 PDB Naun-Petroliferu
Figura 2.2.2.2.1 ilustra evolusaun atuál husi PDB naun-petroliferu iha 2005 to o 2010, no alvu
preliminár iha Orsamentu 2011 no 2012. Hahú husi krize 2006, ita nia nasaun hetan benefisiu
husi kresimentu ekonómiku e e forte, ho média ás-liu 12% kada tinan, to o iha tinan 2010.
18

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Dadus real atual ikus-liu e e disponivel hatudu katak PDB naun-petroliferu sa e too millaun
$875, ka sa e 9.5% em termus reáis husi kedas tinan 2009. Relasionadu ho dadus kona-ba tinan
2011 no 2012, dadus hirak- e e korespo de ona ho alvu Orsamentu Estadu 20124.

1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0

14.6
11.6

9.5

12.8

10.0

10.9

2011*

2012*

6.5

-3.2
2005

2006

2007

2008

Non-oil GDP at current prices

2009

2010

16.0
14.0
12.0
10.0
8.0
6.0
4.0
2.0
0.0
-2.0
-4.0
-6.0

Percent

Millions USD

Figura 2.2.2.2.1: PDB naun-petroliferu iha 2005-2010

Non-oil Real GDP growth

*Alvu Livru 1 Orsamentu 2012
Fontes : Diresaun Nasional Estatistiku (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonómia (DNME)

Setór hirak e e
kontribui aka as liu ba PDB naun-petroliferu iha tinan 2010 mak
Agrikultura, Floresta no Peskas, Administrasaun Públika no retallista no grosista ho 21.4, 20.3,
no 15.9 pursentu respetivamente(Figura 2.2.2.2.2).

4

Alvu foun ba 2011 no 2012 sei fo’o sai iha Orsamentu Estadu tinan 2013.

19

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012
Figura 2.2.2.2.2: PDB naun-petroliferu iha 2010 tuir kategoria - persentajen

Agriculture, forestry and fishing

4.3

3.9

3.1

Public administration

7.1

21.4

Retail & wholesale

5.1

Real estate activities

7.3

Construction

20.3
11.6

Information and communication

15.9

Transport
Accom & restaurants
Manufacturing
OTHERS

Fonte:Diresaun Nasional Estatistika (DNE) no DIresaun Nasional Makroekonomia (DNME)

2.2.2.3 Inflasaun Doméstiku
Iha Timor.Leste, inflasaun sukat ho Indise Presu Konsumidór (CPI), e e sai nudar sasukat ida
ba kustu beins no servisus e e
komsumidor Timor oan ida sosa. Diresaun Nasional
Estatistika (DNE) foti presu husi beins hirak- e e kada fula iha Dili, no kada trimestre iha
Timor-Leste laran tomak.
Husi tinan ba tinan, i flasau iha Dili sa e aka as-liu (peaked) iha fulan Janeiru 2012 hodi atinji
17.7%, tuun tiha fali ba 10% iha fulan Marsu 2012, no sai u udar taxa inflasaun e e kiik liu
dezde Janeiru 2011, hafoin hahú gradualmente sa e hikas fali. Iha fulan Maiu 2012 presu sasán
ás-liu 11.2% kompara ho fulan Maiu 2011. .
Movimentu iha CPI e e responde ba movimentu iha presu aihan no bebidas, tamba kategoria
hirak e e mesak deit, o ot liu tiha etade husi sas
e e ta a iha luhu CPI (Figura
2.2.2.3.1).
Tendensia e e ha esa , bele mos observa iha indise inflasaun trimestral Timor Leste nian.
Husi tinan ba tinan, i flasau sa e aka as to o 15.4% iha Dezembru 2011, hafoin tuun to o
10.8% iha Marsu. Ho esesaun ba kategoria uma no rekreasaun/edukasaun, tendensia ida e e
konsistente entre kategoria sira hotu.
Fatór prinsipal e e ha osu inflasaun maka depresiasaun USD relasionadu ho moedas husi
Timor-Leste ninia parseirus prinsipál iha komérsiu, aumentu iha folin produtus (partikularmente
20

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

aihan no bebidas) no aumentu iha prokura de a d
despezas.

u udar rezultadu husi Go er u ia

Figura 2.2.2.3.1: Mudansa CPI iha Dili husi Tinan ba Tinan - persentajen
20.00
18.00
16.00
14.00
12.00
(%)

10.00
8.00
6.00
4.00
2.00
0.00
-2.00

Jan/11

Mar/11

May/11

Jul/11

Sep/11

Food
Clothing and Footwear
Household Furnishings, Supplies and Services
Recreation and Education

Nov/11

Jan/12

Mar/12

May/12

Alcohol & Tobacco
Housing
Health
Transport and Communication

Fonte : Diresaun Nasional Estatistika (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME)

2.2.2.4 Empregu
Publikasaun ida foin dadau e e, fornese deskrisaun di ak ida kona-ba estrutura empregu iha
Timor-Leste ninia ekonómia. Inkéritu kona-ba Forsa Laboral (IFL) e e hala o iha ti a
hatudu katak iha o e tu e e hala o i k ritu, forsa la oral ha utuk hotu iha 262,000 ,
252,000 iha empregu, no 9,000 la iha empregu ka dezempregadu. Husi sira e e
iha
empregu, 28% mak iha area urbana, no restu hamutuk 72% mak u udar tra alhor rural, hafoin
besik 69% husi hirak e e
iha e pregu aka a e. Nu eru hirak e e sujere katak
dezempregu iha Timor-Leste ki ik liu 4%. Maske u e e, tuir IFL porsaun siginifikante boot ida
husi populasaun maka la-ativu. Husi sira e e idade liu tinan 15 hamutuk hotu 366,000 maka
la-ativu. Ne e signfika sira la os e a deze pregadu, o la os os e a e e iha e pregu.
Numeru hirak- e e hatudu katak populasau Ti or-Leste sei nafatin orienta maka as sira nia
a a a serbisu iha agrikultura, no proporsaun feto iha hirak e e iha e pregu sei ki i-oan
tebes . Iha sorin seluk, taxa populasaun la-ati u e e a as te -tebes, liu-liu reflete persentajen
21

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

e e a as husi estuda te iha asau ida e e ia lara , o ida e e sujere katak forsa la oral
sei au e ta aka as iha ti a hirak oi
ai. Ta e e, presiza atu hamosu númeru empregu
e e e o ot atu ele e ita au e tu iha taxa deze pregu.

2.3 Despezas
2.3.1 Vizaun Jerál no Impaktu Mudansa iha Estrutura Governu ba
Despezas
Tabela 2.3.1.1 hatudu totál despezas Governu haré husi ho fundu ida-idak. Ne e hatudu katak
orsamentu retifikativu ida e e propoi $
illoe s u udar despeza adisio l iha fu du CFET,
e e sei selu husi poupa sa ho alór ha esa husi Fundu Infraestrutura.
Tabela 2.3.1.1 Totál Despezas Governu haré husi Fundu ida-idak, iha $millaun

Totál Despezas Governu
Fundu CFET
HCDF
Fundu Infraestrutura

2011
Orsamentu
reál
1,097.1
605.9
16.8
474.4

2012
orsamentu
orijinal
hafoin roll
over
1,806.5
843.9
37.4
925.1

2012
mudansas 2012
iha
Orsametu
retifikativu final
0.0
1,806.5
50.0
893.9
0.0
37.4
-50.0
875.1

2.3.2 Despezas CFET
Orsamentu retifikativu iha e e hatudu despezas adisionál iha fundu CFET . Orsamentu
retifikativu ida e e mos re-distribui divizoens (no sira nia orsamentu orijinal ba 2012) husi
ministériu tuan/disolvidu ona, ba ministériu ka sekretaria estadu foun sira.
2.3.2.1 Despezas Foun iha CFET
Despezas fou e e propoin ba fundu CFET hatudu iha tabela 2.3.2.1.1. Despeza foun hirak
e e, ida-idak sei hetan deskrisaun detallada hanesan tuir mai:

22

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012
Tabela 2.3.2.1.1 Despezas Foun iha CFET liu millaun 1 (millaun $)
Despezas Adisionál liu Millaun 1
Pensaun ba Veteranu Funu Libertasaun
Pensaun ba Terseira idade
Fundu Kontinjensia
Sel-seluk tan ba Ministériu Defesa no Seguransa
PNTL
Ministeriu Edukasaun,Kapital Desenvolvimentu-Rehabilitasaun escola
Gabinete Primeiru Ministru Transferénsia ba Organizasaun Relijioza no
Organizasaun Sosiedade Sivil
Ministeriu Saude
Beins no Servisu ba Operasaun Ró- Berlin-Nakroma
Kapitál Minór ba Provizaun ba Bee
Bei ns no Servisus atividades Institutu Publiku Mákina no Ekipamentu
Pagamentu ba Auditoria Esterna
Sekretáriu Estadu Defeza, Pagamentu ba LIFESE
Despezas no Poupansas sira seluk hotu husi CFET (Net)
Totál

Montante
26.9
7.1
6.1
2.9
2.4
1.7
1.4
1.2
1.2
1.2
1.2
1.1
1.1
-5.4
50.0

Pensaun ba Veteranus Funu Libertasaun. Montante despezas e e presiza atu selu a
Pensaun veteranus boot liu duke estimasaun inísiál husi Ministériu Solidariedade Sosiál no
e e hetan apropriasaun iha Orsamentu Estadu 2012 orijinál. Veteranus libertasaun iha
direitu atu simu benefisiu ida- e e, no esensiál tebes atu inklui despeza ida e e iha Orsamentu
Retifikativu tinan 2012 nian.
Pensaun ba Terseira Idade. Despeza ida e e eses riu atu selu e efisiu a sira e e
idade liu tinan neen-nulu, o e a sira e e iha inabilidade atu serbisu.

ho

Fundu Kontinjensia. Presiza iha aumentu iha fundu kontinjénsia, atu selu despezas sira e e
mak imprevistu ka urjente, e e bele mosu iha trimestre ikus-liu tinan finanseiru. Maske iha
aumentu ida e e, orsamentu totál ba fundu kontijénsia iha 2012 sei nafatin signifikativamente
ki ik-liu husi 5% totál Orsamentu Estadu e e lei per iti.
Ministériu Defesa no Seguransa Despezas e e sei selu treinu ba mariñeiru sira, manutensaun
no kombustivel ba veikulu sira, aluga karreta ba eleisoens, saláriu ba asesór sira, komunikasaun
radio , kustus ba limpeza edifisiu nian, no kustus operasionál sira seluk.
Beins no Servisus ba PNTL . Ite ida e e inklui orsamentu ba viagem local , treinu, semináriu,
mina ba kareta, manutensaun, suplai selu-seluk, manutensaun ba ekipamentu no edifisiu,
asisténsia téknika no hahan. Despeza hirak e e persiza hodi suporta PNTL iha ninia aktividade
nebe lao dadaun hela, no atu asegura katak PNTL kontinua hasa e kapasidade hodi bele
pro ide sia kualidade di ak iha polisia e tu ho aze a ko se timentu komunidade.
23

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

Ministeriu Edukasaun. Orsamentu ida husi Ministeriu Edukasaun sei uza atu halo
rekonstrusaun no reabilitasaun ba 23 eskolas no fasilidade seluk edukasaun nian, ne ebe mak
hetan estragus husi desastre naturais.
Transferensias husi Gabinete Primeiru Ministru ba Instituisoens Reliziosa no Sosiedade Sivil.
Orsamentu transferénsias husi Gabinete Primeiru Ministru aumenta tan atu finansia
konstrusaun no reabilitasaun Igreja iha Viqueque, Suai, Fohoren, Ermera no Sare. Enkontru
balun husi Amo Bispu sira mos hetan apoiu husi orsamentu ida e e . Proposta sira seluk husi
grupu sosiedade sivil sira, e e
iha kualidade di ak, mos sei hetan finansiamentu husi
orsamentu ida e e.
Transferencia Orsamentu Ministeriu Saude. Aumentu iha kategoria tranferensia ida
persiza hodi garante kontinuidade ba efisiensia operasaun servisu saude iha Timor Leste.

ee

Operasaun ba Ferry Berlin-Nakroman. Orsamentu ba operasaun Ferry Berlin-Nakroma hetan
aumentu. Orsa e tu e e esesariu atu selu kombustivel ba fulan Augustu to o Dezembru, no
atu aluga ferry adisionál ida atu kontinua hala o servisu bainhira ró-tuan para atu halo
manutensaun.
Diresaun Nasional Servisu Bee Mos. Orsamentu retifikativu e e au e ta orsa e tu ba
kapital minor iha diresaun ida e e, hodi bele permite kontinuidade operasaun ba fornesimentu
bee mos iha teritoriu tomak.
Institutu ba Jestaun Ekipamentu. Aumentu orsamentu iha Ajénsia Autonoma ida e e presiza
atu sosa kombustivel no manutensaun ba ekipamentu.
Pagamentu ba Auditor Esternu. Orsamentu adisionál e e sei uza atu selu auditoria esterna
ba kontas Governu nian. Auditoria esterna kontribui atu kontrola korrupsaun no hametin
transparensia iha finansas públikas.
LIFESE. Pagamentu adisionál ho valor $1.1 millaun ba kompania Enjiñaria LIFESE
ee
posivelmente sei presiza iha 2012. Laiha apropriasau a paga e tu e e iha Orsa e tu
Estadu Orijinal 2012. Paga e tu e e mai husi kontratu ba konstrusaun fasilidade atu atraka
ro o-ahi mariña nian iha portu Hera.
Despezas CFET Sira seluk hotu (Net). Item hirak e e i klui orsa e tu detalladu ida a
divisoens foun sira hotu e e mak tama ona iha estrutura governu ida e e. Iha kazu barak
maka divizaun foun sira iha orsamentu ida ho montante $58,000 ba Salariu no Vensimentu no
$43,000 ba Beins no Servisus. Ida ne e inklui mos poupansa maizoumenus $0.84 millaun husi
divizau hirak e e disol e iha Sekretaria Estadu Polítika Enerjiatika, Ministériu Ekonómia no
Dezenvolvimentu no Secretaria Estado Desastre Naturais-Ministériu Solidariedade Sosial. Iha
24

Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012

mos poupansas balun iha orsamentu ba divizoens e e existe dadaun, boot liu mak redusaun
husi orsamentu kapital minór EDTL nian hamutuk $4 milloens, tamba pagamentu ba
implementasaun sistema prepagu ba EDTL la presiza ona iha tinan ida- e e. Tamba poupansa
e e oot liu orsa e tu di izoe s fou sira o despezas adisionál e e menus husi millaun
$1, poupansa e e hatudu a ite ida- e e hamutuk hotu $5.4 milloens.
2.3.2.2 Estrutura Foun CFET ba Governu / Transferensias husi Divizoens
Governu nia estrutura foun inklui Ministériu foun neen no Sekretária Estadu ka gabinete foun
haat. Barak liu husi orsamentu ba Mnisteriu no Sekretária Estadu foun mak mai husi divizoens
e e hetan transformasaun husi Ministériu tuan/disolvidu. Ta a e e, impaktu real husi
Ministériu no Sekretária Estadu foun ba despezas CFET la du o ot. Parágrafu hirak tuirmaie e esplika orsa e tu a Ministériu no Sekretária Estadu foun ida-idak.
Sekretaria Estadu ba Asuntus Parlamentares. Sekretária Estadu ida e e sei serbisuatu mellora
elaborasaun no implementasaun polítika entre Ezekutivu no Parlamentu. Ninia orsamentu
tomak mai husi divizoens foun sira.
Sekretaria Estadu atu Apoia Promosaun Setór Privadu. Estabelesimentu Sekretaria Estadu idae e hetan justifikasaun tamba haré ba nesesidade Governu nian atu bele fó-apoiu liutan ba
dezenvolvimentu setór privadu iha Timor Leste. Orsamentu ba Sekretaria Estadu ida e e
konsiste husi divizoens sira e e transfere husi Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu no
mos divizaun foun ida.
Sekretaria Estadu ba Fortalesimentu Institusionál. Sekretaria Estadu ida- e e heta k a ar atu
tulun ministériu sira iha melloramentu ba sira nia prosesu administrasaun no evetualmente
ser isu e