serat waskithaning nala
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
1
S ERA T W A S KITHA NING NA LA
Program digital ini dikembangkan untuk melestarikan dalam mendukung proses
pelestarian sastra daerah di Indonesia. Hasil dari program digital ini berupa karya
sastra Jawa yang disalin dalam bentuk teks digital format pdf. Semoga tujuan blog
www.alangalangkumitir.wordpress.com adalah menjadi salah satu sumber digital
karya-karya sastra Jawa dapat dibaca, ditelusuri atau diunduh oleh para sutrisna
budaya ataupun masyarakat secara bebas.
Salam asah asih asuh.
Nuwun.
SERAT WASKITHANING NALA
DHANDHANGGULA
Kanag winarni sekar dhandhang gendhis, amurwani mardhawaning gita, den
samaring semuning reh, pan darganireng kalbu, jinurunga marang sasami,
Surtinya weh kaharsan, ya mring weka jalu, winor ing warah weruha, jatineng reh
den samya pralebdeng westhi, ya rane waskitha.
Ing dununge kawruh ala becik, nadyan silih wus samya widagda, gegurua
saranane, ribet lamun tan weruh, bebukaning janma dumadi, tetela yen tan wikan,
wigena sawegung, kudu binudi marganya, wijang-wijangireng pariwara dami,
tanggulen ywa pepeka.
Samangkana dennya asung wangsit, mring sanggyaning para ptra wayah, pinet
amrih kotamane, away na korup tangguh, inglawiyanira ngaurip, uripira pan dadya,
isening donyeku, ewuh lamun tan weruha, ingkang dadya tetanggulira ing urip,
marmane den waskitha.
Dene ingkang kinarya upami, wasitaning sujalma samangkya, kang kinarya
tuladhane, ala ayuning laku, nging tan ana wujudireki, amung karya pralambang,
pnatut ing tembung, sinungan tembang macapat, supayane akarya renaning galih,
winangun ing sarkara.
Naming ngambil aranireng jalmi, mrih sekeca ingkang dadya lampah, pinatut runtut
urute, tetelaa den apus, nenggih ingkang mangka purwaning, janma duwi tetruka,
neng sukuning gunung, Semeru dhedhekahira, sri kawuryan kadulu kalangkung
asri, akathah pala kirna.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
2
Pucang tirisanira mepeki, pinggir desa pring apus pring jawa, sembada kathah
wismane, wastanira ing dhukuh, kang sajugaing karangsari, ingkang murwani
karya, dhedhekah ing ngriku, awasta Ki Suryanala, klairane saking dhusun jatiragi,
temen sabar narima.
Satunggalnya padhekahan nami, asal klairanipun, saking krajan Kahuripan nguni,
wau Ki Nalawase, lan Nalasttyeku, kalihnya apawang mitra, wus saengga kadang
tungil yayah bibi, tan darbe subasita.
Dennya karya dhedekah let tebih, nanging nugil se-arga kawula, Nuju sawiji arine,
Ki Nalasaya wau, bubak wana trataban sandhing, tegalanira lama, sae stenipun,
karsanira Nalastya, nglar tegale kang sae tanemekani, acelak randuwana.
Sandhing witing randhuwana siki, lumpang kentheng ageng mung sajuga, wit
randhu ngungkang jurang jro, wau dennira macul, Suryanala dugi madyaning,
longkangan randhuwana, lawan lumpang watu, pamacule Suryanala, ananggori
watu kumalasa siji, saklenthing agengira.
Gya ingelut salebetireki, kayunnira Kyai Suryanala, kang sela kasingkirake, saking
gennira ngriku, datan dangu kang sela keni, kabrengkal saking gennya, gya
ngandhap kadulu, garowong wonten encehnya, Suryanala agowok dennya ningali,
mangkana osikira.
Iki baya pendhemanireki, janma kuna kang dhukuh neng arga, tandha lumpang
kentheng kiye, dadi ngong iki nemu, enceh iki pama ngong ambil, ing jero isi brana
sesotya di, kadlih ngong dursila.
Pama aku matura amanggih, prentah ndhangu kang nekseni sapa, awit sira nemu
kowe, nuli priye aturku, temah aku nemu bilahi, tetep dadi durjana, becik aku tutur,
mring si kakang Candranala, dhasar prapat kapindho sudarawedi, tur bisa
amicara.
Ika pantes ingsun karya saksi, panemuku sinadyan jaluka, bageyan hiya karepe,
janji slamet awakku, Suryanala sawusnya manggih, manah sigra umentar,
lampahnya sineru, sapraptening wismanira, Candranala lagya linggih aneng panti,
Suryanala anulya.
Uluk salam Candranala gipih, anauri “Ngalaekun Salam”. Lah adhi lajuwa bae,
Suryanala gya mlebu, jawat asta salaman nuli, satata lenggahira,
Candranalamuwus, “Pun adhi napa raharja” Suryanala mangsuli “inggih basuki”
Candranala ris tanya.
“Kadingaren adhi mriki enjing, napa enten karyane kang gita?” Suryanala lon
saure, “ Inggih kalangkung perlu, sowan kula pun kakang mriki, badhe ngaturi
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
3
pirsa, enjing wau ulun, angelar tegil pagagan, macul wonten godhangan kentheng
kakalih, randhuwana punika.
Ananggori sela geng saklenthing, wau sela badhe kula bucalsareng kabrengkal
ngandhape, garowong sitenipun, madya wonten encehireki, mawi tutup tembaga,
kawula jrih jukuk, lajeng mariki punika, yen kapareng pun kakang kula aturi,
nekseni manggih kula.
Wonten tegil kapetak ing siti. Candranala aris dennya tanya, “isi punapa encehe,
kawula ayun weruh, awrat adhi wong dadya saksi, lamun boten uninga, ing
sajektosipun”. Suryanala aris nabda, yen makaten pun kakang kula aturi, mugi
kapirsanana.
Kranten kula inggih dereng uning, sampun ingkang bukak, tutupira, anggepok
kewala dereng. “Candranala nabda rum, yen makaten inggih prayogi”. Sigra
mangkat kalihnya, tan kawameng ngenu, lampahira sampun prapta, patugaran
anjujug ungyanireki, pendheman tutup sela.
Suryanala sigra nabda aris, “lah punika tutupipun sela”. Candranala alon wuwuse,
“Andhika bukak gupuh”. Gya kabrengkal kang sela keksi, enceh tutup tembaga,
Candranala kadulu, tan saranta nalanira, gya ingentas kabuka tutupireki, ing jro isi
barana.
Warna-warna sadaya mas adi, duk amulat wau Candranala , asru ngungun jro
nalane, dangu tan bisa wuwus kang mangkana ciptanereki, “Lah iki raja brana
akeh ajinipun, upama ingsun darbea, brana iku kabeh kadarbe ing mami, amasthi
ingsun kaya.
Teka iku ingkang sinung manggih, janma bodho datan karem bandha, teka tutur
mring mitrane, suwe-suwene ingsun, kang sinungan bekja geng yekti, si adhi
Suryanala, amasthi miturut, ing sagadarenaning wang, jer wong iku mituhu
sarembug mami, dhasar ngaku wong tuwa.
Duk samana Candranala gingsir, manahira kagiwang ing dunya, supe ing pawong
mitrane, saking pambektanipun, melik ingkang anggendhong lali, mangkana
osikira, “Upamane iku, bandha sun kon ngaturena, mring prentah nagara barange
mesthi, kapundhut ing nagara.
Krana iku bandha nggoni manggih, aneng wana kapendhem ing kisma, bumi iku
kagungane, Sang Prabu ingkang mengku, ing rat jawa ping pindho kali, gedhe cilik
samodra, ping telu marga gung, kaping pate iku wana, wajib dadi kagungane Sri
Bupati, apa kang aneng kana.
Destun muhung kewala kang manggih, pinaringan pituwasing karya, mangka
ingkang nemu dede, manira apan namung, anekseni nggonira manggih, si adhi
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
4
Suryanala, dadya raganingsun, tiwas kangelan kewala, tanpa gawe nggon manira
wira-wiri, lah iku tan sekeca.
Sun puriha nyidhem bae mesthi, tan suwala adhi Suryanala, hiya kaparo ngamale,
dadi keh kalongipun, datan bisa malak pribadi, awadene semana, bokmenawa
ingsun, bisa gawe rekadaya, rehning Suryanala rada cupet budi, ingong luse
kewala.
Candranala wusnya mantheng pikir, dennya amrih silip marang mitra, dadya manis
wacanane, dhuh adhi kadangingsun, “Dunya niki peparing neki, kang bau reksa
arga, ing Semeru niku, asih jengandika, sarta dhaten rehning truka ngriki, sinungan
raja brana.”
Dunya niki sejatine suci, boten susah lapor ing nagara, naging niki prayogane,
sampun kabekta mantuk, sapunika bilih udani, dhumateng pawang kanca, kang
nunggil sadhukuh, tan wande lajeng kawarta, dangu-dangu ngamal suci amejahi,
dhateng kula lan ndika.
Kalamun adhi marengi galih, sapunika wangsulna kewala, kadi duk wau-waune,
dalu kewala wangsul, sidhem janma lajeng ngambil, kabekta dhateng wisma, dene
ingkang tunggu, sadinten mangke kewala, kula titipaken dhateng mitra mami, kang
tengga randhuwana.
Suryanala amanagsuli aris, kula borong paduka kewala, janji wilujeng lampahe,
candranala amuwus, Niku pikir ingkang utami, lah sumangga wangsulna, enceh
gone wau, Suryanala sigra-sigra, mangsulaken enceh dhateng gene lami,
katutupang ing sela.
Candranala sigra muwus aris, Heh mitrengsun ingkang baureksa, ing randhu alas
wiyose, manira minta tulung, marang sira reksane iki, pendheman raja brana, den
kareksa iku, yen kejukuk ing jalma liyane saking, Suryanala ywa suka.
Lamun ana janma arsa ngambil, sarimpungen sikil tanganira, aja lunga saka
nggone, kono poma wekasku. Candranala sawusnya angling, marang wit randhu
wana, nulya ngajak manthuk, Suryanala tan legena, nulya bibar ngalor ngidul
dennya mulih, wus tebih lampahira.
Suryanala datan darbe pikir, lampahira alaju kewala, Candranala ing lampahe,
tansah amandheng mangu, gya nyalimpet alingan uwit, sempu menek saksana,
ayun anguk-anguk, mring lakune Suryanala, wus pratela danira mulih sayekti,
tumurun Candranala.
Sigra-sigra denira lumaris, amangsuli pendheman karsanya, tan dangu prapteng
enggene, petakan tutup watu, gya binuka tutupireki, enceh ingentas nulya, tutupira
watu, winangsulaken lir lama, enceh sigra pinanggul ginawa mulih, tan dangu
prapteng wisma.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
5
Candranala langkung sukeng galih, enceh nulya kasimpen jro wisma, datan
kawarna siyange, Sang Hyang Surya wus surup, ginantyan pandhanging sasi, nuju
sasi purnama, wayahnya jam wolu, Candranala wus sanega, arsa mangkat
dhumateng wismanireki, Kiyai Suryanala.
Tan kawama lampahireng margi, sampun prapta peleggahanira, ing karang sari
wismane, Suryanala cineluk, saking jawi kinon umijil, Ki Suryanala gita, sumaur
gya metu, alon denira nabda, “Lah sumangga kakang lenggaha kariyin, malebet
dhateng wisma”.
Candranala amangsuli aris, mangke mawon dhateng griya, mumpung sepi jalma
mangke, ambujeng perlunipun, mendhet enceh kariyin adhi, yen selok
kawanguran. Suryanala nurut, lampahira gegancangan, sapraptane ing tegal
pendheman nguni, Candranala, anabda
Lah adhi nuli ambil, ponang enceh, sigra Suryanala kagyat sarya ngling, Dhuh
kakang Candranala, jugangane suwung, encehe wus datan ana, Candranala rewarewa api runtik, Ah si adhi sembrana.
Boten ilok adhi ngguyoni, kadang tuwa ingajak sembranan. Suwung teng pundhi
lungane, Suryanala amuwus, “Atur kula punika yekti, boten matur sembrana, estu
sampun suwung sumangga sampeyan priksa”, Nalwasa api-api amirsani, lagya
ngungak kewala.
Nulya mlengos sarta muwus bengis, “Sun tan ngira adhi adhi Suryanala, kaya
mangkana pikire, ujare wis tuhu, dennya ngaku sadulur mami, ing dunya prapteng
kerat, manjinga sadulur, lan padha lila ing dunya, mengko lagi semono bae wis lali,
kasmaran raja brana.
ASMARADANA
Jare temen tyase suci, lunuh gawe saking nala, marang janma sapadhane, tumita
lila ing dunya, wedi keneng prakara, ing mengko katon satuhu, tyase tan tulus
saengga.
Palem weton ing Betawi, lamun kadulu ing jaba, beresih kuning rupane,
menginake tyase janmaingkang durung uninga, adate pelem ing ngriku, mesthi
wawani tuku nyengka.
Sawuse dipun onceki, kaget ngungun nalanira, dene jero bongkeng kabeh,
binatange ting berangkang, ireng-ireng rupanya, kang tuku pelem anjetung, tan
dipe lamun mangkana.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
6
Mangkana uga si adhi, Suryanala ngong tan nyana, lamun mengkono karepe,
angur maune kewala, aja tutur mring tangga, anjaluk pratikel rembug, nuli ngong
warah prasaja.
Dera samelok gya melik, nyalingkuhake maring wang, eman kaparo barange,
enceh kajukuk priyangga, Ketuturake musna, lah punika kula jaluk, saparo
karupakena.
Suryanala duk miyarsi, wuwusira Candranala, anjetung sidhakep bae, alon wijiling
wacana, Dhuh kakang Candranala, ngandhika sampeyan wau, sadangune kula
rasa.
Pun kakang badhe mejahi, dhumateng badan kawula, prakawis enceh icale, ing
ngajeng kang manggih kula, lajeng ngaturi dika, sumeja pados rahayu, temah
badhe manggih lena.
Karsa dika kadi pundi, mbok sampun mekaten kakang, kula tiang saja sae, upama
kula puruna, mendhet enceh priyangga, estu kala enjing wau, kula tan ngaturi
pirsa.
Naliakne kula manggih, andhika dereng uninga, datan purun mendhet dewe, tanpa
saksi tanpa kantha, sanget ajrih kawula, lajeng kula asung weruh, ing mangke
sampun kapirsa.
Angengnipun damel pati, dhateng sarira andhika, tan sumeja lair batos, naming
pun adhi kewala, gadha kuma-kuma, nyukani panduman ulun, rehning kula tumut
pirsa.
Denira manggih pun adhi. “Suryanala sru wuwusnya, napa sing kula wehake,
barangipun sampun murca, allah tobil sik kakang, mbok inggih sampun kadyeku,
ngunyeri wong mboten nyata”.
Ki Candranala nabda ris, pramilane kula dakwa, jer kula anitepake, dhateng
pawong mitra kula, kang tunggu randhu wana, sinten sintena kang jukuk, yen
liyane Suryanala.
Banjur kulo kon naleni, pun adhi mireng priyangga, weling kula ing dewekw,
Suryanala lon wuwusnya, sinadyan mekatena, jer kula boten anjukuk, ewa dene
dika tanya.
Dhateng kang dhika titipi, kadi pundi tuturira, kula ajeng ngrungokake. Amegos Ki
Candranala, sigra ngadeg alunga, tanpa pamit kesahipun, wau Kyai Suryanala.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
7
Mangkana osiking galih, nepsu kakang Candranala, bab ilange enceh kiye, sapa
baya kang ngambila, apa kapulung dewe, apa ta ilang kajukuk, mring kang baureksa arga.
Nalaastya nulaya mulih, ing batin sampun narima, datan garentes icale, enceh
kapupus ing nala kasigeg Suryanala, kawuwusa lampahipun, Candranala prapteng
wisma.
Dilalah karsaning Widi, manahira Candranal, datan sakeca raose, tan pegat denya
trataban, kuwatir melang-melang, datan sakeca alungguh, karya nendra datan
bisa.
Kena ing walatireki, dunya kang dudu kak ira, teka mengkana osike, patutane
Suryanala, caturan karo janma, tangga teparone agung, ana ingkang rada bisa.
Nuli angojok-ojoki, akon gugat mring nagara, matur ing parentah gedhe, prasaja
paturanira, ilange enceh ndakwa, marang ingsun ingkang jukuk, amarga laku
dursila.
Jabung alus angapusi, pasti lamun ingsun kena, ing prakara juti gedhe, kacekel
marang nagara, ngomah kagledhahana, barang kabeh katemu, paran nggon sun
nyelakana.
Durung mangan sida dadi, kuli tan olieh balanja, tur kapeksa nyambut gawe, angur
ingsun dhinginana, anggugat Suryanala, pasthi dheweke kang nemu, prakara
sebab dursila.
Kalamun ingsun dhingini, agugat marang nagar, andakwa marang dhewekw,
upama Si Suryanala, gugat mangsa dadia, jer dhingin panggugatingsun,
mangkono adate praja.
Wong gugat pasthi ginalih, mokal lamun wong dursila, wania anggugatake, dene
kang gugat ing wuntat, marmane tan katrima, ginalih wong mbawur laku, agawe
dora sembada.
Dene kang sun gawe saksi, dhemit kang ngong aku mitra, aneng randhu alas
nggone, ngong titipi kon rumeksa, nadyan saksi sajuga, jer bangsanireng lelembut,
sun watara kapercaya.
Adhi ngong tuturi, esuk mau Suryanala, teka ing ngomahku kene, perlune asung
uninga, adhi marang manira, lamun dheweke anemu, enceh kapendhem neng
kisma.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
8
Manira kinen nekseni, nggone nemu neng tegalan, nuli ingsun myang tegale,
andulu enceh isinya, brana sarwa kancana, nuli sun tarekah apus, barang kena ing
manira.
Iku aja jarwa adhi, marang sawijining janma, angamungna kowe dhewe, kang
weruh wadi manira. “Naladhusta aturnya, punapa sakarsanipun kakang ulun tan
lenggana’.
Candranala muwus aris, iku adhi karsaningwang, ayun ingong gugatake, marang
pulisi nagara, sira ingkang dadia, lelembut kang aneng randhu, alas sun titipi
brana.
Lamun ana nakoni, enceh ingkang duwe sapa, tutura aku kang darbe, lamun tanya
ingkang dhusta, tuturna Suryanala, wis aja liya caturmu.
“Kawula manggen ing pundi, estu katingal kewala, kajengipun randhu gedhe,
pamiwontena paragak, nglangkungi inggilira, pami manggena ing grumbul, kapara
tebih nggenira”.
Candranala muwus aris, manggona madyaning wreksa, randhu alas gedhe kae,
Naladhustha aturira, kawula tan kuwasa, malebet sajroning kayu. Gumuyu Ki
candranala.
Sarta wuwusira aris, “Sira iku kalah tuwa, kalawan kalah akale, mulane aja sok
pugal, marang sadulur tuwa, Naladhustha aturipun, “aleres dhawah paduka”.
Candranala muwus aris, Payo adhi padha karya, piranti sawengi kiye, aja
kawruhan ing jalma, den werit patrapira. Naladhustha aris matur, “kawula nderek
ing karsa”.
Candranala asung wangsit, badhe enggennya singidan, agawe guwa ngisore,
witing kayu randhu wana, sarta mbobok witira.
Sigra mangkat tiang kalih, datan kawarna ing marga, sampun prapta ing prenahe,
witing kajeng wana, angungang jurang sarta. Kanan kering grumbul agung,
arungkut peteng bondhotan.
Candranala nulya manjing, madyaning grumbul bondhotan, parimpen ingriku
gawe, gangsiran ingarah-arah, leres ing randhu wana, tan kawarna solahipun,
denya karya sampun dadya.
Piranti unggyaning saksi, sakalangkung remitira, ayektos anggumunake, akalira
Candranala, piranti wusnya dadya, gya meling mring kadangipun, ingkang wasta
Naladhusta.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
9
Mangkana denira meling, Adhi lamun aku sebda, angaturake gugate, Suryanala
mring nagara, sireku amilua, aja pisah lawan ingsun, ngendi nggonku caketa.
Darapon ngrungu sireku, apa saparentahira, manawa ana karsane, bakal ndangu
saksi sira, enggal nulu mundura, manjinga piranti gupuh, poma iku den prayitna.
Wus mung iku wekas mami. Naladhustha aturira, inggih sampun walang atos,
punapa sakarsa dika, kula sampun kadhadha, ulun labuh sakit lampus, kakang
dhumateng paduka.
Pupuh 41
Wusnya mateng kang prajangji, Candranala lan arinya, Ki Naladhustha kanthete,
anggugat marang parentah, pulisi ingkang dadya, lulurah anginanipun,
Candranala, Suryanala.
Panewu lenggahireki, angreh bumi sewu karya, ana dene jejuluke, Ki Ageng
Kartikasastra, putus marang wiweka, lamun dangu sareh alus, nastiti
papariksanira.
Ngreh catur rangga pulisi, sajuga rangga rehira, mitu demang panatuse, anuju
sawiji dina, repotan para rangga, miwah para demang kumpul, neng pandhapi
Kartikasastran.
Ki Ageng lenggah mungging, samadyanireng pandhapa, rangga demang neng
ngarsane, anglapuraken prakara, kang sami rinampungan, kasaru ing praptanipun,
Candranala mungging ngarsa.
Aminggah ngemper pandhapi, asila neng wurinira, para demang pulisene, Ki
Ageng Kartikasastra, aris denira tatanya, Heh wong ngendhi sira iku, lawa sapa
aranira.
Candranala matur aris, kawula abdi paduka, patinggi pagodhongane, sukuning
smeru arga, awasta Candranala, padhekahan Karangtalun, pisowan kula punika.
Badhe ngaturi udani, dhateng parentah pradata, ing ngajeng kawula darbe, barang
kathah warnanira, sami emas kencana, pratelanipun ing wujud, kadya ing
ngandhap punika.
Wami jamang kang rumiyin, tigang atus ingkang rega, langkung seket rupiyah
wutuh, gangsal wami gelangkana.
Kalih atus kang pangaji, kelat-bau ping nemira, ugi rong atus regane, pitu antinganting rega, satus kaping wolunya, badhong regi tigang atus, keroncong kang
kaping sanga.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
10
Regi kalih atus malih, kaping sadasa awama, supe seser pangaose, gangsal atus
rupiyah slaka, anjawi raja brana brana, anggris jene kathahipun, satus sadaya
punika.
Gunggungipun ing pangaji, kalih ewu tusan sanga, langkung seket rupiyahe,
sadaya wau kawula, wadhahi neng encehnya, kula petak ngandhap, randhu
ageng, neng sukuning arga.
Sarta kula ugi titip, dhateng pawong mitra kula, lelembut ing randhu gedhe,
sapunika enggenira, kabukak Suryanala, kadamel pagagen sampun, wau
pepetakan kula.
Sareng kawula tuweni, enceh sampun tan kapanggya, lajeng kula takekake,
dhateng pawonmg mitra kula, kang manggen randhu wana, sajangipun dipun
jukuk, mitra kula Suryanala.
Kula nuwun wangsul neki, dhumateng tangan kawula, medala saking astane,
parentah ageng pradata. Ngabehi Kartikasastra, duk myarsa paturanipun,
Candranala megat mitra.
MEGATRUH
Ki Ageng Kartikasastra duk anggrungu, ing atur gugatereki, Candranala tyasnya
ngungun, dene nganggo saksi dhemit, nulya angandika alon.
Mangkono dhingin, manira tanya sireku, kalairanira ngendi, lan pira umurrireku,
Candranala awotsari, kalairan kula dhukoh.
Ing kuripan punika nggening laluhur, umur kula seket kalih, taun lumampah punika,
Mas Ngabehi ngandika ris, dhateh carikira gupoh.
Ature Candranala kabeh iku, ugerana kang salesih. Carik sandika turipun, sigra
denira ngugeri, Ki Ageng malih takon.
Sabab apa sira wong tik-melikipun, ing Kahuripan teka dadi, ana dhukuh
Karangtalun, lan apa karyanireki, panggautanmu kang manggon.
Aturira Candranala : Mila ulun, ngalih purwnipun ngarsi, sangajaling tiyang sepuh,
sedherek kula nggentosi, bapa, kula mencar dhukuh.
Dhateng wana sukuning Semeru gunung, lami-lami kathah janmi, ingkang tumut
griya ngriku, kula kaangkat patinggi, lestantun saengga mangko.
Dene ikang dados panggesangan ulun, duk lare saengga mangkin, amung tani
karya ulun, ngolak-alik tegil sabin, manem sakalir tumuwoh.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
11
Ki Ageng Kartikasastra tanya arum, Nalikane sira ngalih, marang dhukuh
Karangtalun, anggawa apa sireki, tuturna ing ngarsaningong.
Candranala sanalika manahipun, kalimput gugatireki, prasaja ing aturipun,
Nalikane kula ngalih, dateng Karangtalun dhukoh.
Mbekto kebo kalih rakit kathahipun, asarta kawan amit pari, wijiwiji saliripun, kang
badhe ngregengken dhukoh.
Saha barang pangangge samurwatipun, tiyang alit jalu estri, sakadare tiyang
dhusun. Ki Ageng tanya malih, Pira lawasmu neng dhukoh.
Sarta apa barang ingkang kowe tuku. Candranala atur aris, sampun kalih dasa
taun, ingkang kula tumbas naming, lembu akaliyan kebo.
Ngslih rskit, snjswi saking punika, dhuwung sakandelaneki,
sangkangipun, tiyang estri kalih rakit, anjawi sangking panganggo.
jene
kalih
Bangsa suwek pangangge tiyang dhusun, kang perlu kewala naming, mung punika
atur ulun. Ki Ageng ngandika ris, yen mangkono sira goroh.
Gonmu ngaku raja brana agung, ko-pendhem aneng wana dri, ing ngendi
pinangkanipun, apa ta olehmu maling, nuli den malingi uwong?.
Candranala bias gumeter tyasipun, naratpira upami, tinebak ing sima luput, dangu
datan bisa angling, wusana umatur alon.
Mila wau barang tan kalebet ngatur, margi kang tuan pirsani barang tetumbasan
ulun, priyangga sadayaneki, wangsul kang ical sayektos.
Titilaripun tiyang sepih-sepuh, bapa tilaraning kaki, kaki tilaraning buyut, dede kak
kula pribadi, atur kawula tan liyok.
Ki Ageng Kartasastra awas ndulu, ing ulat liringireki, Candranala jroning kalbu,
neng solah amertandhani, katara ujare linyok.
Lamun janma wicaksana pasthi, ulat liringireng jalmi, miwah solah-tingkahipun, iku
kabayaing ati, yen mukir kacora lodhoh.
Kartikasastra wicaksana ngulah semu, sigra atetanya malih, nggoning randhu alas
iku, watarane adoh endi, sangka padhukuhan karo.
Lan benere melu ngendhi randhu iku, apa melu Karangsari, apa melu Karangtalun,
apa tugu wates bumu, lan dhisik endi kang dhukoh.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
12
Karangsari kalawan Karangtalun, lan papa watesireki, nggone babad karya
dhukuh. Candranala awotsari, Bilih nggenipun dhedukoh.
Kula ingkang kantun elet kalih tahun, nggening randhu radi tebih, sangking dhekah
Karangtalun, elet igir punthuk ardi. Ki Ageng ngandhika lon.
Lah ta apa mulane sira aweruh, marang dhemit kang ngenggoni, witing randhu
alas iku, Candranala matur aris, duk kawula badhe dhukoh.
Dhateng Karangtalun kula nepi ngriku, samanten kula kawangsit, kinen nyiyosaken
dhukuh, sarta ngaken mitra yekti, makaten purwaning kang wong.
Ki Ageng Kartikasastra aris muwus,, Sakehing aturireki, uwis oadha ingsun rungu,
sarta wis manira pikir, muliha bae samangko.
Dina Soma Manis teka ing ngarsengsun, gawanen saksunereki, supaya gelisa
rampung, lamun saksi ora prapti, yekti prakara tan dados.
Nalwasa alon denira umatur, Kawula nuwun Ki Ageng, bab saksi pisowanipun,
dhateng ngarsa tuwan ngriki, kawula bekta sagoh.
Sabab saksi lelembut ing kajeng randhu, panuwun kawula mugi, wontwna
pamengkunipun, parentang ageng pulisi, kawula narimah kawon.
Ki Ageng kendel dangu datan muwus, mangkana osiking galih, elok temen wong
puniku, kang dadi aturireki, taka datan nduga ingong.
Dene ana kayu randhu bisa muwus, nulya angandika aris, Ya wis angandhika aris,
Ya wis muliha karuhun, kaliyan gya mundur gupoh.
Ki Ageng Kartikasastra mrentah gupuh, langsir kinen animbali, patingginira ing
dhukuh, Karangsari ingkang nami, Ki Suryanala den gupoh.
Lurah langsir sigra lengger saking ngayun, datan kawarna ing margi, wus prapta
aneng ing dhukuh, Karangsari gyanireki, Suryanala langsir takon.
Lah ing ngendi wismane patingginipun? Pinuju kang den takoni, Suryanala matur,
inggih ngrikiwismaneki. Lurah langsir malih takon.
Apa nana ing wisma Nalasatyeku. Kang tinakon anauri, Suryanala inggih ulun,
andika kula aturi, sumangga sami alunggoh.
Dhateng griya. Lurah langsir gya tumurun, saking kuda nulya manjing, dhateng
wisma tata lungguh, mungging salu tiyang kalih, agenti takon-tinakon.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
13
Wusnya bage-binage sakalihipun, Suryanala tanya aris, Nah angger, sinten
pukulun, saha priyantun ing pundi, ing lampah punapa gatos?.
Lurah langsir mangsuli tembungny arum, Kakang, kula lurah langsir, lampah
kawula ingutus, dhateng panewu pulisi, Kartikasastra ingkang kongkon.
Animbali jengandika dhawahipun, kadherekna lampah mami, Suryanala sareng
ngrungu, ngadikaning lurah ndhradhog.
Ulat payus karinget kadya wong adus, sesambatira dermili, Allah tobat bapa
biyung, kaki nini buyut mami, padha jangkungen ragengong.
Wusnya sambat Suryanala nangis matur, Mas kula den timbali, wonten punapa
mas bagus, mugi andika jateni, Lurah langsir muwus alon.
Milan ndika katimbalan prentah agung, andika kadakwa maling, Candranala lurah
dhukuh, Karangtalun: enceh, isi raja brana sarwa kaot.
Dipun petak tegil, caket kajeng randhu, Suryanala duk miyarsi, atebah dhadha
angadhuh, Kaniaya mitra mami, dene ka dadi mangkono.
Apa baya kang tinemu akiripun, wong gawe kiyanat maring, pawong mitra kang
rahayu. Lurah lingsir amiyarsi, dahat ngre welas ing batos.
Langir tanya : Kadipundi temenipun? Suryanala gya nuturi, Duk aitira anemu,
enceh teka ilang neki, kadya kang sampun kacriyos.
Langsir muwus : Yen makoten sulangipun, andika ampun kuwatir, mangke kula
kang tatulung, matur dhateng Ki Ageng andika lamun tinakon.
Ing parentah dika matur kadi wau, layane parentah nggalih. Suryanala; Matur
nuwun, sumangga kula umiring. Sigra pangkat sakaroron.
Tan kawarna lampahira aneng ngenu, prapta ngarsane Ki Ageng, lurah langsir
sigra matur, miwiti mawah mekasi, wus katur ingkang lelakon.
Ki Ageng Kartikasastra duk angrungu, aturane lurah langsir, kacathet sajroning
kalbu, cocog suraosing galih, nuli angandika alon.
Suryanala ing ngendi klairanmu, lan pira umurireki, sira matura kang tuhu, carik
kinon angugeri, Suryanala matur alon.
Lair kula wonten Jatiraga dhusun, umur kawula tan uning, rehning abdi dalem
dhusun, manawi nggadahi siwi, datan mawi manah weton.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
14
Ki Ageng ngandika: Bener aturmu sun watara sira lagi, umurriraseket tahun.
Suryanala atur neki, Mbok menawi inggih yektos.
Ki Ageng ndangu: Apa purwanipun, sira omah Karangsari, Suryanala umatur,
Sareng kula sampun rabi, lajeng misah adhedhukoh.
Lami-lami kathah tiang sami tumut, griya monten Karangsari, kawula lajeng
kajunjung, kadadosaken patinggi, lamine nggenipun dados.
Padhekahan sampun kalihlikur tahun. Ki Ageng tanya aris, Dhisik endi nggone
dhukuh, Candranala lan sireki? Nalastya matur alon.
Awitipun dhedhekahan rumiyin ulun. Ki Ageng tanya malih, apa sing dadi karyamu,
panggota luru asil, Suryanala matur alon.
Panggota kawula sangkaning timur, dalah samangke mung tani nanem kapas
jarak pantun, ngolak-alik tegil sabin. Ki Ageng aris takon.
Nalikane sira ngalih marang dhukuh, anggawa apa sireki, sarta salawasireku,
aneng dhukuh Karangsari, apa sira tuku mangko?
Suryanala alon denira umatur, Bebektan kula duk ngalih, dhateng dhekah amung
lembu, kali rakit sarta pari, kali caeng miwah kebo.
Kali iji sarta wiji-wiji agung, dene salaminereki, kula wonten dhukuh ngriku, ingkang
kula tumbas aming, waos dhuwung pedhang golok.
Ki Ageng Kartikasastra ngandika rum, Sira manira takoni, tutura sebeneripun, apa
nyata sira ngambil, enceh isi barang kaot.
Kang kapendhem aneng soring kayu randhu, kang ko-bukak anyar iki? Suryanala
aturipun, miwiti malah mekasi, kaurut saking duk panggoh.
Purwanipun kawula tugar pukulun, amiyaraken kang tegil, lajeng ananggori watu,
watawis geng saklenthing, sela lajeng kawula gol.
Ngandhap watu garowong wonten kadulu, enceh katutup tembagi, kawula ajrih
andumuk, margi boten mawi saksi, mbok ing pungkur manggih ewoh.
PANGKUR
Kawula lajeng kewala, kesah dhateng Karangtalun sung uning, dhateng pawong
mitra ulun, pun kakang Candranala, neksenana wau anggen kula nemu, kakang
Candranala nulya, atumut dhumateng tegil.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
15
Sapraptaning gen pendheman, ponang sela lajeng kula junjung, ketinggal
encehira, gya kapendhet enceh saking enggenipun, tutup tembaga binuka, isi bra
warna-warni.
Candranala lajeng nabda, aken nyindhem sampun ngaturi uning, dhumateng
parentah agung, sabab catur prakara, kagungane Gusti Kanjeng Sang Aprabu,
bumi-kagungan Nata, kang mangkurat, mangka sira iku nemu, dunya kapendhem
jro kisma, kapindho aneng wana dri.
Pasthi, kapundhut nagara, dika kula tanpa tuwas ing kardi, semune barana niku,
paringe Kang Kawasa, teng si adhi kalih kula tetepipun, pami kalong dhateng
janma, ing sanesipun mubadir.
Punika rembag kawula, adhi sampun baripin dhateng janmi, sanadyan sanak
sadulur, sampun sinungan pirsa, mbok manawi dados panjang wartosipun, sae
kasidhem kewala, mangke dalu den wangsuli.
Pami kapendhet samangkya, estu tangga sami uning, sami dhateng nedhamujur,
boten wande kawentar, kula kalih pun adhi kepanggih luput, lah mangke dalu
kewala, sirep janama den purugi.
Dene kang jogi rumeksa, icalipun ing sadinten puniki, kula titipne puniku,
dhumateng mitra kula, dhemit ingkang manggen wonten kajeng randhu, kawula
nurut kewala, Candranala lajeng angling.
Dhateng kajeng randhu wana, aku titip pendheman enceh iki, sapa-sapa ingkang
jukuk, liyane Nalatsya, talikunge aja lunga sing gon iku, pacuhan lah poma-poma,
sasampunira atitip.
Tumunten ngajak bibabaran, kula inggih mituhu lajeng mulih, kilap ing sapengker
ulun, dalune sidhem janma, candranala dhateng ing wisma ulun, celuk-celuk
saking jaba, kula kaejak murugi.
Kawula nderek kewala, sapratone wonten pangenan gipih, kula ingkang kinen
jukuk ambukak tutup sela, ri sampuning tutup sela kula junjung, enceh sampun
datan ana, kawula enggal nanjangi.
Dhateng kakang Candranala, icalipun enceh pun kakang mbekis, serta cantenipun
sendhu, kula kinen mangsuha, kula sumpah kathah-kathah tan karungu, dupeh
sampun amitungkas, dhateng mitrane dhedhemit.
Mangkana cantenanira, sinten malih lamun dede si adhi, jer kula empun sung
pemut, kang tunggu randhu wana, yen kajukuk ing janma na liyanipun, saking adhi
Nalayatsa, kasrimpunya dipun aglis.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
16
Kula lajeng aken tanya, dhateng ingkang dipun titipi ngarsi, kadi pundhi
sanjangipun, kula ajeng amiregna, Candranala lajeng ngadeg kalih nepsu, kula
inggih lajeng mulih.
Mung punika atur kula, temen-temen medal ing manah suci, Wingnyasastra tanya
arum, Kalane Candranala, nitipake marang dhemit kayu randhu, kapriye
wangsulanira? Nalayatsa matur aris.
Saking pamireng kawula, Candranala amung canten pribadi, kajeng randhu tan
samaur, Ngabehi Wingnyasastra, angandika: Kowe prasamu, apa ta hiya pracaya,
ing dhemit kang den titipi?
Nalasatnya aturira, rehning kula ceguk balilu, inggih, mung nurut pratikelipun, pun
kakang Candranala, dene sampun asumpah, ngaken sadulur, jaler ing dunya
ngakerat, mila kula tan ntigeni.
Upami wonten kang seja, gadhah, wonten ngawani salah siji, sinten kang wiwit
karuhan, saentu manggih papa, mung punika pitadosing manah, ulun, kodos boten
kekilapan, Gusti ingkang Maha Suci.
Ki Ageng Wingnyasastra, sadangune miyarsa atur neki, Nalayatsa rosipun, ginalih
kaya nyata, aturane si Nalayatsa kang tuhu, dadya alon angandika, Sireku keneng
prakawis.
Ginugat laku dursila, iku mesthi kalebu aneng bumi, sinadyan ora satuhu, hiya
aneng kunjara, nanging sira sun alingi ingong tanggung, sira eres kewala, aja
lunga sing pandhani.
Nalastya tur sandhika, tan gumingsir kawula prapteng pati. Kasigeg ganti
kawuwus, Kocapa Candranala, pan geneman kalih Naladhusta sampun, kait
badhe parentah pulisi.
Ing ari Soma Manisnya, wus ginendhing bab lampahira sandi, duk prapta
ubayanipun, ing dina Soma mangkat: kacarita Ngabehi Wingnyasasteku, ing ora
soma sineba, sakathahing pulisi.
Rangga, demang munggang ngarsa, saben ari repotan ari repotan kinardi,
nglapuraken bawahipun, sakawontenanira, ing prakara miwah ingkang sampun
rampung, katungka ing praptanira, Nalawarsa munggeng ngarsi.
Ki Ageng Wingnyasastra, angandika: Candranala sireku, anggugat marang mitrau,
hiya si Suryanala, mengko uwis teka aneng ngarsa ningsun, prakara manira pirsa,
ature cetha patitis.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
17
Enceh iku dudu sira, kang ndarbeni; temene nggone manggih, aneng
tunggananira, Nalayatsa nuli tutu ing sireku, sira kinen neksenana nuli sing anuturi.
Akeh-akeh tutoring, akon nyidhen aja katur nagari, serta aja nganti weruh , marang
wong tangga desa, Nalyatsa nurut marang saujarmu, sira mitranira dhemit.
Candranala aturrira, Sampun limpah tiyang dursila mungkir, ngalangi badanira,
lamun ngaken manggih, sinten saksinipun, saestu gadhandhan kula, wonten kang
kula kang titipi.
Sareng ical inggih pirsa, ingkang medhet enceh isi retna di, asanjeng dhumateng
ulun, kang mendhet mitra kula, Nalayatsa lurah patinggi ing dukuh, Karangsari
milanira, tan purun ngaruh-aruhi.
Ki Ageng Wingnyasastra, aris tanya : Saksimu dhemit iki, apa bangsane puniku,
kaya pan rupaniro, lon kapriye basane lamun celathu, lan apa gelem caturan,
kalawan samiyah janmi?
Candranala aturira, Bangsanipun kawula dantan udani, sarta tan katinggal wujud,
amung gremeng kewala, cantenipun inggih kadya manungseku, atemen
sawiraosnya. Ki Ageng ngandika ris.
Yen mangkono aturira, bab gugatmu ingsun tan wani mutusi, kudu katur prentah
agung, pengadilan nagara, sebab aneh prakaranira puniku, siki sira sun gawa, lan
si Nalayatsa ugi.
Ma Ngabehi Kartikasastra, gya siyaga badhe sowan nagari,
Ingkang nderek langsir catur, sami wahana kuda, Candranala Suryanala aneng
pungkur, lampahnya datan kawarna, sapratanireng nagari.
Anjujug wadonanira, ingkung wasta Rahadyan Ngabehi, Darmawidya pinunjul,
putus saliring sastra, wicaksana rahayu pambekanipun, keringan ing parang muka,
kancanira ajrih asih.
Dyan Behi Darmawidya, Senen Kemis sineba neng pandhapi, repotan para
penewu, Rangga Pulisi Demang, sami lapur punapa sawontenipun, gedhuhanira
priyangga, ing prakawis alit.
Ki Ageng Wingnyasastyra, prapteng Jawi regol tumurun saking, turangga lajeng
adhawuh, dhateng langsir nenggaa, candranala Nalyatsa aneng pintu, mengko yen
pra timbalan, kaladekna ganti ganti.
Sawusnya dhawah mangkono, Ki Ageng sigra manjing pribadi, aminggah
pandhapi agung, alenggah mungging ngarsa, ngaturaken serat gugat jawabipun,
papirsan miwah ugeran, raden Ngabehi nampeni.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
18
Binuka sinuksmeng driya, gugat-jawab miwah ngeraneki, wus kacathet jroning
kalbu, serta sampun pratela, galitane ing prakara wus kacukup, tansah ginagas ing
driya, ngunandika jroning galih.
Agawat iki prakara, layak Kakang Kartiksastra tan bangkit, labete saking pakewuh,
nangging panduganingwang, ana nana bisa celethu, pawong mitralan manungsa,
iku kamokalan yekti.
Wusnya kadriya mangkana, sigra ndangu7 wau dateng Ki Ageng, Kartikasastra
tembungnya rum, “Kakang gugat punika, kaubegna dhateng prikanca penewu,
utawi Rangga sadaya, kadi pundi bobot neki?”
Ki Ageng Kartikasastra, gugat jawab saprabotira sami, sinungken para panemu,
kapirsa gantya-gantya, wusnya rata sagung kang para panemu, Ki Ageng atanya,
“Pripun kanca nggone mikir?”
Penemu rangga aturnya, dadya tiga diyon kencengnya sami, kang saduman
aturipun, leren pun Suryanala, awit saking nalika titip puniku, Suryanala tan
miyarsa, wujud sarta swaraneki.
Kalih udanagarinya, sanget elok atur gugatereki, tebih saking dhukuhipun, kang
saduman aturnya, Suryanala sampun tetap kawonipun, sebab sampun karebahan,
saksi gandarwo dhedhemit.
Kang Saduman aturira, Yen Kawula prakawis boten dadi sebab sanget mokalipun,
Suryanala kainan, dene boten enggal genira umatur, dhateng lurah pulisinya,
kendel Raha Ki Ageng.
Andangu datan ngandika, nulya ndangu dhumateng Ki Ageng, Kartikasastra manis
arum, Wangsul pun kakang Wignyo, kadi pundi pamikire kang satuhu, bab saksi
dipun budia, dadi lan botenireki.
Prakara punika gawat, salamine kula dereng miyarsi, prakara kadi puniku, sarta
ing jaman kuna, dereng enten kang kacitra lir puniku, lan malih angger sadaya,
boten wonten ingkang muni.
Kang kadi udur punika, napa dene ing kitab topah sepi, bab dakwa kadi puniku,
ewuh pamutusira, mring sangka punapa krampunganipun, lah sagung panewu
rangga, sami jengandika budi.
Katrapaken saking punapa, krampungane prakara kadi pundi?, Ki Ageng aris
matur, leres dawuh paduka, nyala wados prakawis punika estu, kawula boten
anduga, yen sangking dugi prayogi.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
19
Kados leres aturira, Suryanala: enceh punika manggih tiyang kina darbekipun,
wangsul pun Nalawangsa, ngaken titip dhateng dhemit kajeng randhu, nalika
pametakira punika emeng ing galih.
Upami kang mbau reksa, randhu kenging dipun takeni, cetha genah aturipun,
inggih pun Suryanala, kukum kawon pami dhemit dipun dangu, tan saged umatur
cetha, Candranala kukum maling.
Pramila manah kawula, gadhah raos makaten enget saking, cantenipun tiyang
sepuh, bilih manungsa ekas, ugi saget pawong mitra lan lelembut, sapocapan kadi
janma, anaming datan kaeksi.
Sha temen sanjangira, bilih wonten tiyang badhe angawoni, dhateng pawong
mitranipun, lajeng suka waninga, bilih badhe pun awon sanesipun, kapurih ingkang
prayitna, makaten damelireki.
Ki Ageng ngadika, Penemune si kakang niku inggih, kadi enten emperipun, lamun
kapirit sangka, ujaring wong bangsa kula jawi niku, sing empun kelakon padha,
anggugu ujar tan yekti.
Akeh kang nggugu suwara, ujar jare padha den anggep yekti weneh nyembah
kayu watu, kewan iwak loh ula, den bekteni kapundhi pundhi satuhu, ture paring
sandhang pangan, wenenh apek setan gondhid.
Sowiyoh nyobat thetheken, ilu ilu gandarwa banas pati, ana ingkang nyembah
bulus, kodhok kadhal lan ulo iku padha dinalih bisa weh luhur, lan bisa weh
rajabrana, asung wangsit maripeni.
Kasuhurake ing janma, nuli padha kalayu milu ngambil, sangking gugon tuhonipun,
sing dadi pikir kula, niku dhemit ingkang bau reksa, randhu kula gawe tandha
nyata, wong anom padha mirsani.
SINOM
Ki Ageng ngadika, kalamun kula pribadi, kudu tan ngandel kewala, dhateng
bangsaning dhedhemit, amarga kula pikir, bangsaning lelembut niku, saingga
buron toya, sarta buron ing wanadri, sabangsane kutu-kutu walang taga.
Sebab kula dereng pirsa, wujude bangsa dhedhemit, sarta dhereng sapocapan,
ewa dene kang udani, napa empun udani, wujude ingkang lelembut, lamun
sampun uninga, kadi punapa kang warni? Ki Ageng gumujeng aris aturnya.
Kula inggih dereng pirsa, pribadi warnaning dhemit, saha dereng apocapan, bilih
wilujeng puniki, badhe pirsa utawi, mirengaken cantenipun, benjing bilih kawula,
paduka utus mirsani, saksi ingkang manggen wonten randhu wana.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
20
Ki Ageng Darmawidya, gumujeng ngandika aris, Benjang sami kapiyarsa, dhateng
sagunging pulisi, camten kados pundi, lan punapa wujudipun, lah kakang
Kartikasastra, samangke dika teng goning kayu randhu, benjang ing ari Soma,
andangu dhumateng saksi, Candranala Suryanala umiringa.
Andika parentah karya, pakuwon aneng ing tegil, goning pendheman kang murca,
sarta dika sendhiyani, kayu obong kang garing, kasingitna enggonipun, Sagung
panewu rangga, demang dhatenga kang enjing, dina Soma ngumpul aneng
pasanggrahan.
Ki Ageng Kartikasastra, matur sandika gya mijil, sapraptaning paregolan, sigra
angandika ris, Candranala sireki, lan Suryanala sireku, dhawahe Dyan Wadana,
sira padha kares kalih, Suryanala kares aneng ing pandhapa.
Aja sira lunga-lunga, dene si Nalawaseki, kares ing Ki Ageng, dina Soma nindaki,
andangu marang saksimu, kang manggon ngrandhu wana, sireku kinen umiring.
Suryanala tur sandika.
Naladhustha duk miyarsi, andikanira ki Ageng, atas pamiyarsanira, ing dina Senen
mirsani, saksi dhateng wana dri, Naladhustha angles mundur, gancangan
lampahira, badhe malebeng piranti, tan kawarna solahira Naladhustha.
Ki Ageng Kartikasastra, sawusira marentahi, Candranala kondur sigra, gancangan
lampahireki, datan kawarneng margi, sapraptaning dalemipun, nulya karya nawala,
parentah sagung pulisi, kinon karya pakuwon kareka pura.
Aneng patalunanira, Suryanala saha malih, para pulisi ngumpula, Dina Soima
ingkang enjing, lan sagunging pulisi, padha anggawa kayu, kumpulna aneng wana,
kang dhelik tan pati tebih, sangka goning kayu randhu wana.
Wusnya srat parentah dadya, kasebar dhateng pulisi, tan kawarna solahira, para
pulisi wus kardi, pakuwon langkung asri, mawi regol bale mangu, pandhapa sri
krengga, kinubeng pondhok pulisi, amiranti sagungnya panewu rangga.
Sapraptaning ari Soma, pepak sagunging pulisi, aneng tegal wewangunan, kathah
jalma, aningali, jali estri anggili, sangking kanan kering dhusun, miwah tiysng
wadeyan, langkung kathah warni-warni, kawuwusa rawuh nya Raden Wadana.
Pinethuk panewu rangga, oreg sagungireng janmi, jalu estri suka miyat, rawuhnya
Raden Ngabehi, tedak saking turanggi, malebet pandhapi agung, gya lenggah
madyanira, pandhapi pura pulisi, rangga demang panewu aglar ing ngarsa.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
21
Dyan Behi Darmawidya, tatanya dhateng Ki Ageng Kartikasastra : Lah punapa,
pepak sedaya pulisi? Ki Ageng matur aris, Sadaya pulisi sampun, sami sowan
sadaya, satunggil tan wonten pamit, lon ngandika Ki Ageng Darmawidya.
Lah kakang andika pirsa, pun Candranala mitreki, kang dadya saksi punapa,
sampun kenging den takoni, sandika Ki Ageng, Kartikasastra sigra ndangu, heh
sira Nawlawasa, mitramu kang dadi saksi, apa wis kena lamun kapariksa?
Candranala aturira, sumangga tuwan pirsani, mangke bilih tan pirsani, mangke
bilih tan matura, kawula ingkang ndorani, dhateng parentah nagari, sakarsanipun
angukum. Ngabehi Kartikasatra, nulya matur Ki Ageng, kula sampun paduka utus
mariksa.
Dhumateng pun Candranala, sumangga aturireki, mangke bilih kapariksa,
mitranipun tan nauri, Candranala kadugi, nyanggemi ukumanipun. Raden Lurah
ngandika, Lah inggih kakang Ngabehi, ndika pirsa mitrane pun Candranala.
Sakanca panewu rangga, mirenga aturi saksi, kula neng wuri kewala, mirengake
saking tebih, sandika Ki Ageng, sigra lengser saking ngayun, miwah panewu
rangga, demamng panatus umiring, angubengi witing kayu randhu wana.
Miwah sagungireng janma, kang ningali jalu estri, angubengi randhu wana,
saengga wong adu tandhing, kumacelu miyarsi, wicantenireng lelembut, Nagbehi
Kartikasastra, aris denira nakoni, Heh mitrane Candranala : randhu wana.
Sira kadangu nagara, matura ingkang sayekti, enceh isi raja brana, kapendhem
neng kene iki, sapa ingkang ndarbeni, lan samangko enceh mau, aneng ngendi
nggonira, lamun kaalap ing jalmi, sap ingkang ngalap sira pajarena.
Kang mindha setan nyuwara, cumengkling swara cilik, ginawe kadi wanita,
mangkana denya nauri, Enceh duwekireki, si Candranala mitraku, titip marang
manira, samengko kaambil maring, Suryanala mitrane Ki Candranala.
Kaget sagung kang miyarsa, panewu rangga pulisi, miwah agungureng janma,
atas denira miyarsi , wangsulanireng dhemit, asanget denira ngungun, dangu tan
ngunandika, Candranala asru angling, Lah mungkira sira adhi Suryanala.
Tumungkul Ki Suryanala, sarta amangsuli ririh, Nadya rubuhana arga, Semeru
ngong tan gumingsir, tekan ing lara pati, suwarga ginawe ayu, nggoleki pati apa,
janji ingsun bener becik, kudu kena ing pati bekja manira.
Wau Raden Wadana, sadangunira ningali, pulisi jetung sadaya, tansah ginagas ing
galih, Suryanala kalirik, nulya angandika arum, Lah kakang Wignyasasra, andika
mundur kariyin, mangke kula priyangga ingkang tatanya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
22
Ki Ageng Darmawidya, sigra majeng mungging ngarsi, Ki Ageng kartikasastra,
mungging wurinya tan tebih, Dyan Behi ngandika ris, Heh lembut kang aneng
randhu, enceh kajukuk sapa, sapa rewange ngambil, lan samengko aneng ngendi
pandelehnya.
Kang mindha dhayang kamengan, margi ngajeng tan kaweling, mring kadange
Candranala, wusana gugup mangsuli, Pangambile pribadi, wayahira bocah ngucul,
samengko aneng wisma, kaseleh senthongireki, Nalasastya. Ki Ageng trang
mirengira.
Tan samar swaraning janma, nulya angandika malih, aturmu apa tan dora, sarta
sira apa wani, nyangga panyumpah mami, kang mindha dhemit sumaur, Apa
sakarsanira, ingsun ora ngarah asil, among tutur sabakane kewala.
Candranala duk miyarsa, ature kang midha dhemit nalanira tarataban, gumeter
kalangkung wanter, ngraos badhe bilahi, kajodheranakalipun, wau Raden wadana,
ngandika dhateng ngabehi, Kartikasastra; Lah kakang age mentara.
Anggawa catur rangga, sapanekare pulisi, santa langsir rumantia, galedhahen
wisma neki, Suryanala den aglis, poma den nganti katemu. Ngabehi Kartikasastra,
sandika umatur aglis, gagancangan lampahnya tan dangu prapta.
Karangsari dhukuhira, Suryanala den leboni, ginaledhah jroning wisma, kang
enceh datan pinanggih, loteng den osak-asik, ameksa datan kapangguh,
senthonge binalengkrah, sangking gemeting pulisi, dome buntung kang ilang sami
kapanggya.
Sawusnya kang sepi kang wisma, gandhok pawon den goleki, kebon blumbang
miwah kandhang, sadaya den osak-asik, suwung datan pinanggih, Ki Ageng
prentahipun, kinen gledhah wisma, sadhusun aja na kari, ginaledhah sadaya sepi
kewala.
Sawusnya terang tan ana, Ki Ageng sigra mulih, ingiring panekarira, ing marga
datan kawarni, prapta ngarsanireki, Ki Ageng gya ndangu, paran ing lampahira,
panupa ta angsal kardi, Ki Ageng Kartikasatra aturira.
Pukulun lampah kawula, sakanca paduka tuding, nggaledhah ing wismanira,
Suryanala, tan kapanggih, dalah wismanireki, tiyang sadhukuh sadrum, enceh
malih manggiha, wingka kewala tan manggih, Candranala sareng miring aturira.
Ki Ageng Kartiksastra, kumesar tyasira kadi, sinamber ing gelap tuna, bayu kadi
den lolosi, marasira tan sipi, tumus mring guwayanipun, payus biru abiyas, kadi
murus tigang sasi, Ki Ageng Darmawidya waskitha.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
23
Aninggali ulatira, Candranala wus kadugi, wusana lajeng ngandika, dhateng wau
Ki Ageng, kakang andika bali: galedhaha wisnanipun, Candranala manawa, gunagunanireng janmi, gawe reka akarya sandi upaya.
Ki Ageng Kartikasastra, sandika sigra lumaris, ambekta panekarira, rengga
demang samya ngiring, datan kawarneng margi, sapraptaning wismanipun,
Candranala tumulya, rangga wisma anggaledhahi barangira.
Weneh dhateng senthongira, sjuga rangga udani, Ngandhap salu patleman,
wonten buntelan kaeksi, sigra den parepeki, binuka bebungkusipun, bagor linapis
tiga, kang kabungkus enceh nuli, ingaturaken Ki Ageng Katikasastra.
Kang enceh tutup tembaga, suka saguireng janmi, tuwin para demang rengga,
enceh nulya dan ungkabi, tutupira tembagi, katinggalan isinipun, akathah
waminara, sadaya sarwi emas adi, demang rangga pulisi surak sadaya.
Ki Ageng kartikasastra, sapanekirira sami, wangsul dhateng wewangunan, prapta
ngarsanya Dyan Behi, Kartikasastra wotasari, kawula paduka utus, galedhah
wismanira, Candranala. Rangga manggih, enceh saha mawi katutup tembaga.
Wau sampun ulun buka, estu isi brana adi, lah punika encehira. Raden Wadana
nabda ris, kakang binuka tutupipun, isi kinen medalna, sadaya dipun tingali, cocok
kalih gugatipun candranala.
Raden wahan ngandika, Heh Suryanala sireki, majua kapareng ngarsa, tinggalana
batang iki, apa sira udani, kang duwe barang puniku, Ki Suryanala sigra majeng,
majeng sarta awotsari, ndulu barang saha alon aturira.
Pukulun inggih punika, enceh ingkang ulun panggih, awetan ingkang ulun
pamggih, awetah saisenira, dereng wonten ingkang cicir, dene ingkang ndrabeni,
kawula anuwun bendu. Ki Ageng ngandika, Wis mundhura sira dhingin, ingsun
arsa tatanya si lelembut cidra.
Heh lelembut ing randhu wana, kabeh aturmu tan yekti, ing mengko sira tanpaa,
paukamanireng dhemit, Lah kakang Angabehi, Kartikasastra dipun guguh, wite
kang kayu garing, saubenge randhu urugana wreksa.
Tigang cengkal ibengira, kandeling tumpekaniki, pitung kaki nuli ndika, obong maju
pat sing pinggir, sandhika Ki Ageng, gya parentah demangipun, trangginas para
demang, parentahkinen ngusungi, kayu ingkang sinigidake akiwa.
Tangginas panekarira, pulisi kang wus winangsit, ngusungi kayu simpenan, tan
pantara dangu prapti, kayu katumpuk mungging, witing randhu ngundhungundhung, eram sagung tumin
Oleh : Mas Kumitir
1
S ERA T W A S KITHA NING NA LA
Program digital ini dikembangkan untuk melestarikan dalam mendukung proses
pelestarian sastra daerah di Indonesia. Hasil dari program digital ini berupa karya
sastra Jawa yang disalin dalam bentuk teks digital format pdf. Semoga tujuan blog
www.alangalangkumitir.wordpress.com adalah menjadi salah satu sumber digital
karya-karya sastra Jawa dapat dibaca, ditelusuri atau diunduh oleh para sutrisna
budaya ataupun masyarakat secara bebas.
Salam asah asih asuh.
Nuwun.
SERAT WASKITHANING NALA
DHANDHANGGULA
Kanag winarni sekar dhandhang gendhis, amurwani mardhawaning gita, den
samaring semuning reh, pan darganireng kalbu, jinurunga marang sasami,
Surtinya weh kaharsan, ya mring weka jalu, winor ing warah weruha, jatineng reh
den samya pralebdeng westhi, ya rane waskitha.
Ing dununge kawruh ala becik, nadyan silih wus samya widagda, gegurua
saranane, ribet lamun tan weruh, bebukaning janma dumadi, tetela yen tan wikan,
wigena sawegung, kudu binudi marganya, wijang-wijangireng pariwara dami,
tanggulen ywa pepeka.
Samangkana dennya asung wangsit, mring sanggyaning para ptra wayah, pinet
amrih kotamane, away na korup tangguh, inglawiyanira ngaurip, uripira pan dadya,
isening donyeku, ewuh lamun tan weruha, ingkang dadya tetanggulira ing urip,
marmane den waskitha.
Dene ingkang kinarya upami, wasitaning sujalma samangkya, kang kinarya
tuladhane, ala ayuning laku, nging tan ana wujudireki, amung karya pralambang,
pnatut ing tembung, sinungan tembang macapat, supayane akarya renaning galih,
winangun ing sarkara.
Naming ngambil aranireng jalmi, mrih sekeca ingkang dadya lampah, pinatut runtut
urute, tetelaa den apus, nenggih ingkang mangka purwaning, janma duwi tetruka,
neng sukuning gunung, Semeru dhedhekahira, sri kawuryan kadulu kalangkung
asri, akathah pala kirna.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
2
Pucang tirisanira mepeki, pinggir desa pring apus pring jawa, sembada kathah
wismane, wastanira ing dhukuh, kang sajugaing karangsari, ingkang murwani
karya, dhedhekah ing ngriku, awasta Ki Suryanala, klairane saking dhusun jatiragi,
temen sabar narima.
Satunggalnya padhekahan nami, asal klairanipun, saking krajan Kahuripan nguni,
wau Ki Nalawase, lan Nalasttyeku, kalihnya apawang mitra, wus saengga kadang
tungil yayah bibi, tan darbe subasita.
Dennya karya dhedekah let tebih, nanging nugil se-arga kawula, Nuju sawiji arine,
Ki Nalasaya wau, bubak wana trataban sandhing, tegalanira lama, sae stenipun,
karsanira Nalastya, nglar tegale kang sae tanemekani, acelak randuwana.
Sandhing witing randhuwana siki, lumpang kentheng ageng mung sajuga, wit
randhu ngungkang jurang jro, wau dennira macul, Suryanala dugi madyaning,
longkangan randhuwana, lawan lumpang watu, pamacule Suryanala, ananggori
watu kumalasa siji, saklenthing agengira.
Gya ingelut salebetireki, kayunnira Kyai Suryanala, kang sela kasingkirake, saking
gennira ngriku, datan dangu kang sela keni, kabrengkal saking gennya, gya
ngandhap kadulu, garowong wonten encehnya, Suryanala agowok dennya ningali,
mangkana osikira.
Iki baya pendhemanireki, janma kuna kang dhukuh neng arga, tandha lumpang
kentheng kiye, dadi ngong iki nemu, enceh iki pama ngong ambil, ing jero isi brana
sesotya di, kadlih ngong dursila.
Pama aku matura amanggih, prentah ndhangu kang nekseni sapa, awit sira nemu
kowe, nuli priye aturku, temah aku nemu bilahi, tetep dadi durjana, becik aku tutur,
mring si kakang Candranala, dhasar prapat kapindho sudarawedi, tur bisa
amicara.
Ika pantes ingsun karya saksi, panemuku sinadyan jaluka, bageyan hiya karepe,
janji slamet awakku, Suryanala sawusnya manggih, manah sigra umentar,
lampahnya sineru, sapraptening wismanira, Candranala lagya linggih aneng panti,
Suryanala anulya.
Uluk salam Candranala gipih, anauri “Ngalaekun Salam”. Lah adhi lajuwa bae,
Suryanala gya mlebu, jawat asta salaman nuli, satata lenggahira,
Candranalamuwus, “Pun adhi napa raharja” Suryanala mangsuli “inggih basuki”
Candranala ris tanya.
“Kadingaren adhi mriki enjing, napa enten karyane kang gita?” Suryanala lon
saure, “ Inggih kalangkung perlu, sowan kula pun kakang mriki, badhe ngaturi
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
3
pirsa, enjing wau ulun, angelar tegil pagagan, macul wonten godhangan kentheng
kakalih, randhuwana punika.
Ananggori sela geng saklenthing, wau sela badhe kula bucalsareng kabrengkal
ngandhape, garowong sitenipun, madya wonten encehireki, mawi tutup tembaga,
kawula jrih jukuk, lajeng mariki punika, yen kapareng pun kakang kula aturi,
nekseni manggih kula.
Wonten tegil kapetak ing siti. Candranala aris dennya tanya, “isi punapa encehe,
kawula ayun weruh, awrat adhi wong dadya saksi, lamun boten uninga, ing
sajektosipun”. Suryanala aris nabda, yen makaten pun kakang kula aturi, mugi
kapirsanana.
Kranten kula inggih dereng uning, sampun ingkang bukak, tutupira, anggepok
kewala dereng. “Candranala nabda rum, yen makaten inggih prayogi”. Sigra
mangkat kalihnya, tan kawameng ngenu, lampahira sampun prapta, patugaran
anjujug ungyanireki, pendheman tutup sela.
Suryanala sigra nabda aris, “lah punika tutupipun sela”. Candranala alon wuwuse,
“Andhika bukak gupuh”. Gya kabrengkal kang sela keksi, enceh tutup tembaga,
Candranala kadulu, tan saranta nalanira, gya ingentas kabuka tutupireki, ing jro isi
barana.
Warna-warna sadaya mas adi, duk amulat wau Candranala , asru ngungun jro
nalane, dangu tan bisa wuwus kang mangkana ciptanereki, “Lah iki raja brana
akeh ajinipun, upama ingsun darbea, brana iku kabeh kadarbe ing mami, amasthi
ingsun kaya.
Teka iku ingkang sinung manggih, janma bodho datan karem bandha, teka tutur
mring mitrane, suwe-suwene ingsun, kang sinungan bekja geng yekti, si adhi
Suryanala, amasthi miturut, ing sagadarenaning wang, jer wong iku mituhu
sarembug mami, dhasar ngaku wong tuwa.
Duk samana Candranala gingsir, manahira kagiwang ing dunya, supe ing pawong
mitrane, saking pambektanipun, melik ingkang anggendhong lali, mangkana
osikira, “Upamane iku, bandha sun kon ngaturena, mring prentah nagara barange
mesthi, kapundhut ing nagara.
Krana iku bandha nggoni manggih, aneng wana kapendhem ing kisma, bumi iku
kagungane, Sang Prabu ingkang mengku, ing rat jawa ping pindho kali, gedhe cilik
samodra, ping telu marga gung, kaping pate iku wana, wajib dadi kagungane Sri
Bupati, apa kang aneng kana.
Destun muhung kewala kang manggih, pinaringan pituwasing karya, mangka
ingkang nemu dede, manira apan namung, anekseni nggonira manggih, si adhi
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
4
Suryanala, dadya raganingsun, tiwas kangelan kewala, tanpa gawe nggon manira
wira-wiri, lah iku tan sekeca.
Sun puriha nyidhem bae mesthi, tan suwala adhi Suryanala, hiya kaparo ngamale,
dadi keh kalongipun, datan bisa malak pribadi, awadene semana, bokmenawa
ingsun, bisa gawe rekadaya, rehning Suryanala rada cupet budi, ingong luse
kewala.
Candranala wusnya mantheng pikir, dennya amrih silip marang mitra, dadya manis
wacanane, dhuh adhi kadangingsun, “Dunya niki peparing neki, kang bau reksa
arga, ing Semeru niku, asih jengandika, sarta dhaten rehning truka ngriki, sinungan
raja brana.”
Dunya niki sejatine suci, boten susah lapor ing nagara, naging niki prayogane,
sampun kabekta mantuk, sapunika bilih udani, dhumateng pawang kanca, kang
nunggil sadhukuh, tan wande lajeng kawarta, dangu-dangu ngamal suci amejahi,
dhateng kula lan ndika.
Kalamun adhi marengi galih, sapunika wangsulna kewala, kadi duk wau-waune,
dalu kewala wangsul, sidhem janma lajeng ngambil, kabekta dhateng wisma, dene
ingkang tunggu, sadinten mangke kewala, kula titipaken dhateng mitra mami, kang
tengga randhuwana.
Suryanala amanagsuli aris, kula borong paduka kewala, janji wilujeng lampahe,
candranala amuwus, Niku pikir ingkang utami, lah sumangga wangsulna, enceh
gone wau, Suryanala sigra-sigra, mangsulaken enceh dhateng gene lami,
katutupang ing sela.
Candranala sigra muwus aris, Heh mitrengsun ingkang baureksa, ing randhu alas
wiyose, manira minta tulung, marang sira reksane iki, pendheman raja brana, den
kareksa iku, yen kejukuk ing jalma liyane saking, Suryanala ywa suka.
Lamun ana janma arsa ngambil, sarimpungen sikil tanganira, aja lunga saka
nggone, kono poma wekasku. Candranala sawusnya angling, marang wit randhu
wana, nulya ngajak manthuk, Suryanala tan legena, nulya bibar ngalor ngidul
dennya mulih, wus tebih lampahira.
Suryanala datan darbe pikir, lampahira alaju kewala, Candranala ing lampahe,
tansah amandheng mangu, gya nyalimpet alingan uwit, sempu menek saksana,
ayun anguk-anguk, mring lakune Suryanala, wus pratela danira mulih sayekti,
tumurun Candranala.
Sigra-sigra denira lumaris, amangsuli pendheman karsanya, tan dangu prapteng
enggene, petakan tutup watu, gya binuka tutupireki, enceh ingentas nulya, tutupira
watu, winangsulaken lir lama, enceh sigra pinanggul ginawa mulih, tan dangu
prapteng wisma.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
5
Candranala langkung sukeng galih, enceh nulya kasimpen jro wisma, datan
kawarna siyange, Sang Hyang Surya wus surup, ginantyan pandhanging sasi, nuju
sasi purnama, wayahnya jam wolu, Candranala wus sanega, arsa mangkat
dhumateng wismanireki, Kiyai Suryanala.
Tan kawama lampahireng margi, sampun prapta peleggahanira, ing karang sari
wismane, Suryanala cineluk, saking jawi kinon umijil, Ki Suryanala gita, sumaur
gya metu, alon denira nabda, “Lah sumangga kakang lenggaha kariyin, malebet
dhateng wisma”.
Candranala amangsuli aris, mangke mawon dhateng griya, mumpung sepi jalma
mangke, ambujeng perlunipun, mendhet enceh kariyin adhi, yen selok
kawanguran. Suryanala nurut, lampahira gegancangan, sapraptane ing tegal
pendheman nguni, Candranala, anabda
Lah adhi nuli ambil, ponang enceh, sigra Suryanala kagyat sarya ngling, Dhuh
kakang Candranala, jugangane suwung, encehe wus datan ana, Candranala rewarewa api runtik, Ah si adhi sembrana.
Boten ilok adhi ngguyoni, kadang tuwa ingajak sembranan. Suwung teng pundhi
lungane, Suryanala amuwus, “Atur kula punika yekti, boten matur sembrana, estu
sampun suwung sumangga sampeyan priksa”, Nalwasa api-api amirsani, lagya
ngungak kewala.
Nulya mlengos sarta muwus bengis, “Sun tan ngira adhi adhi Suryanala, kaya
mangkana pikire, ujare wis tuhu, dennya ngaku sadulur mami, ing dunya prapteng
kerat, manjinga sadulur, lan padha lila ing dunya, mengko lagi semono bae wis lali,
kasmaran raja brana.
ASMARADANA
Jare temen tyase suci, lunuh gawe saking nala, marang janma sapadhane, tumita
lila ing dunya, wedi keneng prakara, ing mengko katon satuhu, tyase tan tulus
saengga.
Palem weton ing Betawi, lamun kadulu ing jaba, beresih kuning rupane,
menginake tyase janmaingkang durung uninga, adate pelem ing ngriku, mesthi
wawani tuku nyengka.
Sawuse dipun onceki, kaget ngungun nalanira, dene jero bongkeng kabeh,
binatange ting berangkang, ireng-ireng rupanya, kang tuku pelem anjetung, tan
dipe lamun mangkana.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
6
Mangkana uga si adhi, Suryanala ngong tan nyana, lamun mengkono karepe,
angur maune kewala, aja tutur mring tangga, anjaluk pratikel rembug, nuli ngong
warah prasaja.
Dera samelok gya melik, nyalingkuhake maring wang, eman kaparo barange,
enceh kajukuk priyangga, Ketuturake musna, lah punika kula jaluk, saparo
karupakena.
Suryanala duk miyarsi, wuwusira Candranala, anjetung sidhakep bae, alon wijiling
wacana, Dhuh kakang Candranala, ngandhika sampeyan wau, sadangune kula
rasa.
Pun kakang badhe mejahi, dhumateng badan kawula, prakawis enceh icale, ing
ngajeng kang manggih kula, lajeng ngaturi dika, sumeja pados rahayu, temah
badhe manggih lena.
Karsa dika kadi pundi, mbok sampun mekaten kakang, kula tiang saja sae, upama
kula puruna, mendhet enceh priyangga, estu kala enjing wau, kula tan ngaturi
pirsa.
Naliakne kula manggih, andhika dereng uninga, datan purun mendhet dewe, tanpa
saksi tanpa kantha, sanget ajrih kawula, lajeng kula asung weruh, ing mangke
sampun kapirsa.
Angengnipun damel pati, dhateng sarira andhika, tan sumeja lair batos, naming
pun adhi kewala, gadha kuma-kuma, nyukani panduman ulun, rehning kula tumut
pirsa.
Denira manggih pun adhi. “Suryanala sru wuwusnya, napa sing kula wehake,
barangipun sampun murca, allah tobil sik kakang, mbok inggih sampun kadyeku,
ngunyeri wong mboten nyata”.
Ki Candranala nabda ris, pramilane kula dakwa, jer kula anitepake, dhateng
pawong mitra kula, kang tunggu randhu wana, sinten sintena kang jukuk, yen
liyane Suryanala.
Banjur kulo kon naleni, pun adhi mireng priyangga, weling kula ing dewekw,
Suryanala lon wuwusnya, sinadyan mekatena, jer kula boten anjukuk, ewa dene
dika tanya.
Dhateng kang dhika titipi, kadi pundi tuturira, kula ajeng ngrungokake. Amegos Ki
Candranala, sigra ngadeg alunga, tanpa pamit kesahipun, wau Kyai Suryanala.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
7
Mangkana osiking galih, nepsu kakang Candranala, bab ilange enceh kiye, sapa
baya kang ngambila, apa kapulung dewe, apa ta ilang kajukuk, mring kang baureksa arga.
Nalaastya nulaya mulih, ing batin sampun narima, datan garentes icale, enceh
kapupus ing nala kasigeg Suryanala, kawuwusa lampahipun, Candranala prapteng
wisma.
Dilalah karsaning Widi, manahira Candranal, datan sakeca raose, tan pegat denya
trataban, kuwatir melang-melang, datan sakeca alungguh, karya nendra datan
bisa.
Kena ing walatireki, dunya kang dudu kak ira, teka mengkana osike, patutane
Suryanala, caturan karo janma, tangga teparone agung, ana ingkang rada bisa.
Nuli angojok-ojoki, akon gugat mring nagara, matur ing parentah gedhe, prasaja
paturanira, ilange enceh ndakwa, marang ingsun ingkang jukuk, amarga laku
dursila.
Jabung alus angapusi, pasti lamun ingsun kena, ing prakara juti gedhe, kacekel
marang nagara, ngomah kagledhahana, barang kabeh katemu, paran nggon sun
nyelakana.
Durung mangan sida dadi, kuli tan olieh balanja, tur kapeksa nyambut gawe, angur
ingsun dhinginana, anggugat Suryanala, pasthi dheweke kang nemu, prakara
sebab dursila.
Kalamun ingsun dhingini, agugat marang nagar, andakwa marang dhewekw,
upama Si Suryanala, gugat mangsa dadia, jer dhingin panggugatingsun,
mangkono adate praja.
Wong gugat pasthi ginalih, mokal lamun wong dursila, wania anggugatake, dene
kang gugat ing wuntat, marmane tan katrima, ginalih wong mbawur laku, agawe
dora sembada.
Dene kang sun gawe saksi, dhemit kang ngong aku mitra, aneng randhu alas
nggone, ngong titipi kon rumeksa, nadyan saksi sajuga, jer bangsanireng lelembut,
sun watara kapercaya.
Adhi ngong tuturi, esuk mau Suryanala, teka ing ngomahku kene, perlune asung
uninga, adhi marang manira, lamun dheweke anemu, enceh kapendhem neng
kisma.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
8
Manira kinen nekseni, nggone nemu neng tegalan, nuli ingsun myang tegale,
andulu enceh isinya, brana sarwa kancana, nuli sun tarekah apus, barang kena ing
manira.
Iku aja jarwa adhi, marang sawijining janma, angamungna kowe dhewe, kang
weruh wadi manira. “Naladhusta aturnya, punapa sakarsanipun kakang ulun tan
lenggana’.
Candranala muwus aris, iku adhi karsaningwang, ayun ingong gugatake, marang
pulisi nagara, sira ingkang dadia, lelembut kang aneng randhu, alas sun titipi
brana.
Lamun ana nakoni, enceh ingkang duwe sapa, tutura aku kang darbe, lamun tanya
ingkang dhusta, tuturna Suryanala, wis aja liya caturmu.
“Kawula manggen ing pundi, estu katingal kewala, kajengipun randhu gedhe,
pamiwontena paragak, nglangkungi inggilira, pami manggena ing grumbul, kapara
tebih nggenira”.
Candranala muwus aris, manggona madyaning wreksa, randhu alas gedhe kae,
Naladhustha aturira, kawula tan kuwasa, malebet sajroning kayu. Gumuyu Ki
candranala.
Sarta wuwusira aris, “Sira iku kalah tuwa, kalawan kalah akale, mulane aja sok
pugal, marang sadulur tuwa, Naladhustha aturipun, “aleres dhawah paduka”.
Candranala muwus aris, Payo adhi padha karya, piranti sawengi kiye, aja
kawruhan ing jalma, den werit patrapira. Naladhustha aris matur, “kawula nderek
ing karsa”.
Candranala asung wangsit, badhe enggennya singidan, agawe guwa ngisore,
witing kayu randhu wana, sarta mbobok witira.
Sigra mangkat tiang kalih, datan kawarna ing marga, sampun prapta ing prenahe,
witing kajeng wana, angungang jurang sarta. Kanan kering grumbul agung,
arungkut peteng bondhotan.
Candranala nulya manjing, madyaning grumbul bondhotan, parimpen ingriku
gawe, gangsiran ingarah-arah, leres ing randhu wana, tan kawarna solahipun,
denya karya sampun dadya.
Piranti unggyaning saksi, sakalangkung remitira, ayektos anggumunake, akalira
Candranala, piranti wusnya dadya, gya meling mring kadangipun, ingkang wasta
Naladhusta.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
9
Mangkana denira meling, Adhi lamun aku sebda, angaturake gugate, Suryanala
mring nagara, sireku amilua, aja pisah lawan ingsun, ngendi nggonku caketa.
Darapon ngrungu sireku, apa saparentahira, manawa ana karsane, bakal ndangu
saksi sira, enggal nulu mundura, manjinga piranti gupuh, poma iku den prayitna.
Wus mung iku wekas mami. Naladhustha aturira, inggih sampun walang atos,
punapa sakarsa dika, kula sampun kadhadha, ulun labuh sakit lampus, kakang
dhumateng paduka.
Pupuh 41
Wusnya mateng kang prajangji, Candranala lan arinya, Ki Naladhustha kanthete,
anggugat marang parentah, pulisi ingkang dadya, lulurah anginanipun,
Candranala, Suryanala.
Panewu lenggahireki, angreh bumi sewu karya, ana dene jejuluke, Ki Ageng
Kartikasastra, putus marang wiweka, lamun dangu sareh alus, nastiti
papariksanira.
Ngreh catur rangga pulisi, sajuga rangga rehira, mitu demang panatuse, anuju
sawiji dina, repotan para rangga, miwah para demang kumpul, neng pandhapi
Kartikasastran.
Ki Ageng lenggah mungging, samadyanireng pandhapa, rangga demang neng
ngarsane, anglapuraken prakara, kang sami rinampungan, kasaru ing praptanipun,
Candranala mungging ngarsa.
Aminggah ngemper pandhapi, asila neng wurinira, para demang pulisene, Ki
Ageng Kartikasastra, aris denira tatanya, Heh wong ngendhi sira iku, lawa sapa
aranira.
Candranala matur aris, kawula abdi paduka, patinggi pagodhongane, sukuning
smeru arga, awasta Candranala, padhekahan Karangtalun, pisowan kula punika.
Badhe ngaturi udani, dhateng parentah pradata, ing ngajeng kawula darbe, barang
kathah warnanira, sami emas kencana, pratelanipun ing wujud, kadya ing
ngandhap punika.
Wami jamang kang rumiyin, tigang atus ingkang rega, langkung seket rupiyah
wutuh, gangsal wami gelangkana.
Kalih atus kang pangaji, kelat-bau ping nemira, ugi rong atus regane, pitu antinganting rega, satus kaping wolunya, badhong regi tigang atus, keroncong kang
kaping sanga.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
10
Regi kalih atus malih, kaping sadasa awama, supe seser pangaose, gangsal atus
rupiyah slaka, anjawi raja brana brana, anggris jene kathahipun, satus sadaya
punika.
Gunggungipun ing pangaji, kalih ewu tusan sanga, langkung seket rupiyahe,
sadaya wau kawula, wadhahi neng encehnya, kula petak ngandhap, randhu
ageng, neng sukuning arga.
Sarta kula ugi titip, dhateng pawong mitra kula, lelembut ing randhu gedhe,
sapunika enggenira, kabukak Suryanala, kadamel pagagen sampun, wau
pepetakan kula.
Sareng kawula tuweni, enceh sampun tan kapanggya, lajeng kula takekake,
dhateng pawonmg mitra kula, kang manggen randhu wana, sajangipun dipun
jukuk, mitra kula Suryanala.
Kula nuwun wangsul neki, dhumateng tangan kawula, medala saking astane,
parentah ageng pradata. Ngabehi Kartikasastra, duk myarsa paturanipun,
Candranala megat mitra.
MEGATRUH
Ki Ageng Kartikasastra duk anggrungu, ing atur gugatereki, Candranala tyasnya
ngungun, dene nganggo saksi dhemit, nulya angandika alon.
Mangkono dhingin, manira tanya sireku, kalairanira ngendi, lan pira umurrireku,
Candranala awotsari, kalairan kula dhukoh.
Ing kuripan punika nggening laluhur, umur kula seket kalih, taun lumampah punika,
Mas Ngabehi ngandika ris, dhateh carikira gupoh.
Ature Candranala kabeh iku, ugerana kang salesih. Carik sandika turipun, sigra
denira ngugeri, Ki Ageng malih takon.
Sabab apa sira wong tik-melikipun, ing Kahuripan teka dadi, ana dhukuh
Karangtalun, lan apa karyanireki, panggautanmu kang manggon.
Aturira Candranala : Mila ulun, ngalih purwnipun ngarsi, sangajaling tiyang sepuh,
sedherek kula nggentosi, bapa, kula mencar dhukuh.
Dhateng wana sukuning Semeru gunung, lami-lami kathah janmi, ingkang tumut
griya ngriku, kula kaangkat patinggi, lestantun saengga mangko.
Dene ikang dados panggesangan ulun, duk lare saengga mangkin, amung tani
karya ulun, ngolak-alik tegil sabin, manem sakalir tumuwoh.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
11
Ki Ageng Kartikasastra tanya arum, Nalikane sira ngalih, marang dhukuh
Karangtalun, anggawa apa sireki, tuturna ing ngarsaningong.
Candranala sanalika manahipun, kalimput gugatireki, prasaja ing aturipun,
Nalikane kula ngalih, dateng Karangtalun dhukoh.
Mbekto kebo kalih rakit kathahipun, asarta kawan amit pari, wijiwiji saliripun, kang
badhe ngregengken dhukoh.
Saha barang pangangge samurwatipun, tiyang alit jalu estri, sakadare tiyang
dhusun. Ki Ageng tanya malih, Pira lawasmu neng dhukoh.
Sarta apa barang ingkang kowe tuku. Candranala atur aris, sampun kalih dasa
taun, ingkang kula tumbas naming, lembu akaliyan kebo.
Ngslih rskit, snjswi saking punika, dhuwung sakandelaneki,
sangkangipun, tiyang estri kalih rakit, anjawi sangking panganggo.
jene
kalih
Bangsa suwek pangangge tiyang dhusun, kang perlu kewala naming, mung punika
atur ulun. Ki Ageng ngandika ris, yen mangkono sira goroh.
Gonmu ngaku raja brana agung, ko-pendhem aneng wana dri, ing ngendi
pinangkanipun, apa ta olehmu maling, nuli den malingi uwong?.
Candranala bias gumeter tyasipun, naratpira upami, tinebak ing sima luput, dangu
datan bisa angling, wusana umatur alon.
Mila wau barang tan kalebet ngatur, margi kang tuan pirsani barang tetumbasan
ulun, priyangga sadayaneki, wangsul kang ical sayektos.
Titilaripun tiyang sepih-sepuh, bapa tilaraning kaki, kaki tilaraning buyut, dede kak
kula pribadi, atur kawula tan liyok.
Ki Ageng Kartasastra awas ndulu, ing ulat liringireki, Candranala jroning kalbu,
neng solah amertandhani, katara ujare linyok.
Lamun janma wicaksana pasthi, ulat liringireng jalmi, miwah solah-tingkahipun, iku
kabayaing ati, yen mukir kacora lodhoh.
Kartikasastra wicaksana ngulah semu, sigra atetanya malih, nggoning randhu alas
iku, watarane adoh endi, sangka padhukuhan karo.
Lan benere melu ngendhi randhu iku, apa melu Karangsari, apa melu Karangtalun,
apa tugu wates bumu, lan dhisik endi kang dhukoh.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
12
Karangsari kalawan Karangtalun, lan papa watesireki, nggone babad karya
dhukuh. Candranala awotsari, Bilih nggenipun dhedukoh.
Kula ingkang kantun elet kalih tahun, nggening randhu radi tebih, sangking dhekah
Karangtalun, elet igir punthuk ardi. Ki Ageng ngandhika lon.
Lah ta apa mulane sira aweruh, marang dhemit kang ngenggoni, witing randhu
alas iku, Candranala matur aris, duk kawula badhe dhukoh.
Dhateng Karangtalun kula nepi ngriku, samanten kula kawangsit, kinen nyiyosaken
dhukuh, sarta ngaken mitra yekti, makaten purwaning kang wong.
Ki Ageng Kartikasastra aris muwus,, Sakehing aturireki, uwis oadha ingsun rungu,
sarta wis manira pikir, muliha bae samangko.
Dina Soma Manis teka ing ngarsengsun, gawanen saksunereki, supaya gelisa
rampung, lamun saksi ora prapti, yekti prakara tan dados.
Nalwasa alon denira umatur, Kawula nuwun Ki Ageng, bab saksi pisowanipun,
dhateng ngarsa tuwan ngriki, kawula bekta sagoh.
Sabab saksi lelembut ing kajeng randhu, panuwun kawula mugi, wontwna
pamengkunipun, parentang ageng pulisi, kawula narimah kawon.
Ki Ageng kendel dangu datan muwus, mangkana osiking galih, elok temen wong
puniku, kang dadi aturireki, taka datan nduga ingong.
Dene ana kayu randhu bisa muwus, nulya angandika aris, Ya wis angandhika aris,
Ya wis muliha karuhun, kaliyan gya mundur gupoh.
Ki Ageng Kartikasastra mrentah gupuh, langsir kinen animbali, patingginira ing
dhukuh, Karangsari ingkang nami, Ki Suryanala den gupoh.
Lurah langsir sigra lengger saking ngayun, datan kawarna ing margi, wus prapta
aneng ing dhukuh, Karangsari gyanireki, Suryanala langsir takon.
Lah ing ngendi wismane patingginipun? Pinuju kang den takoni, Suryanala matur,
inggih ngrikiwismaneki. Lurah langsir malih takon.
Apa nana ing wisma Nalasatyeku. Kang tinakon anauri, Suryanala inggih ulun,
andika kula aturi, sumangga sami alunggoh.
Dhateng griya. Lurah langsir gya tumurun, saking kuda nulya manjing, dhateng
wisma tata lungguh, mungging salu tiyang kalih, agenti takon-tinakon.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
13
Wusnya bage-binage sakalihipun, Suryanala tanya aris, Nah angger, sinten
pukulun, saha priyantun ing pundi, ing lampah punapa gatos?.
Lurah langsir mangsuli tembungny arum, Kakang, kula lurah langsir, lampah
kawula ingutus, dhateng panewu pulisi, Kartikasastra ingkang kongkon.
Animbali jengandika dhawahipun, kadherekna lampah mami, Suryanala sareng
ngrungu, ngadikaning lurah ndhradhog.
Ulat payus karinget kadya wong adus, sesambatira dermili, Allah tobat bapa
biyung, kaki nini buyut mami, padha jangkungen ragengong.
Wusnya sambat Suryanala nangis matur, Mas kula den timbali, wonten punapa
mas bagus, mugi andika jateni, Lurah langsir muwus alon.
Milan ndika katimbalan prentah agung, andika kadakwa maling, Candranala lurah
dhukuh, Karangtalun: enceh, isi raja brana sarwa kaot.
Dipun petak tegil, caket kajeng randhu, Suryanala duk miyarsi, atebah dhadha
angadhuh, Kaniaya mitra mami, dene ka dadi mangkono.
Apa baya kang tinemu akiripun, wong gawe kiyanat maring, pawong mitra kang
rahayu. Lurah lingsir amiyarsi, dahat ngre welas ing batos.
Langir tanya : Kadipundi temenipun? Suryanala gya nuturi, Duk aitira anemu,
enceh teka ilang neki, kadya kang sampun kacriyos.
Langsir muwus : Yen makoten sulangipun, andika ampun kuwatir, mangke kula
kang tatulung, matur dhateng Ki Ageng andika lamun tinakon.
Ing parentah dika matur kadi wau, layane parentah nggalih. Suryanala; Matur
nuwun, sumangga kula umiring. Sigra pangkat sakaroron.
Tan kawarna lampahira aneng ngenu, prapta ngarsane Ki Ageng, lurah langsir
sigra matur, miwiti mawah mekasi, wus katur ingkang lelakon.
Ki Ageng Kartikasastra duk angrungu, aturane lurah langsir, kacathet sajroning
kalbu, cocog suraosing galih, nuli angandika alon.
Suryanala ing ngendi klairanmu, lan pira umurireki, sira matura kang tuhu, carik
kinon angugeri, Suryanala matur alon.
Lair kula wonten Jatiraga dhusun, umur kawula tan uning, rehning abdi dalem
dhusun, manawi nggadahi siwi, datan mawi manah weton.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
14
Ki Ageng ngandika: Bener aturmu sun watara sira lagi, umurriraseket tahun.
Suryanala atur neki, Mbok menawi inggih yektos.
Ki Ageng ndangu: Apa purwanipun, sira omah Karangsari, Suryanala umatur,
Sareng kula sampun rabi, lajeng misah adhedhukoh.
Lami-lami kathah tiang sami tumut, griya monten Karangsari, kawula lajeng
kajunjung, kadadosaken patinggi, lamine nggenipun dados.
Padhekahan sampun kalihlikur tahun. Ki Ageng tanya aris, Dhisik endi nggone
dhukuh, Candranala lan sireki? Nalastya matur alon.
Awitipun dhedhekahan rumiyin ulun. Ki Ageng tanya malih, apa sing dadi karyamu,
panggota luru asil, Suryanala matur alon.
Panggota kawula sangkaning timur, dalah samangke mung tani nanem kapas
jarak pantun, ngolak-alik tegil sabin. Ki Ageng aris takon.
Nalikane sira ngalih marang dhukuh, anggawa apa sireki, sarta salawasireku,
aneng dhukuh Karangsari, apa sira tuku mangko?
Suryanala alon denira umatur, Bebektan kula duk ngalih, dhateng dhekah amung
lembu, kali rakit sarta pari, kali caeng miwah kebo.
Kali iji sarta wiji-wiji agung, dene salaminereki, kula wonten dhukuh ngriku, ingkang
kula tumbas aming, waos dhuwung pedhang golok.
Ki Ageng Kartikasastra ngandika rum, Sira manira takoni, tutura sebeneripun, apa
nyata sira ngambil, enceh isi barang kaot.
Kang kapendhem aneng soring kayu randhu, kang ko-bukak anyar iki? Suryanala
aturipun, miwiti malah mekasi, kaurut saking duk panggoh.
Purwanipun kawula tugar pukulun, amiyaraken kang tegil, lajeng ananggori watu,
watawis geng saklenthing, sela lajeng kawula gol.
Ngandhap watu garowong wonten kadulu, enceh katutup tembagi, kawula ajrih
andumuk, margi boten mawi saksi, mbok ing pungkur manggih ewoh.
PANGKUR
Kawula lajeng kewala, kesah dhateng Karangtalun sung uning, dhateng pawong
mitra ulun, pun kakang Candranala, neksenana wau anggen kula nemu, kakang
Candranala nulya, atumut dhumateng tegil.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
15
Sapraptaning gen pendheman, ponang sela lajeng kula junjung, ketinggal
encehira, gya kapendhet enceh saking enggenipun, tutup tembaga binuka, isi bra
warna-warni.
Candranala lajeng nabda, aken nyindhem sampun ngaturi uning, dhumateng
parentah agung, sabab catur prakara, kagungane Gusti Kanjeng Sang Aprabu,
bumi-kagungan Nata, kang mangkurat, mangka sira iku nemu, dunya kapendhem
jro kisma, kapindho aneng wana dri.
Pasthi, kapundhut nagara, dika kula tanpa tuwas ing kardi, semune barana niku,
paringe Kang Kawasa, teng si adhi kalih kula tetepipun, pami kalong dhateng
janma, ing sanesipun mubadir.
Punika rembag kawula, adhi sampun baripin dhateng janmi, sanadyan sanak
sadulur, sampun sinungan pirsa, mbok manawi dados panjang wartosipun, sae
kasidhem kewala, mangke dalu den wangsuli.
Pami kapendhet samangkya, estu tangga sami uning, sami dhateng nedhamujur,
boten wande kawentar, kula kalih pun adhi kepanggih luput, lah mangke dalu
kewala, sirep janama den purugi.
Dene kang jogi rumeksa, icalipun ing sadinten puniki, kula titipne puniku,
dhumateng mitra kula, dhemit ingkang manggen wonten kajeng randhu, kawula
nurut kewala, Candranala lajeng angling.
Dhateng kajeng randhu wana, aku titip pendheman enceh iki, sapa-sapa ingkang
jukuk, liyane Nalatsya, talikunge aja lunga sing gon iku, pacuhan lah poma-poma,
sasampunira atitip.
Tumunten ngajak bibabaran, kula inggih mituhu lajeng mulih, kilap ing sapengker
ulun, dalune sidhem janma, candranala dhateng ing wisma ulun, celuk-celuk
saking jaba, kula kaejak murugi.
Kawula nderek kewala, sapratone wonten pangenan gipih, kula ingkang kinen
jukuk ambukak tutup sela, ri sampuning tutup sela kula junjung, enceh sampun
datan ana, kawula enggal nanjangi.
Dhateng kakang Candranala, icalipun enceh pun kakang mbekis, serta cantenipun
sendhu, kula kinen mangsuha, kula sumpah kathah-kathah tan karungu, dupeh
sampun amitungkas, dhateng mitrane dhedhemit.
Mangkana cantenanira, sinten malih lamun dede si adhi, jer kula empun sung
pemut, kang tunggu randhu wana, yen kajukuk ing janma na liyanipun, saking adhi
Nalayatsa, kasrimpunya dipun aglis.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
16
Kula lajeng aken tanya, dhateng ingkang dipun titipi ngarsi, kadi pundhi
sanjangipun, kula ajeng amiregna, Candranala lajeng ngadeg kalih nepsu, kula
inggih lajeng mulih.
Mung punika atur kula, temen-temen medal ing manah suci, Wingnyasastra tanya
arum, Kalane Candranala, nitipake marang dhemit kayu randhu, kapriye
wangsulanira? Nalayatsa matur aris.
Saking pamireng kawula, Candranala amung canten pribadi, kajeng randhu tan
samaur, Ngabehi Wingnyasastra, angandika: Kowe prasamu, apa ta hiya pracaya,
ing dhemit kang den titipi?
Nalasatnya aturira, rehning kula ceguk balilu, inggih, mung nurut pratikelipun, pun
kakang Candranala, dene sampun asumpah, ngaken sadulur, jaler ing dunya
ngakerat, mila kula tan ntigeni.
Upami wonten kang seja, gadhah, wonten ngawani salah siji, sinten kang wiwit
karuhan, saentu manggih papa, mung punika pitadosing manah, ulun, kodos boten
kekilapan, Gusti ingkang Maha Suci.
Ki Ageng Wingnyasastra, sadangune miyarsa atur neki, Nalayatsa rosipun, ginalih
kaya nyata, aturane si Nalayatsa kang tuhu, dadya alon angandika, Sireku keneng
prakawis.
Ginugat laku dursila, iku mesthi kalebu aneng bumi, sinadyan ora satuhu, hiya
aneng kunjara, nanging sira sun alingi ingong tanggung, sira eres kewala, aja
lunga sing pandhani.
Nalastya tur sandhika, tan gumingsir kawula prapteng pati. Kasigeg ganti
kawuwus, Kocapa Candranala, pan geneman kalih Naladhusta sampun, kait
badhe parentah pulisi.
Ing ari Soma Manisnya, wus ginendhing bab lampahira sandi, duk prapta
ubayanipun, ing dina Soma mangkat: kacarita Ngabehi Wingnyasasteku, ing ora
soma sineba, sakathahing pulisi.
Rangga, demang munggang ngarsa, saben ari repotan ari repotan kinardi,
nglapuraken bawahipun, sakawontenanira, ing prakara miwah ingkang sampun
rampung, katungka ing praptanira, Nalawarsa munggeng ngarsi.
Ki Ageng Wingnyasastra, angandika: Candranala sireku, anggugat marang mitrau,
hiya si Suryanala, mengko uwis teka aneng ngarsa ningsun, prakara manira pirsa,
ature cetha patitis.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
17
Enceh iku dudu sira, kang ndarbeni; temene nggone manggih, aneng
tunggananira, Nalayatsa nuli tutu ing sireku, sira kinen neksenana nuli sing anuturi.
Akeh-akeh tutoring, akon nyidhen aja katur nagari, serta aja nganti weruh , marang
wong tangga desa, Nalyatsa nurut marang saujarmu, sira mitranira dhemit.
Candranala aturrira, Sampun limpah tiyang dursila mungkir, ngalangi badanira,
lamun ngaken manggih, sinten saksinipun, saestu gadhandhan kula, wonten kang
kula kang titipi.
Sareng ical inggih pirsa, ingkang medhet enceh isi retna di, asanjeng dhumateng
ulun, kang mendhet mitra kula, Nalayatsa lurah patinggi ing dukuh, Karangsari
milanira, tan purun ngaruh-aruhi.
Ki Ageng Wingnyasastra, aris tanya : Saksimu dhemit iki, apa bangsane puniku,
kaya pan rupaniro, lon kapriye basane lamun celathu, lan apa gelem caturan,
kalawan samiyah janmi?
Candranala aturira, Bangsanipun kawula dantan udani, sarta tan katinggal wujud,
amung gremeng kewala, cantenipun inggih kadya manungseku, atemen
sawiraosnya. Ki Ageng ngandika ris.
Yen mangkono aturira, bab gugatmu ingsun tan wani mutusi, kudu katur prentah
agung, pengadilan nagara, sebab aneh prakaranira puniku, siki sira sun gawa, lan
si Nalayatsa ugi.
Ma Ngabehi Kartikasastra, gya siyaga badhe sowan nagari,
Ingkang nderek langsir catur, sami wahana kuda, Candranala Suryanala aneng
pungkur, lampahnya datan kawarna, sapratanireng nagari.
Anjujug wadonanira, ingkung wasta Rahadyan Ngabehi, Darmawidya pinunjul,
putus saliring sastra, wicaksana rahayu pambekanipun, keringan ing parang muka,
kancanira ajrih asih.
Dyan Behi Darmawidya, Senen Kemis sineba neng pandhapi, repotan para
penewu, Rangga Pulisi Demang, sami lapur punapa sawontenipun, gedhuhanira
priyangga, ing prakawis alit.
Ki Ageng Wingnyasastyra, prapteng Jawi regol tumurun saking, turangga lajeng
adhawuh, dhateng langsir nenggaa, candranala Nalyatsa aneng pintu, mengko yen
pra timbalan, kaladekna ganti ganti.
Sawusnya dhawah mangkono, Ki Ageng sigra manjing pribadi, aminggah
pandhapi agung, alenggah mungging ngarsa, ngaturaken serat gugat jawabipun,
papirsan miwah ugeran, raden Ngabehi nampeni.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
18
Binuka sinuksmeng driya, gugat-jawab miwah ngeraneki, wus kacathet jroning
kalbu, serta sampun pratela, galitane ing prakara wus kacukup, tansah ginagas ing
driya, ngunandika jroning galih.
Agawat iki prakara, layak Kakang Kartiksastra tan bangkit, labete saking pakewuh,
nangging panduganingwang, ana nana bisa celethu, pawong mitralan manungsa,
iku kamokalan yekti.
Wusnya kadriya mangkana, sigra ndangu7 wau dateng Ki Ageng, Kartikasastra
tembungnya rum, “Kakang gugat punika, kaubegna dhateng prikanca penewu,
utawi Rangga sadaya, kadi pundi bobot neki?”
Ki Ageng Kartikasastra, gugat jawab saprabotira sami, sinungken para panemu,
kapirsa gantya-gantya, wusnya rata sagung kang para panemu, Ki Ageng atanya,
“Pripun kanca nggone mikir?”
Penemu rangga aturnya, dadya tiga diyon kencengnya sami, kang saduman
aturipun, leren pun Suryanala, awit saking nalika titip puniku, Suryanala tan
miyarsa, wujud sarta swaraneki.
Kalih udanagarinya, sanget elok atur gugatereki, tebih saking dhukuhipun, kang
saduman aturnya, Suryanala sampun tetap kawonipun, sebab sampun karebahan,
saksi gandarwo dhedhemit.
Kang Saduman aturira, Yen Kawula prakawis boten dadi sebab sanget mokalipun,
Suryanala kainan, dene boten enggal genira umatur, dhateng lurah pulisinya,
kendel Raha Ki Ageng.
Andangu datan ngandika, nulya ndangu dhumateng Ki Ageng, Kartikasastra manis
arum, Wangsul pun kakang Wignyo, kadi pundi pamikire kang satuhu, bab saksi
dipun budia, dadi lan botenireki.
Prakara punika gawat, salamine kula dereng miyarsi, prakara kadi puniku, sarta
ing jaman kuna, dereng enten kang kacitra lir puniku, lan malih angger sadaya,
boten wonten ingkang muni.
Kang kadi udur punika, napa dene ing kitab topah sepi, bab dakwa kadi puniku,
ewuh pamutusira, mring sangka punapa krampunganipun, lah sagung panewu
rangga, sami jengandika budi.
Katrapaken saking punapa, krampungane prakara kadi pundi?, Ki Ageng aris
matur, leres dawuh paduka, nyala wados prakawis punika estu, kawula boten
anduga, yen sangking dugi prayogi.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
19
Kados leres aturira, Suryanala: enceh punika manggih tiyang kina darbekipun,
wangsul pun Nalawangsa, ngaken titip dhateng dhemit kajeng randhu, nalika
pametakira punika emeng ing galih.
Upami kang mbau reksa, randhu kenging dipun takeni, cetha genah aturipun,
inggih pun Suryanala, kukum kawon pami dhemit dipun dangu, tan saged umatur
cetha, Candranala kukum maling.
Pramila manah kawula, gadhah raos makaten enget saking, cantenipun tiyang
sepuh, bilih manungsa ekas, ugi saget pawong mitra lan lelembut, sapocapan kadi
janma, anaming datan kaeksi.
Sha temen sanjangira, bilih wonten tiyang badhe angawoni, dhateng pawong
mitranipun, lajeng suka waninga, bilih badhe pun awon sanesipun, kapurih ingkang
prayitna, makaten damelireki.
Ki Ageng ngadika, Penemune si kakang niku inggih, kadi enten emperipun, lamun
kapirit sangka, ujaring wong bangsa kula jawi niku, sing empun kelakon padha,
anggugu ujar tan yekti.
Akeh kang nggugu suwara, ujar jare padha den anggep yekti weneh nyembah
kayu watu, kewan iwak loh ula, den bekteni kapundhi pundhi satuhu, ture paring
sandhang pangan, wenenh apek setan gondhid.
Sowiyoh nyobat thetheken, ilu ilu gandarwa banas pati, ana ingkang nyembah
bulus, kodhok kadhal lan ulo iku padha dinalih bisa weh luhur, lan bisa weh
rajabrana, asung wangsit maripeni.
Kasuhurake ing janma, nuli padha kalayu milu ngambil, sangking gugon tuhonipun,
sing dadi pikir kula, niku dhemit ingkang bau reksa, randhu kula gawe tandha
nyata, wong anom padha mirsani.
SINOM
Ki Ageng ngadika, kalamun kula pribadi, kudu tan ngandel kewala, dhateng
bangsaning dhedhemit, amarga kula pikir, bangsaning lelembut niku, saingga
buron toya, sarta buron ing wanadri, sabangsane kutu-kutu walang taga.
Sebab kula dereng pirsa, wujude bangsa dhedhemit, sarta dhereng sapocapan,
ewa dene kang udani, napa empun udani, wujude ingkang lelembut, lamun
sampun uninga, kadi punapa kang warni? Ki Ageng gumujeng aris aturnya.
Kula inggih dereng pirsa, pribadi warnaning dhemit, saha dereng apocapan, bilih
wilujeng puniki, badhe pirsa utawi, mirengaken cantenipun, benjing bilih kawula,
paduka utus mirsani, saksi ingkang manggen wonten randhu wana.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
20
Ki Ageng Darmawidya, gumujeng ngandika aris, Benjang sami kapiyarsa, dhateng
sagunging pulisi, camten kados pundi, lan punapa wujudipun, lah kakang
Kartikasastra, samangke dika teng goning kayu randhu, benjang ing ari Soma,
andangu dhumateng saksi, Candranala Suryanala umiringa.
Andika parentah karya, pakuwon aneng ing tegil, goning pendheman kang murca,
sarta dika sendhiyani, kayu obong kang garing, kasingitna enggonipun, Sagung
panewu rangga, demang dhatenga kang enjing, dina Soma ngumpul aneng
pasanggrahan.
Ki Ageng Kartikasastra, matur sandika gya mijil, sapraptaning paregolan, sigra
angandika ris, Candranala sireki, lan Suryanala sireku, dhawahe Dyan Wadana,
sira padha kares kalih, Suryanala kares aneng ing pandhapa.
Aja sira lunga-lunga, dene si Nalawaseki, kares ing Ki Ageng, dina Soma nindaki,
andangu marang saksimu, kang manggon ngrandhu wana, sireku kinen umiring.
Suryanala tur sandika.
Naladhustha duk miyarsi, andikanira ki Ageng, atas pamiyarsanira, ing dina Senen
mirsani, saksi dhateng wana dri, Naladhustha angles mundur, gancangan
lampahira, badhe malebeng piranti, tan kawarna solahira Naladhustha.
Ki Ageng Kartikasastra, sawusira marentahi, Candranala kondur sigra, gancangan
lampahireki, datan kawarneng margi, sapraptaning dalemipun, nulya karya nawala,
parentah sagung pulisi, kinon karya pakuwon kareka pura.
Aneng patalunanira, Suryanala saha malih, para pulisi ngumpula, Dina Soima
ingkang enjing, lan sagunging pulisi, padha anggawa kayu, kumpulna aneng wana,
kang dhelik tan pati tebih, sangka goning kayu randhu wana.
Wusnya srat parentah dadya, kasebar dhateng pulisi, tan kawarna solahira, para
pulisi wus kardi, pakuwon langkung asri, mawi regol bale mangu, pandhapa sri
krengga, kinubeng pondhok pulisi, amiranti sagungnya panewu rangga.
Sapraptaning ari Soma, pepak sagunging pulisi, aneng tegal wewangunan, kathah
jalma, aningali, jali estri anggili, sangking kanan kering dhusun, miwah tiysng
wadeyan, langkung kathah warni-warni, kawuwusa rawuh nya Raden Wadana.
Pinethuk panewu rangga, oreg sagungireng janmi, jalu estri suka miyat, rawuhnya
Raden Ngabehi, tedak saking turanggi, malebet pandhapi agung, gya lenggah
madyanira, pandhapi pura pulisi, rangga demang panewu aglar ing ngarsa.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
21
Dyan Behi Darmawidya, tatanya dhateng Ki Ageng Kartikasastra : Lah punapa,
pepak sedaya pulisi? Ki Ageng matur aris, Sadaya pulisi sampun, sami sowan
sadaya, satunggil tan wonten pamit, lon ngandika Ki Ageng Darmawidya.
Lah kakang andika pirsa, pun Candranala mitreki, kang dadya saksi punapa,
sampun kenging den takoni, sandika Ki Ageng, Kartikasastra sigra ndangu, heh
sira Nawlawasa, mitramu kang dadi saksi, apa wis kena lamun kapariksa?
Candranala aturira, sumangga tuwan pirsani, mangke bilih tan pirsani, mangke
bilih tan matura, kawula ingkang ndorani, dhateng parentah nagari, sakarsanipun
angukum. Ngabehi Kartikasatra, nulya matur Ki Ageng, kula sampun paduka utus
mariksa.
Dhumateng pun Candranala, sumangga aturireki, mangke bilih kapariksa,
mitranipun tan nauri, Candranala kadugi, nyanggemi ukumanipun. Raden Lurah
ngandika, Lah inggih kakang Ngabehi, ndika pirsa mitrane pun Candranala.
Sakanca panewu rangga, mirenga aturi saksi, kula neng wuri kewala, mirengake
saking tebih, sandika Ki Ageng, sigra lengser saking ngayun, miwah panewu
rangga, demamng panatus umiring, angubengi witing kayu randhu wana.
Miwah sagungireng janma, kang ningali jalu estri, angubengi randhu wana,
saengga wong adu tandhing, kumacelu miyarsi, wicantenireng lelembut, Nagbehi
Kartikasastra, aris denira nakoni, Heh mitrane Candranala : randhu wana.
Sira kadangu nagara, matura ingkang sayekti, enceh isi raja brana, kapendhem
neng kene iki, sapa ingkang ndarbeni, lan samangko enceh mau, aneng ngendi
nggonira, lamun kaalap ing jalmi, sap ingkang ngalap sira pajarena.
Kang mindha setan nyuwara, cumengkling swara cilik, ginawe kadi wanita,
mangkana denya nauri, Enceh duwekireki, si Candranala mitraku, titip marang
manira, samengko kaambil maring, Suryanala mitrane Ki Candranala.
Kaget sagung kang miyarsa, panewu rangga pulisi, miwah agungureng janma,
atas denira miyarsi , wangsulanireng dhemit, asanget denira ngungun, dangu tan
ngunandika, Candranala asru angling, Lah mungkira sira adhi Suryanala.
Tumungkul Ki Suryanala, sarta amangsuli ririh, Nadya rubuhana arga, Semeru
ngong tan gumingsir, tekan ing lara pati, suwarga ginawe ayu, nggoleki pati apa,
janji ingsun bener becik, kudu kena ing pati bekja manira.
Wau Raden Wadana, sadangunira ningali, pulisi jetung sadaya, tansah ginagas ing
galih, Suryanala kalirik, nulya angandika arum, Lah kakang Wignyasasra, andika
mundur kariyin, mangke kula priyangga ingkang tatanya.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
22
Ki Ageng Darmawidya, sigra majeng mungging ngarsi, Ki Ageng kartikasastra,
mungging wurinya tan tebih, Dyan Behi ngandika ris, Heh lembut kang aneng
randhu, enceh kajukuk sapa, sapa rewange ngambil, lan samengko aneng ngendi
pandelehnya.
Kang mindha dhayang kamengan, margi ngajeng tan kaweling, mring kadange
Candranala, wusana gugup mangsuli, Pangambile pribadi, wayahira bocah ngucul,
samengko aneng wisma, kaseleh senthongireki, Nalasastya. Ki Ageng trang
mirengira.
Tan samar swaraning janma, nulya angandika malih, aturmu apa tan dora, sarta
sira apa wani, nyangga panyumpah mami, kang mindha dhemit sumaur, Apa
sakarsanira, ingsun ora ngarah asil, among tutur sabakane kewala.
Candranala duk miyarsa, ature kang midha dhemit nalanira tarataban, gumeter
kalangkung wanter, ngraos badhe bilahi, kajodheranakalipun, wau Raden wadana,
ngandika dhateng ngabehi, Kartikasastra; Lah kakang age mentara.
Anggawa catur rangga, sapanekare pulisi, santa langsir rumantia, galedhahen
wisma neki, Suryanala den aglis, poma den nganti katemu. Ngabehi Kartikasastra,
sandika umatur aglis, gagancangan lampahnya tan dangu prapta.
Karangsari dhukuhira, Suryanala den leboni, ginaledhah jroning wisma, kang
enceh datan pinanggih, loteng den osak-asik, ameksa datan kapangguh,
senthonge binalengkrah, sangking gemeting pulisi, dome buntung kang ilang sami
kapanggya.
Sawusnya kang sepi kang wisma, gandhok pawon den goleki, kebon blumbang
miwah kandhang, sadaya den osak-asik, suwung datan pinanggih, Ki Ageng
prentahipun, kinen gledhah wisma, sadhusun aja na kari, ginaledhah sadaya sepi
kewala.
Sawusnya terang tan ana, Ki Ageng sigra mulih, ingiring panekarira, ing marga
datan kawarni, prapta ngarsanireki, Ki Ageng gya ndangu, paran ing lampahira,
panupa ta angsal kardi, Ki Ageng Kartikasatra aturira.
Pukulun lampah kawula, sakanca paduka tuding, nggaledhah ing wismanira,
Suryanala, tan kapanggih, dalah wismanireki, tiyang sadhukuh sadrum, enceh
malih manggiha, wingka kewala tan manggih, Candranala sareng miring aturira.
Ki Ageng Kartiksastra, kumesar tyasira kadi, sinamber ing gelap tuna, bayu kadi
den lolosi, marasira tan sipi, tumus mring guwayanipun, payus biru abiyas, kadi
murus tigang sasi, Ki Ageng Darmawidya waskitha.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
23
Aninggali ulatira, Candranala wus kadugi, wusana lajeng ngandika, dhateng wau
Ki Ageng, kakang andika bali: galedhaha wisnanipun, Candranala manawa, gunagunanireng janmi, gawe reka akarya sandi upaya.
Ki Ageng Kartikasastra, sandika sigra lumaris, ambekta panekarira, rengga
demang samya ngiring, datan kawarneng margi, sapraptaning wismanipun,
Candranala tumulya, rangga wisma anggaledhahi barangira.
Weneh dhateng senthongira, sjuga rangga udani, Ngandhap salu patleman,
wonten buntelan kaeksi, sigra den parepeki, binuka bebungkusipun, bagor linapis
tiga, kang kabungkus enceh nuli, ingaturaken Ki Ageng Katikasastra.
Kang enceh tutup tembaga, suka saguireng janmi, tuwin para demang rengga,
enceh nulya dan ungkabi, tutupira tembagi, katinggalan isinipun, akathah
waminara, sadaya sarwi emas adi, demang rangga pulisi surak sadaya.
Ki Ageng kartikasastra, sapanekirira sami, wangsul dhateng wewangunan, prapta
ngarsanya Dyan Behi, Kartikasastra wotasari, kawula paduka utus, galedhah
wismanira, Candranala. Rangga manggih, enceh saha mawi katutup tembaga.
Wau sampun ulun buka, estu isi brana adi, lah punika encehira. Raden Wadana
nabda ris, kakang binuka tutupipun, isi kinen medalna, sadaya dipun tingali, cocok
kalih gugatipun candranala.
Raden wahan ngandika, Heh Suryanala sireki, majua kapareng ngarsa, tinggalana
batang iki, apa sira udani, kang duwe barang puniku, Ki Suryanala sigra majeng,
majeng sarta awotsari, ndulu barang saha alon aturira.
Pukulun inggih punika, enceh ingkang ulun panggih, awetan ingkang ulun
pamggih, awetah saisenira, dereng wonten ingkang cicir, dene ingkang ndrabeni,
kawula anuwun bendu. Ki Ageng ngandika, Wis mundhura sira dhingin, ingsun
arsa tatanya si lelembut cidra.
Heh lelembut ing randhu wana, kabeh aturmu tan yekti, ing mengko sira tanpaa,
paukamanireng dhemit, Lah kakang Angabehi, Kartikasastra dipun guguh, wite
kang kayu garing, saubenge randhu urugana wreksa.
Tigang cengkal ibengira, kandeling tumpekaniki, pitung kaki nuli ndika, obong maju
pat sing pinggir, sandhika Ki Ageng, gya parentah demangipun, trangginas para
demang, parentahkinen ngusungi, kayu ingkang sinigidake akiwa.
Tangginas panekarira, pulisi kang wus winangsit, ngusungi kayu simpenan, tan
pantara dangu prapti, kayu katumpuk mungging, witing randhu ngundhungundhung, eram sagung tumin