KAWASAN WISATA BAHARI DI PANTAI SUNDAK KABUPATEN GUNUNGKIDUL ( RESTORAN )

PROJEK AKHIR ARSITEKTUR Periode LXV, Semester Genap, Tahun 2013/2014 LANDASAN TEORI DAN PROGRAM KAWASAN WISATA BAHARI DI PANTAI SUNDAK KABUPATEN GUNUNGKIDUL ( RESTORAN )

  Tema Desain Arsitektur Waterfront dengan Pendekatan Kontekstual

  Fokus Kajian Perancangan Arsitektur Berdasarkan Iklim

  Diajukan untuk memenuhi sebagian persyaratan memperoleh gelar Sarjana Teknik Arsitektur Disusun Oleh :

  Nanang Kurniawan NIM 09.11.0078

  Dosen Pembimbing : Ir. Afriyanto Sofyan, St.B, MT

  NIDN 0616046301 PROGRAM STUDI ARSITEKTUR FAKULTAS ARSITEKTUR DAN DESAIN UNIVERSITAS KATOLIK SOEGIJAPRANATA

  Maret, 2014

LEMBAR PENGESAHAN

  Proyek Akhir Arsitektur Periode LXV Semester Genap, 2013/2014 Program Studi Arsitektur Fakultas Arsitektur dan Desain Universitas Katolik Soegijapranata Semarang Judul : Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak, Kabupaten Gunungkidul

  (Restoran) Tema Desain : Arsitektur Waterfront dengan Pendekatan Kontekstual Fokus Kajian : Perancangan Arsitektur Berdasarkan Iklim Penyusun : Nanang Kurniawan NIM 09.11.0078 Pembimbing : Ir. Afriyanto Sofyan, St.B, MT Penguji : Dr. Ir. A. Rudyanto Soesilo, MSA

  Ir. IM. Tri Hesti Mulyani, MT Ir. Ch. Koesmartadi, MT

  Semarang, April 2014 Mengetahui dan Mengesahkan Dekan, Ketua, Fakultas Arsitektur dan Desain Program Studi Arsitektur Ir. IM. Tri Hesti Mulyani, MT Ir. Fx. Bambang Suskiyatno, MT NIDN 0611086201 NIDN 0625116302

LEMBAR PENGESAHAN

  Proyek Akhir Arsitektur Periode LXV Semester Genap, 2013/2014 Program Studi Arsitektur Fakultas Arsitektur dan Desain Universitas Katolik Soegijapranata Semarang Judul : Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak, Kabupaten Gunungkidul

  (Restoran) Tema Desain : Arsitektur Waterfront dengan Pendekatan Kontekstual Fokus Kajian : Perancangan Arsitektur Berdasarkan Iklim Penyusun : Nanang Kurniawan NIM 09.11.0078 Pembimbing : Ir. Afriyanto Sofyan, St.B, MT Penguji : Dr. Ir. A. Rudyanto Soesilo, MSA

  Ir. IM. Tri Hesti Mulyani, MT Ir. Ch. Koesmartadi, MT

  Semarang, 3 April 2014 Mengetahui dan Mengesahkan Pembimbing, Ir. Afriyanto Sofyan, St.B, MT NIDN 0616046301

  Penguji, Penguji, Penguji, Dr. Ir. A. Rudyanto S, MSA Ir. IM. Tri Hesti M, MT Ir. Ch. Koesmartadi, MT NIDN 0020065402 NIDN 0611086201 NIDN 0616035901

SURAT PERNYATAAN

  Yang bertanda tangan dibawah ini saya : Nama : Nanang Kurniawan NIM : 09.11.0078 Menyatakan bahwa karya ilmiah pada Proyek Akhir Arsitektur periode semester genap TA, 2013/2014 Program Studi Arsitektur, Fakultas Arsitektur dan Desain, Universitas Katolik Soegijapranata Semarang.

  Judul : Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak, Kabupaten Gunungkidul (Restoran)

  Tema Desain : Arsitektur Waterfront dengan Pendekatan Kontekstual Fokus Kajian : Perancangan Arsitektur Berdasarkan Iklim Pembimbing : Ir. Afriyanto Sofyan, St.B, MT NIDN : 0616046301 Adalah bukan karya plagiasi, bila dikemudian hari ditemukan tindak plagiasi dalam penyusunan karya ilmiah tersebut, maka pembuat pernyataan diatas siap menerima segala konsekuennya.

  Semarang, April 2014 Penulis, Nanang Kurniawan NIM 09.11.0078 Puji syukur kepada Allah

  subhanahu wa ta’ala , atas limpahan rahmat dan

  karunia-Nya, sehingga penulis dapat menyelesaikan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 semeter gasal 2013/2014 yang berjudul

  “Kawasan Wisata Bahari di Pantai

Sundak Kabupaten Gunungkidul ” dengan baik

  Dalam penyusunan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini, penulis banyak menggunakan tabel-tabel dan diagram-diagram untuk mempermudah dalam memahami isi LTP ini. Penulis dapat menyelesaikan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini dengan baik berkat bantuan, dukungan, dorongan dan bimbingan moral maupun material dari berbagai pihak. Pada kesempatan ini, penulis sampaikan rasa terimakasih yang sebesar-besarnya kepada :

  1. Bapak Ir. Riandy Tarigan, MT selaku dosen Koordinator Projek Akhir Arsitektur Periode 65.

  2. Bapak Ir. Afriyanto Sofyan, ST.B, MTA, selaku dosen pembimbing, yang telah memberikan motivasi, arahan, bimbingan dan masukan dalam LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini.

  3. Tim Dosen Penguji yang telah memberikan masukan penting bagi kesempurnaan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini.

  4. Keluarga tercinta penyusun yang selalu mendukung baik dalam materiil, doa dan semangat untuk belajar dan menyempurnakan materi.

  5. Tito Hadinata, Leonardo, Ema, dan Benita Aryani, selaku partner kelompok dan semua teman-teman seperjuangan studio PAA 65 yang turut memberikan dukungan dan semangat selama proses penyusunan Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini.

  6. Bapak Hanif, selaku pegawai BAPPEDA Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta, yang telah membantu dan memberikan beberapa data yang konsumsinya tidak untuk publik.

  7. Pihak pengelola Wisata Bahari Lamongan dan instansi BAPPEDA Kabupaten Gungkidul telah membantu dalam proses pengumpulan data.

  8. Pihak lain yang tidak dapat disebutkan satu persatu, yang telah membantu penulis dalam penyusunan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini.

  Semoga LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 yang berjudul “Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak Kabupaten Gunungkidul

  ” ini dapat bermanfaat bagi pembaca. Seperti kata pepatah, “tak ada gading yang tak retak”, penulis menyadari masih ada kekurangan dalam penyusunan LTP Projek Akhir Arsitektur Periode 65 ini. Akhir kata, penulis mengharapkan kritik dan saran yang bersifat membangun demi masa depan.

  Semarang, September 2014 Penulis

DAFTAR ISI

  HALAMAN JUDUL .................................................................................................. i LEMBAR PENGESAHAN ....................................................................................... ii LEMBAR PERNYATAAN ....................................................................................... iv KATA PENGANTAR .............................................................................................. v DAFTAR ISI ........................................................................................................... vii DAFTAR GAMBAR ................................................................................................. x DAFTAR TABEL ................................................................................................... xiii DAFTAR DIAGRAM .............................................................................................. xv

  BAB I. PENDAHULUAN .......................................................................................... 1

  1.1. Latar Belakang Projek .................................................................................. 1

  1.2. Tujuan dan Sasaran Pembahasan ................................................................ 3

  1.3. Lingkup Pembahasan .................................................................................... 4

  1.4. Metoda Pembahasan ................................................................................... 5

  1.5.Sistematika Pembahasan .............................................................................. 11 BAB II. TINJAUAN PROJEK KAWASAN WISATA BAHARI DI PANTAI SUNDAK ..

  13

  2.1. Tinjauan Umum ......................................................................................... 13

  2.1.1. Gambaran Umum ............................................................................. 13

  2.1.2. Latar Belakang

• – Perkembangan – Trend ........................................ 16

  2.1.3. Sasaran Yang Akan Dicapai ............................................................. 20

  2.2. Tinjauan Khusus ........................................................................................ 23

  2.2.1. Terminologi ....................................................................................... 23

  2.2.2. Kegiatan ........................................................................................... 24

  2.2.3. Spesifikasi dan Persyaratan Desain ................................................. 32

  2.2.4. Deskripsi Konteks Desa/ Kota .......................................................... 38

  2.2.5 Studi Banding/ Komparasi Kasus Proyek Sejenis . .............................. 48

  2.2.6 Permasalahan Desain . ...................................................................... 49

  2.3. Kesimpulan, Batasan dan Anggapan ......................................................... 51

  2.3.1. Kesimpulan ....................................................................................... 51

  2.3.2. Batasan ............................................................................................ 52

  2.3.3. Anggapan ......................................................................................... 53

  BAB III. ANALISA PENDEKATAN PROGRAM ARSITEKTUR KAWASAN WISATA BAHARI DI PANTAI SUNDAK ................................................................ 55

  3.1. Analisa Pendekatan Kawasan ..................................................................... 55

  3.1.1. Analisa Konteks Lingkungan ............................................................. 55

  3.1.2. Analisa Skenario Perencanaan Kawasan ......................................... 74

  3.1.3. Analisa Kondisi Sistem Sarana Dan Prasarana ................................ 88

  3.2. Analisa Pendekatan Masing-masing Fungsi ................................................ 89

  3.2.1. Analisa Pendekatan Arsitektur .......................................................... 89

  3.2.2. Analisa Pendekatan Sistem Bangunan ........................................... 134

  3.2.3. Studi Pemanfaatan Teknologi ......................................................... 154 SUNDAK ................................................................................................ 166

  4.1. Program Kawasan ..................................................................................... 166

  4.1.1 Konsep Program Dan Tema Kawasan ............................................... 166

  4.1.2 Tujuan Perancangan, Faktor Penentu Perancangan, faktor Persyaratan Perancangan.................................................................................... 169

  4.1.3 Skenario Program Kawasan Keseluruhan ......................................... 173

  4.1.4 Program Besaran Luas Kawasan ...................................................... 174

  4.1.5 Program Sarana Dan Prasarana Kawasan ........................................ 175

  4.2. Program Maisng-Masing Fungsi ................................................................ 176

  4.2.1 Program Kegiatan ............................................................................... 176

  4.2.2 Program Sistem Struktur ................................................................... 181

  4.2.3 Program Sistem Utilitas ..................................................................... 184

  4.2.4 Program Tapak Kawasan .................................................................. 190

  BAB V. KAJIAN TEORI ...................................................................................... 193

  5.1. Kajian Teori Tema Desain Restoran Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak 193

  5.1.1. Uraian Interprestasi Dan Kelaborasi Teori Tema Desain ................ 193

  5.1.2. Studi Preseden ............................................................................... 208

  5.1.3. Penerapan Teori Penekanan Desain .............................................. 209

  5.2. Kajian Teori Permasalahan Dominan Restoran Kawasan Wisata Bahari di Pantai Sundak .......................................................................................... 212

  5.2.1. Interpretasi dan Elaborasi Permasalahan Dominan ........................ 212

  5.2.2. Studi Preseden ................................................................................ 217 DAFTAR PUSTAKA ............................................................................................ 220 LAMPIRAN .......................................................................................................... 222

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1.1 : Wisata Pantai Gunungkidul ............................................................. 2Gambar 1.2 : Kegiatan di pantai Sundak .............................................................. 3Gambar 1.3 : Ombak di pantai Sundak.................................................................. 3Gambar 2.1 : Peta Indonesia & Prov. DIY ............................................................ 38Gambar 2.2 : Logo Kabupaten Gunungkidul ......................................................... 39Gambar 2.3 : Peta Administrasi Kab. Gunungkidul ............................................... 40Gambar 2.4 : Peta Geologi Kab. Gunungkidul ....................................................... 42

  Gambar. 2.5 : Peta RTRW Kab. Gunungkidul 2010-2030 ..................................... 45

Gambar 2.6 : Peta RTRW Kab. Gunungkidul 2010-2030 ..................................... 46Gambar 2.7 : Wisata Bahari Lamongan ................................................................. 48Gambar 2.8 : Gren Village, Bali ............................................................................. 49Gambar 3.1 : Peta Administrasi Kab. Gunungkidul .............................................. 57Gambar 3.2 : Kondisi Eksisting Tapak ................................................................. 61Gambar 3.3 : Foto Eksisting Lokasi ................................................................... 62Gambar 3.4 : Kelompok Karang .......................................................................... 68Gambar 3.5 : Biota Laut di Kab. Gunungkidul...................................................... 69Gambar 3.6 : Bangunan di Pantai Pulang Syawal ............................................... 73Gambar 3.7 : Permukiman Sekitar Pantai ........................................................... 73Gambar 3.8 : Peta Wisata Provinsi DIY ............................................................... 75Gambar 3.9 : Peta Wisata Kabupaten Gunungkidul ............................................ 76Gambar 3.10 : Potensi Aksebilitas menuju Kawasan............................................. 79Gambar 3.11 : Potensi Aksebilitas menuju Kawasan............................................. 80Gambar 3.12 : Skenario Aksebilitas Menuju Kawasan .......................................... 81Gambar 3.13 : Skenario Aksebilitas Menuju Kawasan .......................................... 82Gambar 3.14 : Skenario Wisata Dalam Tapak ....................................................... 85Gambar 3.15 : Bio Tank ........................................................................................ 143Gambar 3.16 : CCTV ............................................................................................. 149Gambar 3.17 : Pohon Mahoni ............................................................................... 149Gambar 3.18 : Pohon Palm Raja ........................................................................... 150Gambar 3.19 : Pohon Flamboyan .......................................................................... 150Gambar 3.20 : Pohon Helconia ............................................................................. 150Gambar 3.21 : Rumput Gajah Biasa ...................................................................... 150Gambar 3.22 : Rumput Swiss ................................................................................ 150Gambar 3.23 : Rumput Jepang ............................................................................. 151Gambar 3.24 : Lapisan Perkerasan Aspal ............................................................. 151Gambar 3.25 : Jenis Paving Block ......................................................................... 152Gambar 3.26 : Grass Block ................................................................................... 152Gambar 3.27 : Kanstein ........................................................................................ 153Gambar 3.28 : Stepping Stone .............................................................................. 154Gambar 3.29 : Panel Surya ................................................................................... 155Gambar 3.30 : Skematik Kinerja Panel Surya........................................................ 155Gambar 3.31 : Genset ........................................................................................... 157Gambar 3.32 : Zoning Curah Hujan ....................................................................... 158Gambar 3.33 : Skema PATS ................................................................................. 159Gambar 3.34 : Pompa Helikal dan Sentrifugal ....................................................... 160Gambar 3.35 : Proses Pengolahan Awal ............................................................. 161Gambar 3.36 : Skema Pemisahan Air Laut .......................................................... 161Gambar 3.37 : Anadolic Daylighting System ........................................................ 162Gambar 3.38 : Pencahayaan Alami ..................................................................... 163Gambar 3.39 : Downlight ....................................................................................... 163Gambar 3.40 : Spotlight ........................................................................................ 164Gambar 3.41 : Kontruksi Breakwater ..................................................................... 164Gambar 3.42 : Breakwater .................................................................................... 165Gambar 4.1 : Bio Tank ........................................................................................ 186Gambar 4.2 : CCTV ............................................................................................. 186Gambar 4.3 : Jaringan Listrik Kawasan ............................................................... 190Gambar 4.4 : Jaringan Listrik Sekitar Lokasi ....................................................... 191Gambar 4.5 : Bio Tank. ....................................................................................... 192Gambar 5.1 : Pola Morfologi Arsitektur Waterfront .............................................. 199Gambar 5.2 : Jenis Sandy Duncs ........................................................................ 202Gambar 5.3 : Jenis Coastal Beach ...................................................................... 202Gambar 5.4 : Jenis Fyord Beach ......................................................................... 202Gambar 5.5 : Wisata Bahari Kepulauan Seribu ................................................... 208Gambar 5.6 : Green Village, Bali ......................................................................... 209Gambar 5.7 : Hirarki Arsitektur Sekitar Kawasan ................................................. 211Gambar 5.8 : Material di Green Village ................................................................ 211Gambar 5.9 : Ekspresi Bentuk Green Village, Bali .............................................. 212Gambar 5.10 : Eksterior Green School, Bali .......................................................... 217Gambar 5.11 : Green School, Bali ......................................................................... 218Gambar 5.12 : Orientasi Bangunan ....................................................................... 219Gambar 5.13 : Material Alami dan Bukaan ............................................................ 219

DAFTAR TABEL

Tabel 2.1 : Fasilitas Kegiatan Utama .................................................................... 26Tabel 2.2 : fasilitas Kegiatan Pendukung Utama .................................................. 27Tabel 2.3 : Fasilitas Kegiatan Servis ..................................................................... 27Tabel 2.4 : Fasilitas Kegiatan Penunjang .............................................................. 28Tabel 2.5 : Adminstrasi Prov. DIY ......................................................................... 39Tabel 3.1 : Daftar Kecamatan di Kab. Gunungkidul ........................................... 56Tabel 3.2 : Data Kunjungan Wisatawan ke Gunungkidul ..................................... 77Tabel 3.3 : Data Kunjungan Wisatawan ke Gunungkidul ..................................... 77Tabel 3.4 : Program Kunjungan ke Objek Wisata Gunungkidul ........................... 84Tabel 3.5 : Tabel Aktivitas Utama ........................................................................ 92Tabel 3.6 : Tabel Aktivitas Pendukung Utama ..................................................... 93Tabel 3.7 : Tabel Aktivitas Pengelola ................................................................... 94Tabel 3.8 : Tabel Aktivitas Penunjang.................................................................. 94Tabel 3.9 : Tabel Aktivitas Utama ........................................................................ 95Tabel 3.10 : Tabel Aktivitas Penunjang.................................................................. 96Tabel 3.11 : Tabel Aktivitas Service ...................................................................... 96Tabel 3.12 : Tabel Aktivitas Pengelola ................................................................. 97Tabel 3.13 : Tabel Kategori Kegiatan................................................................... 99Tabel 3.14 : Tabel Pengelompokan Pelaku Kawasan .......................................... 101Tabel 3.15 : Sifat Kegiatan .................................................................................. 105Tabel 3.16 : Tabel Studi Besaran Ruang Kawasan ............................................. 112Tabel 3.17 : Tabel Ruang Khusus ....................................................................... 115Tabel 3.18 : Tabel Studi Besaran Ruang Restoran .............................................. 118Tabel 3.19 : Tabel Pendekatan Sistem Struktur ................................................... 135Tabel 3.20 : Tabel Peralatan Sistem Pemadam Kebakaran ................................. 147Tabel 3.13 : Tabel Pendekatan Pengolahan Landscape ...................................... 149Tabel 4.1 : Tabel Program Kawasan .................................................................. 174Tabel 4.2 : Tabel Aktivitas Utama ...................................................................... 176Tabel 4.3 : Tabel Pendukung Utama ................................................................. 177Tabel 4.4 : Tabel Aktivitas Pengelola ................................................................. 177Tabel 4.5 : Tabel Aktivitas Penunjang ................................................................ 178Tabel 4.6 : Program Sistem Struktur .................................................................. 181Tabel 4.7 : Down Feed System .......................................................................... 184Tabel 4.8 : Sistem pemadam Kebakaran ........................................................... 189

DAFTAR DIAGRAM

  Diagram 1.1 : Alur Pikir Metode Pengumpulan Data ........................................... 5 Diagram 1.2 : Alur Pikir Pengumpulan, Pengolaha Data dan Pemrograman ....... 9 Diagram 1.3 : Alur Pikir Metode Perancangan Arsitektur ..................................... 10 Diagram 2.1 : Sistem Pelayanan Meja ................................................................ 15 Diagram 2.2 : Sistem Pelayanan Ala Carte ......................................................... 15 Diagram 2.3 : Skema Organisasi Restoran ......................................................... 30 Diagram 3.1 : Skenario Umum di Dalam Tapak .................................................. 74 Diagram 3.2 : Hubungan Fungsional ................................................................... 86 Diagram 3.3 : Skema Kegiatan Makro ................................................................. 101 Diagram 3.4 : Skema Kegiatan Utama ................................................................ 102 Diagram 3.5 : Skema Kegiatan Penunjang .......................................................... 102 Diagram 3.6 : Skema Penginapan ....................................................................... 103 Diagram 3.7 : Skema Kegiatan Service ............................................................... 103 Diagram 3.8 : Skema Kegiatan Jual Beli ............................................................. 104 Diagram 3.9 : Skema Kegiatan Pengelola ........................................................... 104 Diagram 3.10 : Pola Kegiatan Pengunjung .......................................................... 109 Diagram 3.11 : Pola Kegiatan Pengelola ............................................................. 110 Diagram 3.12 : Pola Kegiatan Service ................................................................. 110 Diagram 3.13 : Pola Organisasi ........................................................................... 111 Diagram 3.14 : Pendekatan Struktur ................................................................... 134 Diagram 3.15 : Skema Up Feed .......................................................................... 139 Diagram 3.16 : Skema Down Feed ..................................................................... 140 Diagram 3.17 : Skema Pembuangan Limbah Padat ............................................ 143

  Diagram 3.18 : Skema Jaringan Sampah ............................................................ 144 Diagram 3.19 : Skema Jaringan Listrik ................................................................ 145 Diagram 3.20 : Sistem Komunikasi Eksternal ...................................................... 146 Diagram 4.1 : Skenario Program Kawasan.......................................................... 173 Diagram 4.2 : Pola Organisasi Ruang ................................................................. 180 Diagram 4.3 : Diagram Down Feed ..................................................................... 184 Diagram 4.4 : Jaringan Air Kotor ......................................................................... 185 Diagram 4.5 : Skema Pembuangan Limbah Padat .............................................. 185 Diagram 4.6 : Skema Jaringan Sampah Cair ...................................................... 187 Diagram 4.7 : Skema Jaringan Sampah Padat .................................................... 187 Diagram 4.8 : Skema Jaringan Listrik .................................................................. 188 Diagram 4.9 : Sistem Komunikasi Eksternal ........................................................ 188 Diagram 4.10 : Skema Pembuangan Limbah Padat .............................................. 192 Diagram 5.1 : Diagram Latar Belakang Penekanan Desain ................................. 193 Diagram 5.2 : Diagram Karakter Bangunan ......................................................... 201 Diagram 5.3 : Diagram Pengaruh Karakter Air pada Bangunan .......................... 203 Diagram 5.4 : Diagram Permasalahan Dominan ................................................. 213