KUAT TEKAN BETON DENGAN ADITIF FLY ASH EX. PLTU MPANAU TAVAELI | Suarnita | SMARTek 615 2168 1 PB

KUA T TEKA N BETO N DENG A N A DITIF FLY A SH EX. PLTU MPA NA U TA VA ELI

I Wa ya n Sua rnita*

Abstrac t

The ne e d o f b uild ing ma te ria ls inc re a se d with inc re a sing ra te o f p hysic a l d e ve lo p me nt. Sho uld b e a tte mp te d in the a lte rna tive b uild ing ma te ria ls b ind e r whic h is a p p lie d in b uild ing s. O ne a lte rna tive is the b ind e r o f fly a sh. Fly a sh p o zzo la n p ro p e rtie s a nd c a n re a c t with lim e a t ro o m te mp e ra ture with a n a q ue o us me d ium a nd fo rm a c o mp o und tha t b ind s.

This stud y a ims to d e te rmine the influe nc e o f fly a sh o n c o mp re ssive stre ng th o f c o nc re te . De te rmina tio n o f mixture c o mp o sitio n b a se d o n SK SNI T-15-1990-03. This stud y va rying fly a sh a d d itive b e twe e n 5%, 10%, 15%, 20% a nd 25% a s a n a d d itive .

Re sults o f la b o ra to ry te sts sho we d tha t the use o f c o nc re te with fly a sh a s a n a d d itive to c o nc re te c o mp re ssive stre ng th inc re a se d fro m 5.088%, 9.473%, 12.103%, 14.034% to 15.437% o f no rma l c o nc re te .

Ke y words : c o mp re ssive stre ng th, fly a sh, c o nc re te

A b stra k

Ke b utuha n b a ha n b a ng una n m a kin m e ning ka t se iring d e ng a n m e ning ka tnya la ju p e m b a ng una n fisik. Pe rlu d iusa ha ka n a d a nya b a ha n b a ng una n p e ng ika t a lte rna tif ya ng d ip e runtuka n p a d a b a ng una n struktura l d a n no no struktura l. Sa la h sa tu b a ha n p e ng ika t a lte rna tif a d a la h fly a sh (a b u te rb a ng ). Ab u te rb a ng m e m iliki sifa t p o zzo la n d a n d a p a t b e re a ksi d e ng a n ka p ur p a d a suhu rua ng d e ng a n m e d ia a ir d a n m e m b e ntuk se nya wa ya ng b e rsifa t m e ng ika t. Pe ne litia n ini b e rtujua n m e ng e ta hui p e ng a ruh a b u te rb a ng te rha d a p kua t te ka n b e to n. Pe ne ntua n ko m p o sisi c a m p ura n b e rd a sa rka n SK SNI T-15-1990-03. Pe ne litia n ini m e m va ria sika n b a ha n ta m b a h a b u te rb a ng a nta ra 5%, 10%, 15%, 20% d a n 25% se b a g a i b a ha n ta m b a h.

Ha sil p e ng ujia n d i la b o ra to rium m e nunjukkka n b a hwa b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h d a la m c a m p ura n b e to n m e ng a la m i p e ning ka ta n kua t te ka n a nta ra 5,088%, 9,473%, 12,103%, 14,034% hing g a 15,437% d a ri b e to n no rm a l.

Ka ta Kunc i : Kua t te ka n, a b u te rb a ng , b e to n

1. Pe nd a hulua n

Sa la h sa tu b a ha n p e ng ika t a lte rna tif a d a la h fly a sh (a b u te rb a ng ). Ab u te rb a ng m e rup a ka n sisa p e m b a ka ra n b a tub a ra d a ri Pe m b a ng kit Listrik Te na g a Ua p (PLTU) ya ng m e m iliki sifa t p o zzo la n d a n d a p a t b e re a ksi d e ng a n ka p ur p a d a suhu ka m a r d e ng a n m e d ia a ir d a n m e m b e ntuk se nya wa ya ng b e rsifa t m e ng ika t. Ba ha n p e ng ika t a lte rna tif ini d ike m b a ng ka n d e ng a n m e m a nfa a tka n a b u te rb a ng

se b a g a i b a ha n ta m b a h d a la m c a m p ura n b e to n.

Pe m a nfa a ta n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h d a la m c a m p ura n b e to n m e rup a ka n sa la h sa tu usa ha untuk m e na ng g ula ng i m a sa la h ling kung a n, ka re na a b u te rb a ng m e rup a ka n b a ha n b ua ng a n (lim b a h) ya ng d a p a t m e ng a kib a tka n p e nc e m a ra n ling kung a n se kita rnya .

Khususnya Pe rusa ha a n Listrik

ha rinya m e m b utuhka n 450-500 to n b a tub a ra p e rha ri untuk m e ng g e ra kka n d ua unit m e sin PLTU. Ab u te rb a ng ya ng d iha silka n d a ri PLTU Mp a na u 6 % d a ri p e ng g una a n b a tub a ra ya itu b e rkisa r 27-30 to n p e rha rinya .

2. Tinja ua n Pusta ka

Ab u te rb a ng a d a la h b a g ia n d a ri sisa p e m b a ka ra n b a tu b a ra p a d a b o ile r p e m b a ng kit listrik te na g a ua p ya ng b e rb e ntuk p a rtike l ha lus d a n b e rsifa t p o zzo la nd , b e ra rti a b u te rb a ng te rse b ut d a p a t b e re a ksi d e ng a n ka p ur p a d a suhu ka m a r (24°C - 27°C ) d e ng a n a d a nya m e d ia a ir m e m b e ntuk se nya wa ya ng b e rsifa t m e ng ika t. De ng a n sifa t p o zzo la n te rse b ut a b u te rb a ng m e m p unya i p ro sp e k untuk d ig una ka n b e rb a g a i ke p e rlua n b a ng una n. Ab u b a ha n a no rg a nik sisa p e m b a ka ra n b a tub a ra d a n te rb e ntuk d a ri p e rub a ha n b a ha n m ine ra l ka re na p ro se s p e m b a ka ra n. Pa d a p e m b a ka ra n b a tub a ra p a d a p e m b a ng kit te na g a listrik te rb e ntuk d ua je nis a b u ya itu Ab u te rb a ng (fly a sh) d a n a b u d a sa r (b o tto m

a sh). Pa rtike l a b u ya ng te rb a wa g a s

b ua ng d ise b ut a b u te rb a ng , se d a ng ka n a b u ya ng te rting g a l d a n d ike lua rka n d a ri b a wa h tung ku d ise b ut a b u d a sa r.

Se b a g ia n a b u d a sa r b e rup a le le ha n a b u d ise b ut te ra k (sla g ). Ab u te rb a ng d ita ng ka p d e ng a n e le c tric Pre c ip ita to r se b e lum d ib ua ng ke ud a ra m e la lui c e ro b o ng .

Po zo la n d a p a t d ip a ka i se b a g a i b a ha n ta m b a ha n a ta u se b a g a i p e ng g a nti se b a g ia n se m e n p o rtla nd . Bila d ip a ka i se b a g a i p e ng g a nti se b a g ia n se m e n p o rtla nd um um nya b e rkisa r a nta ra 10% - 35% b e ra t se m e n (Tjo kro d im ulyo , 1996).

Da la m SK SNI S-15-1990-F sp e sifika si a b u Te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a ha n untuk c a m p ura n b e to n d ise b utka n a d a 3 je nis a b u te rb a ng , ya itu :

a . Ab u te rb a ng ke la s F, a d a la h a b u

te rb a ng ya ng d iha silka n d a ri p e m b a ka ra n b a tub a ra , je nis a ntra sit p a d a suhu 1560°C .

b .Ab u te rb a ng ke la s N, a d a la h ha sil

ka lsina si d a ri p o zo la n a la m se p e rti ta na h d ia to no c e , sha le (se rp ih), tuft, d a n b a tu a p ung .

c .Ab u te rb a ng ke la s C a d a la h a b u

te rb a ng ya ng d iha silka n d a ri p e m b a ka ra n limit a ta u b a tub a ra d e ng a n ka d a r ka rb o n ± 60 %. Ab u te rb a ng ini m e m p unya i sifa t p o zo la n d a n sifa t se p e rti se m e n d e ng a n ka d a r ka p ur d i a ta s 10 %.

2.1 Sifa t-sifa t Ab u te rb a ng

• Wa rna

Ab u te rb a ng b e rwa rna a b u-a b u, b e rva ria si d a ri a b u-a b u m ud a sa m p a i a b u-a b u tua . Ma kin m ud a wa rna nya sifa t p o zo la nnya m a kin b a ik. Wa rna hita m ya ng se ring tim b ul d ise b a b ka n ka re na a d a nya ka rb o n ya ng d a p a t m e m p e ng a ruhi m utu a b u te rb a ng .

• Ko m p o sisi

Unsur p o ko k a b u te rb a ng a d a la h siliko n d io ksid a SiO 2 (30% - 60%),

a lum inium o ksid a Al2O3 (15% - 30%),

ka rb o n d a la m b e ntuk b a tu b a ra ya ng tid a k te rb a ka r (b e rva ria si hing g a 30%), ka lsium o ksid a C a O (1% - 7%) d a n se jum la h ke c il m a g ne sium o ksid a Mg O d a n sulfur trio ksid a SO3.

• Sifa t Po zo la n

Sifa t p o zo la n a d a la h sifa t b a ha n ya ng d a la m ke a d a a n ha lus d a p a t b e re a ksi d e ng a n ka p ur p a d a m a ktif d a n a ir

p a d a suhu ka m a r (24°C - 27°C )

m e m b e ntuk se nya wa ya ng p a d a t tid a k la rut d a la m a ir. Ab u te rb a ng m e m p unya i sifa t p o zo la n se p e rti p a d a p o zo la n a la m , m e m p unya i wa ktu p e ng e ra sa n ya ng la m b a t. Ha l

ini d a p a t d ike ta hui d a ri d a ya ika t ya ng d iha silka n a p a b ila d ic a m p ur d e ng a n ka p ur. Ke ha lusa n b utira n a b u te rb a ng m e m p unya i p e ng a ruh p a d a sifa t p o zo la n, m a kin ha lus m a kin b a ik sifa t p o zo la nnya .

• Ke p a d a ta n (d e nsity)

Ke p a d a ta n a b u te rb a ng b e rva ria si, te rg a ntung p a d a b e sa r b utir d a n hila ng p ija rnya . Bia sa nya b e rkisa r a nta ra 2,43 g r/ c c sa m p a i 3 g r/ c c . Lua s p e rm uka a n sp e sifik ra ta -ra ta 225

m2_{/ kg - 300 m}2_{/ kg . Ukura n b utira n}

ya ng ke c il ka d a ng -ka d a ng te rse lip d a la m b utira n ya ng b e sa r ya ng m e m p unya i fra ksi le b ih b e sa r d a ri 300

μm .

• Hila ng p ija r

Hila ng p ija r m e ne ntuka n sifa t p o zo la n a b u te rb a ng . Ap a b ila hila ng p ija r 10% - 20% b e ra rti ka d a r o ksid a kura ng , se hing g a d a ya ika tnya kura ng , ya ng b e ra rti sifa t p o zo la nnya kura ng .

• Pe rsya ra ta n m utu m e nurut SK SNI

S-15-1990-F

Pe rsya ra ta n kim ia d a n fisik a b u te rb a ng d a p a t d iliha t p a d a Ta b e l 1 d a n Ta b e l 2.

Ta b e l 1. Pe rsya ra ta n Kim ia Ab u te rb a ng

No Se nya wa Ka d a r (% )

1. 2. 3. 4. 5.

Jum la h o ksid a SiO2 + Fe2O3 m inim um

SO3 m a ks

Hila ng p ija r m a ks Ka d a r a ir m a ks

To ta l a lka li d ihitung se b a g a i Na3O m a ks

70 5 6 3 1,5

Sum b e r: SNI 03-2460-1991

Ta b e l 2. Pe rsya ra ta n Fisik Ab u te rb a ng

N0 Se nya wa Ka d a r (% )

1 Ke ha lusa n :

Jum la h ya ng te rting g a l d ia a ta s a ya ka n no . 325 (0,045m m ) m a ks %

Ta b e l 2 (la njuta n)

N0 Se nya wa Ka d a r (% )

2

Ind e ks ke a ktifa n p o zo la n :

1) De ng a n m e ng g una ka n se m e n p o rtla nd kua t te ka n p a d a um ur 28 ha ri, m inim um

2) De ng a n m e ng g una ka n ka p ur p a d a m ya ng a ktif, kua t te ka n 7 ha ri, m inim um N/ m

75 % KT a d uka n p e m b a nd ing

550

3 Ke ke ka la n b e ntuk p e ng e m b a ng a n/ p e nyusuta n

d e ng a n a uto c la ve , m a ksim um % 0,8

4 Jum la h a ir ya ng d ig una ka n

105 % d a ri jum la h a ir untuk

a d uka n p e m b a nd ing

5

Ke se ra g a m a n :

Be ra t je nis d a n ke ha lusa n d a ri c o nto h uji m a sing -m a sing tid a k b o le h b a nya k b e rb e d a d a ri ra ta -ra ta 10

b e nd a uji a ta u d a ri se luruh b e nd a uji ya ng jum la hnya kura ng d a ri 10 b ua h, m a ka untuk :

1) b e ra t je nis, p e rb e d a a n m a ksim um d a ri ra ta -ra ta , % 2) p re se nta se p a rtike l ya ng te rting g a l p a d a a ya ka n no . 325 p e rb e d a a n d a ri ra ta -ra ta , %

5 5 6 Pe rta m b a ha n p e nyusuta n ka re na p e ng e ring a n (p a d a

um ur 28 ha ri m a ksim um , %) 0,03

7

Re a ktifita s d e ng a n a lka li se m e n :

Pe ng e m b a ng a n m o rta r p a d a um ur 14 ha ri, m a ksim um %

0,02

Sum b e r: SNI 03-2460-1991

2.2 Pe ng a ruh Ab u te rb a ng

Ab u te rb a ng sud a h b a nya k d ip a ka i se b a g a i b a ha n b a ng una n. Pe m a ka ia n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n c a m p ura n a ta u p e ng g a nti se b a g ia n se m e n p o rla nd te la h d ike na l la m a d i Ne g a ra -ne g a ra p e ng ha sil b a tub a ra , khususnya untuk p e m b ua ta n b e to n m a ssa p a d a ko nstruksi b e nd ung a n a ta u b e to n ya ng b e ra d a d i d a e ra h a g re sif. Di Ind o ne sia se m e n a b u te rb a ng sud a h d ip a ka i p a d a b a ng una n p e na ha n g e lo m b a ng untuk m e na ha n e ro si d i ta na h Lo t-Ba li, b a ng una n ta m b a k ud a ng , PLTU Ka m o ja ng , Ja wa Ba ra t.

Ke g una a n a b u te rb a ng

a d a la h se b a g a i b e rikut:

1)Untuk p e ke rja a n b e to n/ b a ha n

b a ng una n b e rse m e n :

- _{Se b a g a i b a ha n ta m b a h untuk}

m e m p e rb a iki m utu b e to n ka re na m e m p unya i sifa t p o zo la nd , m e m ud a hka n p e ke rja a n b e to n jug a m e na m b a h ke kua ta n.

- Se b a g a i p e ng g a nti se b a g ia n

se m e n se hing g a le b ih m ura h p a d a b e to n, p a ving b lo c k d a n la in-la in.

- _{Se b a g a i b a ha n p e ng isi se hing g a}

b e to n a ka n le b ih ke d a p te ruta m a untuk DAM, b a k p e na m p ung d a n p ip a d ra ina se .

2)Untuk p e ng g una a n la innya

- Pa d a p e ke rja a n ja la n se b a g a i ja la n p e nsta b il ta na h d a n b a ha n p e ng isi d i b a wa h la p isa n d ra ina se .

- _{Ba ha n b a ku p e m b ua ta n a g re g a t}

ring a n d e ng a n p ro se s ka lisina si.

- _{Se b a g a i b a ha n p e m b ua t b a ha n}

ke ra m ik, p e m isa h b e si, m ine ra l a lum ina t d a n la in-la in.

2.3 Ke untung a n d a n Ke le m a ha n Ab u Te rb a ng

Ab u te rb a ng ya ng b a ik m utunya m e m iliki sifa t-sifa t ya ng m e ng untung ka n d ia nta ra nya ka re na ke ha lusa n se rta b e ntuknya ya ng b und a r d a n tid a k p o ro us, m e nye b a b ka n a b u te rb a ng d a p a t m e m p e rb a iki m utu b e to n

1) Ke untung a n p a d a b e to n se g a r:

- Me m p e rb a iki sifa t p e ng e rja a n

- _{Me ng ura ng i te rja d inya b le e d ing}

d a n se g re g a si

- _{Me ng ura ng i jum la h p a na s hid ra si}

ya ng te rja d i

- _{Me ng ura ng i jum la h a ir c a m p ura n}

2) Ke untung a n p a d a b e to n ke ra s :

- _{Me ning ka tka n ke ra p a ta n p a d a}

b e to n

- _{Me na m b a h d a ya ta ha n b e to n}

te rha d a p se ra ng a n a g re sif (sulfa t)

- Me ning ka tka n ke kua ta n b e to n

p a d a ja ng ka p a nja ng 3) Ke le m a ha nnya a d a la h :

- _{Pe m a ka ia n a b u te rb a ng kura ng}

b a ik untuk p e ng e rja a n b e to n ya ng m e m e rluka n wa ktu p e ng e ra sa n d a n ke kua ta n a wa l ya ng ting g i ka re na p ro se s p e ng e ra sa n d a n p e na m b a ha n ke kua ta n b e to nnya a g a k la m b a t ya ng d ise b a b ka n ka re na te rja d inya re a ksi p o zo la nd .

- _{Pe ng e nd a lia n m utu ha rus se ring}

d ila kuka n ka re na m utu a b u te rb a ng sa ng a t te rg a ntung p a d a

p ro se s (suhu p e m b a ka ra n) se rta je nis a b u b a tub a ra nya .

Ka re na a b u te rb a ng m e m p unya i ka nd ung a n uta m a silika t d io ksid a (SiO2) m a ka p a d a suhu b ia sa

d a p a t b e re a ksi se c a ra kim ia wi d e ng a n

ka p ur b e b a s (C a (O H)2) ya ng

m e rup a ka n ha sil sa m p ing a n p ro se s hid ra si a nta ra se m e n d a n a ir m e ng ha silka n c a lc ium -silika t-hid ra t (C – S – H) ya ng m e rup a ka n sum b e r ke kua ta n b e to n.

2.4 Kua t Te ka n Be to n

Kua t te ka n b e to n m e rup a ka n g a m b a ra n m utu b e to n, ka re na b ia sa nya ke na ika n kua t te ka n b e to n a ka n d iikuti o le h p e rb a ika n sifa t b e to n ya ng la innya . Me nurut SNI 03-1974-1990 ya ng d im a ksud d e ng a n kua t te ka n b e to n a d a la h b e sa rnya b e b a n p e rsa tua n lua s, ya ng m e nye b a b ka n b e nd a uji b e to n ha nc ur b ila d ib e b a ni d e ng a n g a ya te rte ntu, ya ng d iha silka n o le h m e sin uji te ka n. Pe ng ujia n kua t te ka n b e to n d ila kuka n d e ng a n c a ra m e m b e ri g a ya te ka n a ksia l se c a ra b e rta ha p te rha d a p b e nd a uji silind e r, sa m p a i b e nd a uji m e ng a la m i ke runtuha n. Be sa rnya kua t te ka n b e to n d a p a t d ihitung d e ng a n c a ra m e m b a g i b e b a n m a ksim um p a d a sa a t b e nd a uji ha nc ur d e ng a n lua s p e na m p a ng b e nd a uji. Kua t te ka n b e to n te rse b ut d a p a t d ic a ri d e ng a n m e ng g una ka n Pe rsa m a a n:

c maks c

A

P

f'

=

Ke te ra ng a n:

c

f'

= kua t te ka n b e to n, MPa . Pm a ks = b e b a n m a ksim um , N. Ac = lua s p e na m p a ng , m m2 _.

G a m b a r 2. Be nd a Uji Silind e r

3. Me to d e Pe ne litia n

Ta ha p a n-ta ha p a n ya ng

d ila kuka n d a la m p e la ksa na a n p e ne litia n ini d a p a t d ike lo m p o kka n d a la m b e b e ra p a ta ha p , ya itu ta ha p p e rsia p a n b a ha n p e ne litia n , ta ha p p e m b ua ta n b e nd a uji d a n ta ha p p e la ksa na a n/ p e ng ujia n.

3.1 Pe nye d ia a n Ba ha n Pe ne litia n

Ba ha n uta m a ya ng a ka n d ig una ka n d a la m p e ne litia n untuk m e ng ha silka n b e to n no rm a l, ya itu:

1) Se m e n

Se m e n ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h se m e n p o rtla nd typ e I ya ng te rd a p a t d i p a sa ra n Ko ta Pa lu d e ng a n m e re k d a g a ng Se m e n Tig a ro d a ya ng te rd a p a t d a la m

ka nto ng a n/ za k d e ng a n b e ra t m a sing -m a sing 50 kg p e r za k.

2) Air

Air ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h a ir b e rsih ya ng m e m e nuhi p e rsya ra ta n untuk c a m p ura n b e to n, ya itu a ir ya ng te rse d ia d i La b o ra to rium Ba ha n d a n Be to n, Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko Pa lu.

3) Ag re g a t

- _{Ag re g a t ha lus}

Ag re g a t ha lus ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h p a sir d a ri sung a i Pa lu.

- _{Ag re g a t ka sa r}

Ag re g a t ka sa r ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h b a tu p e c a h ya ng b e ra sa l d a ri Buluri.

4) Ab u te rb a ng

Ab u te rb a ng ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h a b u te rb a ng d a ri ha sil lim b a h PLTU Mp a na u Pa lu. Pe ng a m b ila n a b u te rb a ng d ila kuka n p a d a sa tu lo ka si p e ng a m b ila n ya itu

Ho p p e r. Ho ppe r m e rup a ka n

b a ng una n b e rb e ntuk ke ruc ut ya ng b e rfung si m e na m p ung a b u te rb a ng (ukura n p a rtike lnya a g a k ha lus) ya ng b e rha sil d ita ng ka p o le h a la t p re c ip ita to r e le c trik se b e lum d im a sukka n ke silo a b u te rb a ng .

3.2 Pe m b ua ta n b e nd a uji

Pe m b ua ta n b e nd a uji d ib ua t va ria si, ya itu p e rse nta se p e na m b a ha n a b u te rb a ng , se hing g a ke b utuha n b e nd a uji se p e rti te rliha t p a d a Ta b e l 3.

Ta b e l 3. Ke b utuha n b e nd a uji m a sing -m a sing va ria si

Na m a b e nd a uji

Pe rb a nd ing a n

Um ur (ha ri)

Jum la h Be nd a Uji

(b ua h) Se m e n (% ) A b u te rb a ng (% )

B1 100 5 28 5

B2 100 10 28 5

15 c m

30 c m

Ta b e l 3 (la njuta n)

Na m a b e nd a uji

Pe rb a nd ing a n

Um ur (ha ri)

Jum la h Be nd a Uji

(b ua h) Se m e n (% ) A b u te rb a ng (% )

B3 100 15 28 5

B4 100 20 28 5

B5 100 25 28 5

Ta b e l 4. Be ra t je nis b a ha n ta m b a h Ab u te rb a ng

Je nis Ba ha n I II Ra ta - ra ta Sp e sifika si

Ab u te rb a ng 2,41 2,43 2,42 -

Ta b e l 5. Ko m p o sisi kim ia Ab u te rb a ng

No . Urut

Unsur kim ia

a b u te rb a ng Pe rse nta se (% )

1 C a O 3,76

2 SiO2 48,51

3 Al2O3 15,30

4 Mg O 2,21

5 Fe2O3 8,68

6 H2O 18,76

7 Na2O 1,05

8 K2O 1,71

Ta b e l 6. Ha sil ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n

Pro p o rsi c a m p ura n tia p 1 m3

Jum la h se m e n 394,23 kg

Jum la h a ir 215,22 kg

Jum la h a g re g a t ha lus 626,34 kg

Jum la h a g re g a t ka sa r 1164,20 kg

To ta l 2399.99 kg

4. Ha sil Pe ng ujia n

4.1 Pe m e riksa a n a b u te rb a ng

• Be ra t Je nis Ab u te rb a ng

Be ra t je nis a b u te rb a ng ha sil

p e ng ujia n d a p a t d iliha t p a d a Ta b e l 4.

• Ka nd ung a n kim ia Ab u te rb a ng

Ko m p o sisi kim ia Ab u te rb a ng d isa jika n p a d a Ta b e l 5.

4.2 Ha sil ra nc a ng a n c a m p ura n b e to n

Ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ihitung b e rd a sa rka n

d a ta -d a ta p e m e riksa a n b a ha n p e nyusun b e to n d a n sp e sifika si ya ng

d iing inka n. Se te la h d a ta -d a ta p e m e riksa a n untuk m e m b ua t ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ip e ro le h, ke m ud ia n d ila kuka n p e rhitung a n ra nc a ng a n c a m p ura n d e ng a n m e ng g una ka n m e to d e SNI 03-3449-1994. Ha sil p e rhitung a n ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n untuk tia p m3 _{d isa jika n d a la m Ta b e l 6.}

4.3 Ha sil Pe ng ujia n Be to n

•Hub ung a n b e ra t isi b e to n te rha d a p

p e rse nta se a b u te rb a ng

Da ri ha sil p e m e riksa a n b e ra t isi b e to n untuk m a sing -m a sing ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ip e ro le h b e ra t isi b e to n ra ta -ra ta a d a la h se p e rti te rliha t d a la m Ta b e l 7, G a m b a r 3.

Ta b e l 7. Ha sil Pe ng ujia n Be ra t Isi Be to n

No

Ko d e Be nd a

Uji

Be ntuk Be nd a Uji

Um ur (ha ri)

Be ra t Isi ra ta - ra ta (g r/ c m ²)

1 BN Silind e r 28 2,4251

2 B1 Silind e r 28 2,4222

3 B2 Silind e r 28 2,4163

4 B3 Silind e r 28 2,4123

5 B4 Silind e r 28 2,4085

6 B5 Silind e r 28 2,4052

G a m b a r 3. G ra fik hub ung a n b e ra t isi b e to n te rha d a p va ria si a b u

Da ri G a m b a r 3 te rliha t b a hwa se m a kin b e sa r ka d a r a b u te rb a ng ya ng d ig una ka n p a d a c a m p ura n b e to n, m a ka se m a kin re nd a h b e ra t isi d a ri b e to n te rse b ut. Untuk b e to n no rm a l b e ra t isi ra ta -ra ta ya ng d iha silka n se b e sa r 2.4251 g r/ c m ², p e ng ujia n b e ra t isi b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h untuk va ria si 5 %, 10 %, 15 %, 20 % d a n 25 % b e ra t isi ra ta -ra ta ya ng d iha silka n a nta ra 2,4222 g r/ c m ², 2,4163 g r/ c m ², 2,4123 g r/ c m ², 2,4085 g r/ c m ² hing g a 2,4052 g r/ c m ². Ha l ini d ise b a b ka n ka re na a b u te rb a ng m e m iliki b e ra t je nis ya ng re nd a h d ib a nd ing ka n b e ra t je nis se m e n.

• Ha sil p e ng ujia n Kua t Te ka n Be to n Pe ng ujia n kua t te ka n b e to n d ila kuka n te rha d a p b e nd a uji silind e r b e to n d e ng a n m e ng g una ka n m e sin uji te ka n C o m p re ssio n Ma c hine d e ng a n p e na m b a ha n b e b a n a nta ra 2 sa m p a i

4 kN/ c m2 _{p e rd e tik. Pe ng ujia n kua t}

te ka n b e to n d ila kuka n se te la h b e to n m e nc a p a i um ur 28 ha ri d e ng a n p e ng ura ng a n se b a g ia n se m e n d a n ta np a p e ng ura ng a n se m e n d e ng a n va ria si a b u te rb a ng (5%, 10%, 15%, 20%, d a n 25%). Ha sil uji kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h.

Ta b e l 8. Ha sil p e ng ujia n kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h p a d a um ur 28 ha ri

No Be nd a uji

Ko d e

Be nd a Uji Be ntuk b e nd a uji Sa tua n

Kua t Te ka n Ra ta - Ra ta

1 BN Silind e r MPa 32,2718

2 B1 Silind e r MPa 33,9137

3 B2 Silind e r MPa 35,3291

4 B3 Silind e r MPa 36,1783

5 B4 Silind e r MPa 36,8011

6 B5 Silind e r MPa 37,2541

G a m b a r 4. G ra fik hub ung a n a nta ra kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng ta np a p e ng ura ng a n se m e n

Ha sil d a ri p e ng ujia n kua t te ka n ra ta -ra ta b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h d isa jika n d a la m Ta b e l 8, d a n G a m b a r 4.

Da ri ha sil p e ng ujia n kua t te ka n b e to n ra ta -ra ta um ur 28 ha ri, d ip e ro le h untuk b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e na m b a ha n a b u te rb a ng se b e sa r 5%, 10%, 15%, 20% d a n 25% d a ri b e ra t se m e n a d a la h se b e sa r 32,2718 MPa , 33,9137 MPa , 35,3291 MPa , 36,1783 MPa , 36,8011 MPa d a n 37,2541 MPa a ta u m e ng a la m i p e ning ka ta n d a ri b e to n no rm a l a nta ra 5,088%, 9,473%, 12,103%, 14,034% hing g a 15,437%. Da ri G a m b a r 4, te rliha t b a hwa se m a kin b e sa r ka d a r a b u te rb a ng ya ng d ig una ka n se m a kin ting g i nila i kua t te ka n ya ng d iha silka n. Ha l ini d ise b a b ka n ka re na d e ng a n m e na m b a hka n a b u te rb a ng ke d a la m se m e n se b a g a i b a ha n ta m b a h d a n ta np a m e ng ura ng i p ro p o rsi se m e n a ka n m e ning ka tka n unsur p e ng ika t d a la m se m e n ya itu silika (SiO2) se hing g a kua t te ka n ya ng

d iha silka n m e ning ka t.

5. Ke sim p ula n

Be rd a sa rka n ha sil p e ng ujia n m a ka d a p a t d ita rik ke sim p ula n se b a g a i b e rikut :

a . Pe ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i

b a ha n ta m b a h p a d a um ur 28 ha ri d e ng a n va ria si 5 % m e ng ha silka n kua t te ka n ra ta -ra ta se b e sa r 33,9137 MPa , va ria si 10 % 35,3291 MPa , va ria si 15 % 36,1783 MPa , va ria si 20 % 36,8011 MPa d a n va ria si 25 % 37,2541 MPa . Ata u m e ng a la m i p e ning ka ta n kua t te ka n te rha d a p b e to n no rm a l. b . Pa d a p e ne litia n ini p e ng g una a n a b u

te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h nila i kua t te ka n ya ng d iha silka n m e ng a la m i p e ning ka ta n se iring d e ng a n b e rta m b a hnya p ro p o rsi a b u

te rb a ng , se hing g a kua t te ka n b e to n m a ksim um b e lum te rc a p a i.

6. Da fta r Pusta ka

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , SK SNI

T-15-1990-03 Ta ta c a ra Pe mb ua ta n Re nc a na

C a mp ura n Be to n No rma l,

Ja ka rta .

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , SK

SNI-03-2460-1991 Sp e sifika si Ab u Te rb a ng Se b a g a i Ba ha n

Ta mb a h, Ja ka rta .

Ma rzuki, P.F d a n Jo g a sw a ra , E, Po te nsi Se me n Alte rna tif d e ng a n b a ha n Da sa r Ka p ur Pa d a la ra ng d a n Fly a sh Sura la ya untuk Ko nstruksi

Ruma Se d e rha na,

Mulyo no , Tri, 2004, Te kno lo g i Be to n, e d isi I, Pe ne rb it ANDI, Yo g ya ka rta Murd o c k, L.J., d a n Bro o k, K.M., 1999,

Ba ha n d a n Pra kte k Be to n, Ed isi

Ke e m p a t, Pe ne rb it Erla ng g a , Ja ka rta .

Tjo kro d im uljo , KI., 1996, Te kno lo g i Be to n, Biro Pe ne rb it Yo g ya ka rta 1996. http :/ / a nita hilm a .wo rd p re ss.c o m / 2008/ 0

7/ 10/ a b ute rb a ng b a tub a ra

-se b a g a i-a d so rb e n/ , d ia k-se s De se m b e r 2008

http :/ / w w w .b a ung c a m p .c o m / ? a rtic le s& p o st=Ma nfa a t_Ab u_Ba tub a ra , d ia kse s De se m b e r 2008

w w w .m a ja rika na ya ka n.c o m , d ia kse s De se m b e r 2008

w w w .PT Pusa ka Ja ya Pa lu Po we r.c o m , d ia kse s De se m b e r 2008

2)Untuk p e ng g una a n la innya

- Pa d a p e ke rja a n ja la n se b a g a i ja la n p e nsta b il ta na h d a n b a ha n p e ng isi d i b a wa h la p isa n d ra ina se .

- _{Ba ha n b a ku p e m b ua ta n a g re g a t} ring a n d e ng a n p ro se s ka lisina si. - _{Se b a g a i b a ha n p e m b ua t b a ha n}

ke ra m ik, p e m isa h b e si, m ine ra l a lum ina t d a n la in-la in.

2.3 Ke untung a n d a n Ke le m a ha n Ab u Te rb a ng

Ab u te rb a ng ya ng b a ik m utunya m e m iliki sifa t-sifa t ya ng m e ng untung ka n d ia nta ra nya ka re na ke ha lusa n se rta b e ntuknya ya ng b und a r d a n tid a k p o ro us, m e nye b a b ka n a b u te rb a ng d a p a t m e m p e rb a iki m utu b e to n

1) Ke untung a n p a d a b e to n se g a r: - Me m p e rb a iki sifa t p e ng e rja a n - _{Me ng ura ng i te rja d inya b le e d ing}

d a n se g re g a si

- _{Me ng ura ng i jum la h p a na s hid ra si} ya ng te rja d i

- _{Me ng ura ng i jum la h a ir c a m p ura n} 2) Ke untung a n p a d a b e to n ke ra s :

- _{Me ning ka tka n ke ra p a ta n p a d a} b e to n

- _{Me na m b a h d a ya ta ha n b e to n} te rha d a p se ra ng a n a g re sif (sulfa t) - Me ning ka tka n ke kua ta n b e to n

p a d a ja ng ka p a nja ng 3) Ke le m a ha nnya a d a la h :

- _{Pe m a ka ia n a b u te rb a ng kura ng} b a ik untuk p e ng e rja a n b e to n ya ng m e m e rluka n wa ktu p e ng e ra sa n d a n ke kua ta n a wa l ya ng ting g i ka re na p ro se s p e ng e ra sa n d a n p e na m b a ha n ke kua ta n b e to nnya a g a k la m b a t ya ng d ise b a b ka n ka re na te rja d inya re a ksi p o zo la nd .

- _{Pe ng e nd a lia n m utu ha rus se ring} d ila kuka n ka re na m utu a b u te rb a ng sa ng a t te rg a ntung p a d a

p ro se s (suhu p e m b a ka ra n) se rta je nis a b u b a tub a ra nya .

Ka re na a b u te rb a ng m e m p unya i ka nd ung a n uta m a silika t d io ksid a (SiO2) m a ka p a d a suhu b ia sa d a p a t b e re a ksi se c a ra kim ia wi d e ng a n

ka p ur b e b a s (C a (O H)2) ya ng

m e rup a ka n ha sil sa m p ing a n p ro se s hid ra si a nta ra se m e n d a n a ir m e ng ha silka n c a lc ium -silika t-hid ra t (C – S – H) ya ng m e rup a ka n sum b e r ke kua ta n b e to n.

2.4 Kua t Te ka n Be to n

Kua t te ka n b e to n m e rup a ka n g a m b a ra n m utu b e to n, ka re na b ia sa nya ke na ika n kua t te ka n b e to n a ka n d iikuti o le h p e rb a ika n sifa t b e to n ya ng la innya . Me nurut SNI 03-1974-1990 ya ng d im a ksud d e ng a n kua t te ka n b e to n a d a la h b e sa rnya b e b a n p e rsa tua n lua s, ya ng m e nye b a b ka n b e nd a uji b e to n ha nc ur b ila d ib e b a ni d e ng a n g a ya te rte ntu, ya ng d iha silka n o le h m e sin uji te ka n. Pe ng ujia n kua t te ka n b e to n d ila kuka n d e ng a n c a ra m e m b e ri g a ya te ka n a ksia l se c a ra b e rta ha p te rha d a p b e nd a uji silind e r, sa m p a i b e nd a uji m e ng a la m i ke runtuha n. Be sa rnya kua t te ka n b e to n d a p a t d ihitung d e ng a n c a ra m e m b a g i b e b a n m a ksim um p a d a sa a t b e nd a uji ha nc ur d e ng a n lua s p e na m p a ng b e nd a uji. Kua t te ka n b e to n te rse b ut d a p a t d ic a ri d e ng a n m e ng g una ka n Pe rsa m a a n:

c maks c

A

P

f'

=

Ke te ra ng a n: c

f'

= kua t te ka n b e to n, MPa . Pm a ks = b e b a n m a ksim um , N. Ac = lua s p e na m p a ng , m m2 _.

G a m b a r 2. Be nd a Uji Silind e r

3. Me to d e Pe ne litia n

Ta ha p a n-ta ha p a n ya ng

d ila kuka n d a la m p e la ksa na a n p e ne litia n ini d a p a t d ike lo m p o kka n d a la m b e b e ra p a ta ha p , ya itu ta ha p p e rsia p a n b a ha n p e ne litia n , ta ha p p e m b ua ta n b e nd a uji d a n ta ha p p e la ksa na a n/ p e ng ujia n.

3.1 Pe nye d ia a n Ba ha n Pe ne litia n

Ba ha n uta m a ya ng a ka n d ig una ka n d a la m p e ne litia n untuk m e ng ha silka n b e to n no rm a l, ya itu:

1) Se m e n

Se m e n ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h se m e n p o rtla nd typ e I ya ng te rd a p a t d i p a sa ra n Ko ta Pa lu d e ng a n m e re k d a g a ng Se m e n Tig a ro d a ya ng te rd a p a t d a la m

ka nto ng a n/ za k d e ng a n b e ra t m a sing -m a sing 50 kg p e r za k.

2) Air

Air ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h a ir b e rsih ya ng m e m e nuhi p e rsya ra ta n untuk c a m p ura n b e to n, ya itu a ir ya ng te rse d ia d i La b o ra to rium Ba ha n d a n Be to n, Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko Pa lu.

3) Ag re g a t

- _{Ag re g a t ha lus}

Ag re g a t ha lus ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h p a sir d a ri sung a i Pa lu.

- _{Ag re g a t ka sa r}

Ag re g a t ka sa r ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h b a tu p e c a h ya ng b e ra sa l d a ri Buluri.

4) Ab u te rb a ng

Ab u te rb a ng ya ng a ka n d ig una ka n a d a la h a b u te rb a ng d a ri ha sil lim b a h PLTU Mp a na u Pa lu. Pe ng a m b ila n a b u te rb a ng d ila kuka n p a d a sa tu lo ka si p e ng a m b ila n ya itu

Ho p p e r. Ho ppe r m e rup a ka n b a ng una n b e rb e ntuk ke ruc ut ya ng b e rfung si m e na m p ung a b u te rb a ng (ukura n p a rtike lnya a g a k ha lus) ya ng b e rha sil d ita ng ka p o le h a la t p re c ip ita to r e le c trik se b e lum d im a sukka n ke silo a b u te rb a ng .

3.2 Pe m b ua ta n b e nd a uji

Pe m b ua ta n b e nd a uji d ib ua t va ria si, ya itu p e rse nta se p e na m b a ha n a b u te rb a ng , se hing g a ke b utuha n b e nd a uji se p e rti te rliha t p a d a Ta b e l 3.

Ta b e l 3. Ke b utuha n b e nd a uji m a sing -m a sing va ria si

Na m a b e nd a uji

Pe rb a nd ing a n

Um ur (ha ri)

Jum la h Be nd a Uji

(b ua h)

Se m e n (% ) A b u te rb a ng (% )

B1 100 5 28 5

B2 100 10 28 5

15 c m

30 c m

Ta b e l 3 (la njuta n)

Na m a b e nd a uji

Pe rb a nd ing a n

Um ur (ha ri)

Jum la h Be nd a Uji

(b ua h)

Se m e n (% ) A b u te rb a ng (% )

B3 100 15 28 5

B4 100 20 28 5

B5 100 25 28 5

Ta b e l 4. Be ra t je nis b a ha n ta m b a h Ab u te rb a ng

Je nis Ba ha n I II Ra ta - ra ta Sp e sifika si

Ab u te rb a ng 2,41 2,43 2,42 -

Ta b e l 5. Ko m p o sisi kim ia Ab u te rb a ng

No . Urut

Unsur kim ia

a b u te rb a ng Pe rse nta se (% )

1 C a O 3,76

2 SiO2 48,51

3 Al2O3 15,30

4 Mg O 2,21

5 Fe2O3 8,68

6 H2O 18,76

7 Na2O 1,05

8 K2O 1,71

Ta b e l 6. Ha sil ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n

Pro p o rsi c a m p ura n tia p 1 m3

Jum la h se m e n 394,23 kg

Jum la h a ir 215,22 kg

Jum la h a g re g a t ha lus 626,34 kg

Jum la h a g re g a t ka sa r 1164,20 kg

To ta l 2399.99 kg

4. Ha sil Pe ng ujia n

4.1 Pe m e riksa a n a b u te rb a ng

• Be ra t Je nis Ab u te rb a ng

Be ra t je nis a b u te rb a ng ha sil p e ng ujia n d a p a t d iliha t p a d a Ta b e l 4.

• Ka nd ung a n kim ia Ab u te rb a ng

Ko m p o sisi kim ia Ab u te rb a ng d isa jika n p a d a Ta b e l 5.

4.2 Ha sil ra nc a ng a n c a m p ura n b e to n

Ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ihitung b e rd a sa rka n

d a ta -d a ta p e m e riksa a n b a ha n p e nyusun b e to n d a n sp e sifika si ya ng

d iing inka n. Se te la h d a ta -d a ta p e m e riksa a n untuk m e m b ua t ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ip e ro le h, ke m ud ia n d ila kuka n p e rhitung a n ra nc a ng a n c a m p ura n d e ng a n m e ng g una ka n m e to d e SNI 03-3449-1994. Ha sil p e rhitung a n ra nc a ng a n ko m p o sisi c a m p ura n b e to n untuk tia p m3 _{d isa jika n d a la m Ta b e l 6.}

4.3 Ha sil Pe ng ujia n Be to n

•Hub ung a n b e ra t isi b e to n te rha d a p p e rse nta se a b u te rb a ng

Da ri ha sil p e m e riksa a n b e ra t isi b e to n untuk m a sing -m a sing ko m p o sisi c a m p ura n b e to n d ip e ro le h b e ra t isi b e to n ra ta -ra ta a d a la h se p e rti te rliha t d a la m Ta b e l 7, G a m b a r 3.

Ta b e l 7. Ha sil Pe ng ujia n Be ra t Isi Be to n

No

Ko d e Be nd a

Uji

Be ntuk Be nd a Uji

Um ur (ha ri)

Be ra t Isi ra ta - ra ta (g r/ c m ²)

1 BN Silind e r 28 2,4251

2 B1 Silind e r 28 2,4222

3 B2 Silind e r 28 2,4163

4 B3 Silind e r 28 2,4123

5 B4 Silind e r 28 2,4085

6 B5 Silind e r 28 2,4052

G a m b a r 3. G ra fik hub ung a n b e ra t isi b e to n te rha d a p va ria si a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h

Da ri G a m b a r 3 te rliha t b a hwa se m a kin b e sa r ka d a r a b u te rb a ng ya ng d ig una ka n p a d a c a m p ura n b e to n, m a ka se m a kin re nd a h b e ra t isi d a ri b e to n te rse b ut. Untuk b e to n no rm a l b e ra t isi ra ta -ra ta ya ng d iha silka n se b e sa r 2.4251 g r/ c m ², p e ng ujia n b e ra t isi b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h untuk va ria si 5 %, 10 %, 15 %, 20 % d a n 25 % b e ra t isi ra ta -ra ta ya ng d iha silka n a nta ra 2,4222 g r/ c m ², 2,4163 g r/ c m ², 2,4123 g r/ c m ², 2,4085 g r/ c m ² hing g a 2,4052 g r/ c m ². Ha l ini d ise b a b ka n ka re na a b u te rb a ng m e m iliki b e ra t je nis ya ng re nd a h d ib a nd ing ka n b e ra t je nis se m e n.

• Ha sil p e ng ujia n Kua t Te ka n Be to n Pe ng ujia n kua t te ka n b e to n d ila kuka n te rha d a p b e nd a uji silind e r b e to n d e ng a n m e ng g una ka n m e sin uji te ka n C o m p re ssio n Ma c hine d e ng a n p e na m b a ha n b e b a n a nta ra 2 sa m p a i 4 kN/ c m2 _{p e rd e tik. Pe ng ujia n kua t} te ka n b e to n d ila kuka n se te la h b e to n m e nc a p a i um ur 28 ha ri d e ng a n p e ng ura ng a n se b a g ia n se m e n d a n ta np a p e ng ura ng a n se m e n d e ng a n va ria si a b u te rb a ng (5%, 10%, 15%, 20%, d a n 25%). Ha sil uji kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h.

Ta b e l 8. Ha sil p e ng ujia n kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h p a d a um ur 28 ha ri

No Be nd a uji

Ko d e

Be nd a Uji Be ntuk b e nd a uji Sa tua n

Kua t Te ka n Ra ta - Ra ta

1 BN Silind e r MPa 32,2718

2 B1 Silind e r MPa 33,9137

3 B2 Silind e r MPa 35,3291

4 B3 Silind e r MPa 36,1783

5 B4 Silind e r MPa 36,8011

6 B5 Silind e r MPa 37,2541

G a m b a r 4. G ra fik hub ung a n a nta ra kua t te ka n b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng ta np a p e ng ura ng a n se m e n

Ha sil d a ri p e ng ujia n kua t te ka n ra ta -ra ta b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h d isa jika n d a la m Ta b e l 8, d a n G a m b a r 4.

Da ri ha sil p e ng ujia n kua t te ka n b e to n ra ta -ra ta um ur 28 ha ri, d ip e ro le h untuk b e to n no rm a l d a n b e to n d e ng a n p e na m b a ha n a b u te rb a ng se b e sa r 5%, 10%, 15%, 20% d a n 25% d a ri b e ra t se m e n a d a la h se b e sa r 32,2718 MPa , 33,9137 MPa , 35,3291 MPa , 36,1783 MPa , 36,8011 MPa d a n 37,2541 MPa a ta u m e ng a la m i p e ning ka ta n d a ri b e to n no rm a l a nta ra 5,088%, 9,473%, 12,103%, 14,034% hing g a 15,437%. Da ri G a m b a r 4, te rliha t b a hwa se m a kin b e sa r ka d a r a b u te rb a ng ya ng d ig una ka n se m a kin ting g i nila i kua t te ka n ya ng d iha silka n. Ha l ini d ise b a b ka n ka re na d e ng a n m e na m b a hka n a b u te rb a ng ke d a la m se m e n se b a g a i b a ha n ta m b a h d a n ta np a m e ng ura ng i p ro p o rsi se m e n a ka n m e ning ka tka n unsur p e ng ika t d a la m se m e n ya itu silika (SiO2) se hing g a kua t te ka n ya ng d iha silka n m e ning ka t.

5. Ke sim p ula n

Be rd a sa rka n ha sil p e ng ujia n m a ka d a p a t d ita rik ke sim p ula n se b a g a i b e rikut :

a . Pe ng g una a n a b u te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h p a d a um ur 28 ha ri d e ng a n va ria si 5 % m e ng ha silka n kua t te ka n ra ta -ra ta se b e sa r 33,9137 MPa , va ria si 10 % 35,3291 MPa , va ria si 15 % 36,1783 MPa , va ria si 20 % 36,8011 MPa d a n va ria si 25 % 37,2541 MPa . Ata u m e ng a la m i p e ning ka ta n kua t te ka n te rha d a p b e to n no rm a l. b . Pa d a p e ne litia n ini p e ng g una a n a b u

te rb a ng se b a g a i b a ha n ta m b a h nila i kua t te ka n ya ng d iha silka n m e ng a la m i p e ning ka ta n se iring d e ng a n b e rta m b a hnya p ro p o rsi a b u

te rb a ng , se hing g a kua t te ka n b e to n m a ksim um b e lum te rc a p a i.

6. Da fta r Pusta ka

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , SK SNI T-15-1990-03 Ta ta c a ra Pe mb ua ta n Re nc a na C a mp ura n Be to n No rma l,

Ja ka rta .

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , SK SNI-03-2460-1991 Sp e sifika si Ab u Te rb a ng Se b a g a i Ba ha n Ta mb a h, Ja ka rta .

Ma rzuki, P.F d a n Jo g a sw a ra , E, Po te nsi Se me n Alte rna tif d e ng a n b a ha n Da sa r Ka p ur Pa d a la ra ng d a n Fly a sh Sura la ya untuk Ko nstruksi Ruma Se d e rha na,

Mulyo no , Tri, 2004, Te kno lo g i Be to n, e d isi I, Pe ne rb it ANDI, Yo g ya ka rta Murd o c k, L.J., d a n Bro o k, K.M., 1999,

Ba ha n d a n Pra kte k Be to n, Ed isi Ke e m p a t, Pe ne rb it Erla ng g a , Ja ka rta .

Tjo kro d im uljo , KI., 1996, Te kno lo g i Be to n, Biro Pe ne rb it Yo g ya ka rta 1996. http :/ / a nita hilm a .wo rd p re ss.c o m / 2008/ 0

7/ 10/ a b ute rb a ng b a tub a ra

-se b a g a i-a d so rb e n/ , d ia k-se s De se m b e r 2008

http :/ / w w w .b a ung c a m p .c o m / ? a rtic le s& p o st=Ma nfa a t_Ab u_Ba tub a ra , d ia kse s De se m b e r 2008

w w w .m a ja rika na ya ka n.c o m , d ia kse s De se m b e r 2008

w w w .PT Pusa ka Ja ya Pa lu Po we r.c o m , d ia kse s De se m b e r 2008