Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Bersanding dengan Rawa Pening: Penghidupan Rumah Tangga Petani Padi = Close to Stay With Rawa Pening: The Livelihood of Rice Farmers Household
Lampiran DRAFT ANALISA EKONOMI RUMAH TANGGA PETANI PADI Keterangan Narasumber
: Nama : Umur : Alamat : Status dalam Keluarga
Keterangan Anggota Keluarga
No. Nama Status Umur Jenis Pendidikan Mata dalam (tahun) Kelamin Terakhir pencaharian Keluarga (L/P)
Mendeskripsikan karakteristik usaha tani padi di daerah danau Rawa Pening.
Lahan No. Status Lahan Luas Lahan (Ha) Luas Garapan (Ha)
1 Milik Sendiri
2 Sewa Apabila menyewa lahan, berapakah biaya sewa lahan per musim tanam padi ? Jika sistem bagi hasil, bagaimana sistem/pola yang digunakan ? Apa alasannya ? Seberapa jauh letak lahan anda dengan danau Rawa Pening ? Bagaimana kondisi lahan sawah anda ? Apa saja masalah yang terkait dengan kondisi lahan anda ? Apa yang anda lakukan dengan kondisi tersebut ?
Air Apa saja pengaruh air Rawa Pening terhadap usahatani padi anda ? Bagaimana dampaknya ? Kapan hal itu biasanya terjadi ? Apa yang anda lakukan dengan kondisi tersebut ?
2 Tenaga kerja Apakah anggota keluarga membantu bekerja di sawah ? Adakah orang lain di luar keluarga yang membantu bekerja di sawah ?
3 Modal Apa saja modal yang anda miliki untuk bekerja di sawah ? Apa saja biaya yang dikeluarkan dalam usahatani padi ?
4 Pengelolaan Bagaimana anda menentukan waktu tanam padi ? Apa saja kegiatan pemeliharaan yang anda lakukan ? Apa saja kendala yang anda temui ? Bagaimana cara anda mengatasi hal tersebut ?
Menganalisis kondisi kehidupan rumah tangga petani padi di daerah danau Rawa Pening.
1 Produksi Berapa tingkat produksi padi yang anda panen ? Setelah proses pasca panen, gabah yang dihalikan akan ?
No. Dijual dalam bentuk GKG Ya Tidak Jumlah GKG (Kg)
1 Seluruhnya
2 Sebagian
3 Tidak Dijual Apabila dijual, berapa harga GKG per kilogramnya ? Jika tidak dijual dan hanya sebagian, apakah sisa GKG akan digiling menjadi beras? Berapa biaya yang dikeluarkan untuk penggilingan ? Setelah digiling menjadi beras, beras yang diperoleh akan ?
No. Beras Ya Tidak Jumlah Beras (Kg)
1 Dijual semua
2 Sebagian
3 Dikonsumsi semua Apa alasan anda melakukan hal tersebut ? Jika dijual semua dan hanya sebagian, kemana anda menjualnya ? Berapa harga jual beras per kilogramnya ?
2 Pendapatan Selain berusahatani padi, apakah anda memiliki matepencaharian lainnya ? Apabila memiliki, apa alasan anda memilih matapencaharian tersebut ? Berapa waktu yang anda habiskan untuk matapencaharian tersebut ? Berapa rata-rata penghasilan yang didapat dari matapencaharian tersebut ?
3 Pengeluaran
3.1 Pengeluaran untuk Pangan Berapakah nilai pengeluaran untuk keperluan belanja pangan keluarga setiap harinya ? Bahan makanan dan minuman apa saja yang biasanya dikonsumsi dalam satu hari oleh keluarga ?
3.2 Pengeluaran untuk Kesehatan Kemana anggota keluarga berobat apabila sedang sakit ? Apakah anda sekeluarga memiliki kartu BPJS ? Apabila tidak, berapakah rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk biaya kesehatan ?
3.3 Pengeluaran untuk Pendidikan Berapakah jumlah anggota keluarga yang masih sekolah ? Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk biaya pendidikan per bulannya ?
3.4 Pengeluaran untuk Rumah Alat memasak apa yang anda gunakan setiap harinya ?
Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk membeli bahan bakar alat memasak per bulannya ? Berapa rata-rata anggaran yang dikeluarkan untuk biaya fasilitas rumah tangga per bulannya ?
Apakah anda setiap bulannya mengeluarkan biaya untuk keperluan sosial ? Apabila mengeluarkan, berapa rata-rata besarnya pengeluaran untuk keperluan sosial setiap bulannya ? Apakah ada pengeluaran lain yang sifatnya penting ?
Apakah anda menyisihkan sebagian pendapatan untuk ditabung ? Dalam bentuk apa tabungan yang anda miliki ? Berapakah nilai tabungan yang anda miliki sekarang ini ? Mengapa anda memilih bentuk tabungan seperti itu ?
Mengetahui strategi penghidupan rumah tangga petani padi di daerah danau Rawa Pening.
Apakah dalam kurun waktu 3 tahun terakhir ini, anda pernah gagal panen ? Apabila pernah, bagaimana hal tersebut bisa terjadi ? Apa yang anda lakukan untuk memenuhi kebutuhan ketika gagal panen
? Nama : Agus Mukhammad Alwi NIM : 522013030 Keterangan A : Peneliti S : Partisipan 1 N : Istri dari Partisipan 1 Y : Partisipan 2 T : Partisipan 3
- – 13.20 WIB
1 S Total pokoe sing tak garap aku yo kui
A Bates Pembagian wilayah status kepemilikan
Pening, kan sing dimaksut Rawa Pening kan banyu agung tekan kono kui, lha kui mau agung kui langsung bates.
S Nek kui ya gandeng karo Rawa
Rawa Pening jarak.e pirang meter ? Lokasi sawah
5 S Ora ono. A Kira-kira sing saget digarap niku kalih
A Berarti mboten ono sing nyewa-nyewa pak ? Status kepemilikan
kono kui sing di ler-ler ± 0,5 Ha we ono.
A Sing saget digarap ? S Sing digarap kidul kae karo kono kui,
kira-kira 1 Ha wee ono, ning tunggale kagungan.
A Lahane panjenegan niku ombone pinten pak ? Luas garapan
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 1
Keterangan Transkrip Aspek Kode
15 Perempuan Hari, Tanggal : Senin, 13 Maret 2017 Lokasi : Rumah bapak Suhudi Pukul : 12.10
3. Uswatun Fadilah Anak
22 Laki-laki
2. Mahfud Ali Anak
55 Perempuan Ibu Rumah Tangga
1. Nasikhah Istri
Kelamin Mata Pencaharian
Partisipan 1 : Suhudi (S) Umur : 64 Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo Status dalam Keluarga : Kepala keluarga Keterangan anggota keluarga No. Nama Status Umur Jenis
10 S Bates Rawa Pening, kulon mau ijek semene (sepaha) ning nek ketigo agustus
40
A Lha niku pembagiane pripun pak ? S Ya pek dewe oo A Maksute seko nandur apa nopo ? kan nggih enten warga sekitar niku.
A Oh jamane PKI ?
35 S Tekan tengah kono tapi saiki ora iso disik iso ditanduri tekan tengah-tengah nek metu ya dipek dewe arep ngopo wong nak ra ditanduri ya ora metu parine. A Hehehehe S Ning mbiyen ora kebak bengok kaya saiki, tahun sekitar 1963
meh nganggo ya nggenteni tapi ya ora bersertifikat. Tanah sanggem wi ya ono sertifikate. Dadi tengah Rawa mbiyen ya ditanduri pas asat. A Tekan tengah ?
dijual belikan. Ya paling nak ono sing
30 A Oh ibarate turun temurun ? S Ya mung turun temurun, ora iso
isa dijual belikan (hehehehe)
25 S Nganu hak milik ono. A Oooo S Hak milik ono tapi statuse milik provinsi. A Oooo S Hak milik tapi ora ono sertifikate, ora
sawah milik negara nak kagungan ora iso digarap ning ojo protes kui milik negara, terus nek asat ya podo digarap.
nganu ono skala, sing kene (wetan/timur) tanah sanggem.
20 S Sing kelelep sebelah kulon, dadi
Pening
A Sing kelelep niku ? Pembagian wilayah status kepemilikan tanah di Rawa
jenenge tanah provinsi milik negara, ning sing pinggir kulon.
15 S Tanah sanggem tanah milik pribadi. A Ooo nggih S Ya ta. Terus sing sebelah kulon kui
A Ooooo
letter D, nganu tanah sing sertifikat kui lho.
Pening A Tanah sanggem ki nopo pak ? S Tanah sanggem ki maksute tanah sing
- – 1966 pas krisis ekonomi.
45
perkembangan teknologi canggih ki mengakibatkan buruhan (TK) meningkat. Nak mbiyen kan nganu wong ki persaudaraan antar teman, antar konco ijek akrab dadi wong
50
tandur ki mung trimo sambatan. Coro
Perbandingan wingi-wingi kan manual tak luku gowo kondisi kebo dewe, mbiyen kene ono kandange usahatani kan ngirit biaya. Terus perbandingane hasil nak jaman disik tanpa pupuk kimia dadine pupuk kandang ora tuku terus saiki nganu tambah pupuk kimia tuku.
Nek hasile meningkat saiki soale petani saiki terbina dadi menggunakan pupuk seimbang.
A Oh semenjak enten kelompok tani niku ? S Ho.o kan ono pembinaan, kelompok
tani ki mulai aku mulai dadi ketua kelompok mulai tahun 1985 sampai saiki wes pirang puluh tahun ?
A 1985 panjenengan pak ? Kelompok Tani
55 S Iya 1985 tak kon ganti emoh, wong- wong kae kan wes pinter pendidikane luih duwur tapi tak kon ganti kalah pengalaman pak jare. A 1985 ? S Coba A Mungkin wong tua kula nembe pacaran
60 pak (hehehe) S Mulai 1985 coba bayangke dadi ketua
kelompok tani (hehehe) A Nggih 30 an tahun pak.
S Tak kon ganti seprene ora gelem, dadi daftar namaku ning Kecamatan kono Kelompok Tani ijek aku. A Kelompok Tani ne jenenge nopo pak ? S Kelompok Tani ne jenenge Budi
65 Luhur. A Masalah tentang kondisi sawahe Kondisi lahan panjenengan ? sawah S Lha iki kondisi sawah saiki sekitar
Rawa Pening kui nganu, pie ya ngaranine, terdampak hama ki
jenenge pie ? A Oh hamane soyo katah S Ha.a hamane soyo katah, dadi
70
perhitungan musim tanam kui harus
Penentuan
memahami wektu-wektu terluang
musim tanam
hama ora nyerang kan kudu isa milih wektu.
A Ooo nggih S Saiki kaya sing aturke disik, dadi
musim tanam kui nek mulai iki, iki
75
bulan maret kan aku tandur ki wes telat marak.e nganu apaki sing traktor gentian entuk keri dewe. Mulai awal maret ki seharuse wis tanam, soale musim Februari Penentuan
- – Maret
ki ganas-ganase tikus. Tikus pisan musim tanam
untuk menghindari hama lain kui termasuk ono sundlep, ono wereng, ono penggerek batang nah kui nganu apa ya kita waspada tuku cawis-cawis obat untuk pembasmian hama-hama ning nak tikus iso dihindari waktu kui. A Oh dipedot maksute dilerenke sek ? S Nganu kene kan bar panen, nak wis
80
entek pangane tikus kui lungo pindah ganti sing ono pakan, nak wes lungo Penentuan kui baru kene ki ngurit utawa nyebar musim tanam ning ya ono sisa-sisa tikus sing pribumi cara-carane.
A Hahahaha S (hehehe) sing asli kene sing sak liyane tikus migran, hama tikus kui kan
85
migran dadi perpindahan tempat nek kene wis entek pangan kui ngendi sing ono pangan diparani. Selagi tikuse urip untuk membasmi tikus kui nganu
Kendala
apaki kene ki diusahakan model
usahatani dan
gropyokan, terus diasepi, terus ya ono
cara mengatasi
obat omrongan entuk jatah seko dinas kantor pertanian tuntang. Mula
sampeyan ning balai Desa dijokke rene mergo kono kan entuk informasine seko pak Bambang, kene kan dibawah PPL pak Bambang. menggenangi sawah pengaruhe nopo pak ?
S Pengaruhe nak nggenangi sawah otomatis raiso digarap wi ta (hehehe).
Luapan air Rawa kui kan nganu ya nak usum ngene ki mung raiso digarap tapi nak usum iki kan pari wes bar, banyu Pengaruh air munggah parine wes bar dadi ora ono Rawa Pening sing gagal panen. Sekitar Rawa Pening iki wes bar panen kabeh. Nak ono
banyu otomatis raisa garap dadi le garap ngenteni banyune midun.
A Oh ngenteni
95 S Ngenteni ta, nak disik ki teratur
pendak Maret-April banyu ki wes midun April-Mei banyu menurun dadi Agustus banyuki wes tekan kulon Periode kono entek. Terus ngko mulai genangan air Agustus-Desember wis ono udan Rawa Pening mulai ono bintik-bintik banyu munggah kari tergantung curah hujan.
A Nek saiki pak, banyu niku nggenangi 100 biasane sasi nopo ? akhir-akhir niki S Akhir-akhir iki, wingi banyu mundak
ki mulai Januari-Maret, Januari kan
Periode
curah hujane wis gede istilahe. Tahun
genangan air
2016 wingi kan ora ono musim
Rawa Pening
kemarau terus udan terus dadi dadi kenaikan air ki melimpah.
A Soal tenaga kerja pak, sing ngewangi panjenengan ten sawah niku ibu tok 105 nopo enten sing liyo ?
S Daripada ne umah ibu ki ne sawah ge Tenaga Kerja
ngurangi pengeluaran biaya. Lha nak
usahatani
saiki diburuhke kan Rp 30.000 nak ditandangi dewe ora bayar keno ge jajan putu (hehehe). Lha nak tanam ki buruhke kaya pas ne sawah kidul kae.
A Kecuali tanam sing buruhke pas nopo mawon pak ? S Sing buruhke ?
110 A Nggih S Sing buruhke mulai mbajak ngluku traktor kui, terus bar mbajak nak macul
Tenaga Kerja tak paculi dewe, terus sing pengeluaran usahatani
biaya ya iki terus biaya tanam per
– 12.00. pengeluaran meneh
pembelian pupuk.
Modal usahatani A Pupuke nopo niku pak ? S Pupuke phonska, phonska kae ono 3 unsur.
malah murah mung Rp 55.000. dadi nak obat hama werno-werno ono furadan, ono spontan, kari delok jenis penyakite terus obat opo sing sesuai
140 S Ora tuku botolan, nak tuku literan
Modal usahatani A Pirang botol niku pak per musim ? S Ora akeh mung disemprotake, aku nak tuku ki 1 liter kanggo pirang-pirang. A Oooo
nak disemprot kui sukete kan mati dadi ngko kari baleni sing ora mati.
memudahkan penyiangan kui dikei obat rumput jenenge DMA, dadi nak
A Sing 2 kw niku phonska tok apa nopo pak ? S Phonska. A Ureane pak ? S Ueane sekitar 1 kw. A Nek obat-obat niku panjenengan ? 135 S Nek obate kui nganu untuk
Modal usahatani 130
A Ooo sing lengkap niku ? S Ha.a phonska, terus ditambah urea.
? 125 S Aku nak mupuk kae paling 2 kw.
A Nak sing traktor niku biayane pinten pak ?
Tenaga Kerja usahatani A Pinten biasane panjenengan nak tumbas
07.30
ta Rp 30.000. nak diuangke kabeh buruh macul kui Rp 50.000 mulai jam
S Nak kui ora iso ditarget entek piro ora iso. A Niku per hari nopo pripun pak ? 120 S Per hari ta. A Per hari pinten pak ? S Nek tenga putri kaya tandur ya podo
Tenaga Kerja usahatani 115 A Ooo nggih.
Terus sing pengeluaran biaya meneh kui penyiangan, matun wi lho.
sak rampunge, umpama aku due lahan 8 kotak cilik-cilik entek Rp 700.000 setengah Ha entek semono.
S Traktor niku nganu biayane pokoe
Modal usahatani
karo penyakite.
A Menyesuaikan. S Menyesuaikan hama. 145 A Nak pas panen pak, niku buruhke apa pripun ? S Nak pas panen kui ono sing diopek.i dewe sing diderep karo wong-wong kui, ono sing ditebas didol ning tengkulak. Didol ditebas maksute didol ne tengkulak. Ne Sraten juragane tebas pak Pi.i reti ? A Oh nggih ngertos.
150 S Kae sing nebas tekan kene. A Nak panjenengan biasane ditebas nopo diopek kiyambak pak ? S Nak sing kono mau (pinggir jalan)
Pendapatan
mesti tak tebaske lha ngko soale gawe
usahatani biaya penggarapan. A Oooo.
155 S
Nah tunggale gawe biaya penggarapan tunggale gawe cawis- cawis mangan, saiki terus untuk menunjang kebutuhan enek sing didol soale petani hasile seko kui. Dadi nak 160
wong tani kui dek nak dikalkulasi biaya- biaya ki ditotal karo hasile maksimal kui Pendapatan entuk.e kui separo wee kurang. Coba nak usahatani iki ditotal biaya-biaya kui kabeh terus payune gabah pira dipotong biaya (hehehe) hasile ki mung pira paling separo, ning pancen kui gaweane dadi nak panen biayane kui ra ketok soale ora ono peritungane. A Terakhir wingi niku panene pinten pak ? S Nak wingi niku panen musim hujan
kui bedo karo musim kemarau soale nak hujan akeh lahane sing tergenang 165 nek musim kemarau iso garap kabeh, terus hasil produksine menang musim
Pendapatan
kemarau. Ya wingi kene ki sing digarap mau (pinggir jalan) tak usahatani tebaske payu Rp 12.000.000 ning ora kabeh, tak sisihke 1 kotak. Ning iki mung 0,5 Ha mau ora keseluruhan terus sing kidul kae payu Rp 4.000.000.
A Sing kidul kae nggih ditebaske pak ? metune kulone. usahatani A Biasane sing di sisihke niku pirang kilo pak ?
170 S Paling ora 1 ton we ya eneng. A Sing damel sehari-hari niki ?
Pendapatan usahatani S Nak ngengehke sitik yo ora cukup, lha ge mangan, ge nyumbang, gawe opo-opo kan.
A Berarti kan sing disisa ke niki kan damel kebutuhan sehari-hari berarti niku diselep nggih pak ?
175 S Ya selepke ta, tapi yo ora diselep kabeh. A Oh bertahap ? S Selepke kabeh ngko berase dadi ora apik. Gampange selep 1 kw apa 0,5 kw ngko kanggo pirang dina. A Ooo nggih.
180 S Kan ngono, ngko kanggo pirukun. Pirukun ki bahasa Indonesiane ki opo ? A Oh sosial. S Sosial tetangga, pamane ono sing mantu nek ibu-ibu kan gowo beras dadi timbang gowo duit tapi sing gowo duit ya ono, nak sing cedak-cedak kene kan gowo barang. A Mentahan nggih pak (hehehe) 185 S Mentahan (hahaha) A Nal nyelep biayane pintan pak, biasane nak nyelep niku bagoran np per kilo ? S Per kilo. A Per kilone pinten pak ? S Aku ratau nyelepke. 190 A Buk.e nggih ? S Buk.e A Oo nggih. S Nak mbiyen ditutu secara manual. A Ditutu ?
195 S Iku gowow lesung utawa lukang seko kayu kui dideplok, jaman disik cilikanku. A Panjenengan selain ten sawah enten samben nopo mboten pak ? S Wektu-wektu terluan kui nganu mencari ikan utawa nelayan mula kene ki mina tani ya kui, rata-rata disamping bar tandur ngene ki karo ngrumati tandurane
kanggo nambah pemasukan maksute
Strategi penghidupan 200
kui ono sing golek iwak, rata-rata daerah sekitar Rawa Pening kan ngono.
A Nak pas pados iwak pirang jam niku pak ?
S Kadang nak pas pasang jaring kaya kae mau (observasi lapangan) umpama Strategi
mangkate esuk ya bali tekan jam
penghidupan
11.00
– 12.00 kadang ya ono sing
tekan sore.
A Ooo nggih S Dadi sak entuk.e, ya pokoe disamping 205 bertani ya karo golek iwak nak sekitar
Rawa Pening rata-rata ngono. Daerah Sraten barang lak ya ono ta ?
A Nggih enten kadang, biasane kula weruhe nak ra sabtu nggih minggu. S Ono sing due branjang wong sraten ki. A Nggih munkin enten pak tapi Sraten.e sing krajan cedak Rowosari. S Wong kono kae ya ono, duwur Krenceng 210 ki ngendi ? A Oh Candran. Biasane entuk pirang kilo pak rata-rata ? S
Nek wong golek iwak ki ora iso diprediksi kui, kadang ya isa entuk 0,5 kw kadang mung 5 kg kadang ya bali Strategi ra gowo opo-opo (hehehe) jenenge wee penghidupan golek nyawa, nak sedino gawe minimal 5 kg we entuk.
A Niku nak didol sekilone pinten pak ? 215 S Nak sekilo ki tingkat-tingkatan iwak ki. A Ooo iwak.e nopo mawon pak ? S Mujahir karo nila nak sing gede kene
ki payu Rp 20.000 Strategi
- – Rp 21.000 nak
entuk kutuk/gabus ya luih larang penghidupan meneh sekilo Rp 35.000.
A Nggih lumayan niku pak sekilo Rp 220 35.000
S
Terkadang maling ki ora mung umah
Strategi
tok, Rawa ki ya ono malinge. Nek ora
penghidupan didisik.i wong kui. A Niki (icir) ngene ki ditinggal nggih pak ? S Ya ditinggal, saiki (siang) pasang Strategi
sesuk esuk ditilik.i. penghidupan
A Enten umpane nopo mboten pak ? 225 S Ora ono iku mung dibasangke tok ge nggon ngendok kutuk/gabus (perangkap ikan). A Panjenengan akhir-akhir niki ndak pernah gagal panen pak ? S Kerep oo, gagal panen keterak tikus
keterak banyu. Gampangane pari wis mratak terus keleban kan mati soale 230 sawahe batas Rawa Pening. Nak gagal panen total urung pernah tapi mung sebagian dadine ngurangi hasil.
Kendala
Kurang hasile merga kena hama,
usahatani dan
genangan air. Nek kene gagal panen
cara mengatasi
total paringane durung tau dik. Nak ono hama sing ganas, kan sebagai Kelompok Tani cepet-cepet lapor ning mantri pertanian. Dadi setiap ono permasalahan kene wajib lapor ning atasan.
A Niku respone cepet pak ? S Cepet dadi sekali lapor sesuk ono 235
Kendala peninjauan. usahatani dan A Nggih apik nak niku pak. cara mengatasi
S Nak produksi pangan berkurang kan njur susah ta (hehehe) A Dadine impor ngko (hehehe) S Lha kui, opo meneh iki jamane Presiden
Jokowi iki kan sing diutamakan kan petani. Partisipan 1 : Nasikhah (N) Umur : 55 Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo Status dalam Keluarga : Istri pak Suhudi (S) (Partisipan 1) Hari, Tanggal : Rabu, 22 Maret 2017 Lokasi : Rumah bapak Suhudi Pukul : 20.10
- – 21.00 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
A Niki kan sing pendapatan kalih bapak, lha niki sing pengeluaran kalih ibuk. Niki buk ajeng tanglet biasane nak blonjo pendak dina niku rata-rata telase pinten ?
240 N Rp 50.000 entek, ora cukup sedino Rp
50.000
Pengeluaran untuk pangan A Rp 50.000 bagine pripun buk ? N Cara-carane tu brambang 1 kg ki Rp
10.000, bumbu Rp 5.000, sayur karo lauk.e Rp 25,000 we ya entek, tuku minyak karo gula wes pira ? Rp 10.000 we ra cukup oo. Tambah sabun mandi karo cuci Rp 5.000 we ya entek. Wis
entek pira wi ? 245
A Nggih sampun Rp 50.000 an punjul buk (hehehe). N Durung ngko nak ono sumbangan. S Kui nganu nggon sosial wi. A Nggih mangkih niku nggih enten oo buk, lha nak koyo teh opo kopi enten buk ?
250 N Ya tuku teh karo kopi. Pengeluaran untuk pangan
S Berarti kaya teh ngono kan ora entek sekali. Ning kui ya melbu blonjo. A Nggih brati rata-rata sekitar Rp 50.000 sampe Rp 100.000 an nggih buk ? N Ning warung gowo duit Rp 100.000 saiki entuk opo mas (hehehe), kadang ki ya ora entuk
A Nah niki blonjone sampun sakniki tentang kesehatan, nak enten keluarga sing gerah biasane ten pundi berobate ?
Pengeluaran untuk kesehatan
255 S Puskesmas.
N Nak ra ning gone pak Bambang Sraten
ya ning Gading, biasane gone pak Nogroho
A Sing Gading niku pak Nogroho ? N Rp 50.000 nak rono.
260 S Dokter kui dokter Nugroho. N 2 sasi pisan we ya ora, jaluk.e sehat oo
(hehehe) A (hehehe) ndak beto BPJS buk ? N Mboten.
A Nak sing pak Bambang niku biayane pinten buk ? 265
N Rp 20.000. Tetanggamu kan ? A Nggih, tapi kula mboten tau ten mriku soale rame o buk.
S Pancen rame oo. A Nak sing pak Nugroho niku pinten biayane buk ? N Rp 50.000 saiki
270 S Kui ya isa pengeluaran tak terduga A Nggih Accidental S Termasuk pengeluaran tak terduga ki ono kesehatan, ono sosial pirukun kaya kematian ngono kan tak terduga, kadang teko-teko ono lelayunan seko kono-kono tak terduga ta. A Ujug-ujug nggih. Biaya damel sekolah sesasi bayar nopo wae buk ?
275 N Anakku mondok mas
Pengeluaran untuk pendidikan
S Anakku sing sekolah wis rampung kabeh terus ora sekolah. A Mondoklah niku ? S Dadi biaya ngaji. A Sebulane pinten niku ? 280 N Rp 500.000 an. S Terus hasilku per hari pira jal (hehehe). N Besar pasak daripada tiang (hehehe). A Nggih pak, pengeluarane akeh juga ( hehehe). S Pengeluarane akeh, ning kui pengeluaran jatuh tempone ora sekali.
285 A Ooo nggih. N Wong desa karo wong kota ijek ngirit wong desa radaan, sayuran isa golek kebon la wong kota kan tuku. A Ten pasar (hehehe) S Ne masalah pengeluaran sehari-hari nak 290 N Rp 50.000 ya entek S Kusus ge blonjo tok kui. N Wes entek pira jal kui, per bulane wis pirang juta S Makane kui ono sing Rp 500.000 per bulan, sing iki kebutuhan harian A Nggih pak, dadine enten sing harian enten sing bulanan.
295 N Meneh sangu ngaji awan, ne kene kan
A Pengeluran rata-rata damel fasilitas rumah ? N Listrik nak sesasi ± Rp 50.000 A Nak pendak sasi ndak enten biaya sosial buk ?
Pengeluaran untuk sosial A Nak tilawat niku mbeto artha nopo mentahan ?
lara/besuk. Nak besuk ne rumah sakit we Rp 30.000. Rp 10.000 angkot sing Rp 20.000 amplop.e.
A Nak sing dadakan mawon buk. N Tilawat kematian, tilik wong
315 S Nyumbang-nyumbang kui ora iso ditentuk.e sebulan pira.
A Oh brati ngeten sosiale niku nopo wae nggih ? N Pengajian saiki ya duit mas. A Nak jimpitan buk ? N Rp 15.000 sesasi.
Pengeluaran untuk sosial 310 S Enek pirang-pirang werno nak kabeh.
Gas.e 2 sing 3 kilonan ya entek Rp 38.000, kayune ra tuku nak tuku ya larang Rp 14.000 sak bongkok.e.
duit terus TPA awan sangu, ngaji bengi sangu meneh.
305 N
Pengeluaran untuk fasilitas rumah
S Durung kadang mengko nak jaluk jajan A Abi ki cucu nggih. S Cucu. A Panjenengan nak masak beto nopo buk ?
ngko nak sore
300 N Esuk.e Rp 5.000, TPA ne Rp 3.000 lha
A Hehehe N Kan ping 3 sangune sedina A Pinten niku sangune buk ? S Ge abi wi lho.
Pengeluaran untuk pendidikan
320 N Nak sing cedak ya gowo beras karo gula nak uang ya Rp 20.000. S Ngantenan ya A Nggih. N Nak ngantenan malah gawane akeh. 325 A Nopo buk, mentahan opo duit ? N
Aku gowo duit Rp 150.000 – Rp 200.000 nak nyumbang, arang gowo beras aku nak nyumbang. Nak cedak ya Rp 200.000 nak adoh ya Rp 150.000.
A Buk.e ndak nggih nabung ? S Ya mesti ta, umpamane hasi panen ya. 330 A Nggih.
S Hasil panenan ki kecuali ge kebutuhan
sebagian kanggo nggarap penggarapan terus simpanan ge jaga-jaga sing tak terduga. Urip ki ya kudu nabung, dadi
cara persenane ki pomo 100% Tabungan rumah tangga
A Nggih.
335 S 25% ki gawe penggarapan, 50% ge
kebutuhan, terus sing 25% ki gawe simpanan kanggo sing tak terduga.
Tabungan rumah tangga A Nggih kadang niki teko-teko enten nyumbang, tilawat (hehehe). S Wong desa ki beda karo wong perumahan. A Ooo nggih.
340 N Wong perumahan karo tanggane ra reti. S Nak tanggane sing sak Dusun kene, tanggane lara, sak Dusun tilik.
Pengeluaran untuk sosial N Nah kui sing tak maksut nyatere angkot Rp 10.000 amplop.e Rp 20.000.
A Ooh sing Rp 10.000 damel angkote. N Kui nak cedak nak adoh dadi Rp
20.000 – Rp 25.000.
345 S Tak terduga ki ngono kui lho. N Nek kene ki masyarakate rukun oo. A Oh niki buk kurang setunggal, nak nyelepke niku biasane pirang kilo buk ? N Sak bagor ak biasane. A Sak bagor ki pirang kilo ? 350 S Paling ora ya 0,5 kw. N 50 kg dadine mung 36 kilo A Niku nyelepkene ? N Sesasi pisan. A Biayane pinten buk ? 355 N Rp 20.000. nak enek sumbangan ya isa ping 3 barang nyelepkene. mawon (hehehe). S Kui nak ditulis ya wis sak buku dewe. A Hehehe S Nak sing sawah kan wis tak bedek.e 360 wingi kae.
15 Y Kei obat terus gropyok.
Keterangan Transkrip Aspek Kode
Cara mengatasi kendala usahatani
Kendala usahatani Y Tikus mas. A Lha niku naggulangi tikuse panjenengan pripun ?
10 A Niku nak karo Rawa Pening batas langsung nopo rada adoh pak ? Lokasi sawah Y Yaa sekitar 50 meter. A Masalah ten lahan sing panjenengan garap nopo mawon pak ?
Sitem sewa Y Maro. A Sistem maro niku maksute pripun pak ? Y Semisal sawahmu kon garap aku ngko kan bagi hasil, 50:50 utawa separo.
5 Y Satu hektare. Luas garapan A Niku sistem sewane pripun pak ?
1 Y Ora due. A Oh sewa ? Y Ha.a sewa. A Pinten pak sing panjenengan sewa ?
A Lahane panjenegan sing gadahe kiyambak enten pinten pak luase ? Status kepemilikan sawah
Hari, Tanggal : Kamis, 30 Maret 2017 Lokasi : Rumah bapak Yulianto Pukul : 11.00
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 2
7 bulan Laki-laki
3. Hafiz Noav Anak
5 Perempuan
2. Sarah Najwa Anak
35 Perempuan Ibu Rumah Tangga
1. Istiqomah Istri
Kelamin Mata Pencaharian
Partisipan 2 : Yulianto (Y) Umur : 37 Alamat : Ngentak Sari RT 01 RW 02 Kesongo Status dalam Keluarga : Kepala keluarga Keterangan anggota keluarga No. Nama Status Umur Jenis
- – 12.00 WIB
20 A Sawahe panjenengan niki kan cedak Rawa Pening, niku pengaruh banyu Rawa Pening nopo wae pak ?
25.000
A Terus pemupukan niki tenagane nopo Tenaga kerja
nak tanam ki Rp 25.000
A Nak macul ki biayane pinten pak ? Y Sampai jam 12.00 WIB ki Rp 35.000,
biaya macul, terus tandur utowo tanam, bar tanam kan ono pemupukan, pengobatan, terus panen.
40 Y Biaya pertama kan mau kui traktor,
Tenaga kerja usahatani
35 A Niku per orang nggih. Y Per orang. A Biasane sing tandur niku tiyang enten pinten pak ? Y Nggak mesti sebabe kan kadang ono wong akeh kadang ono wong sitik. A Modal panjenengan berusaha tani nopo wae pak ?
Tenaga kerja usahatani A Nak tandur sisteme borong np harian ? Y Harian, sampe jam 12.00 WIB kui Rp
Pengaruh air Rawa Pening
nak sing tandur kui sekitar Rp 1.000.000
30 Y Traktor lan tandur. A Nak traktor niku telas pinten pak ? Y Nak 1 ha ki sekitar meh Rp 1.200.000.
Y usahatani Maret, pas mulai tandur, ge manak ta mas kui. Maret karo Agustus. A Panjenengan biasane buruhke niku pas proses nopo pak ? Tenaga kerja usahatani
? Kendala
25 A Oh mumpet sek (hehehe) Y Nak ning tanggul kan kene iso ngatasi gowo jaring. A Nak tikus niku biasane musim nopo pak
kono mau ta (observasi lapangan) nak enceng gondok ki resik, tikus ki ra akeh mas. Nak enek enceng gondok dadi mungkin di gropyok mlayune ning enceng gondok.
Y Pengaruhe ki enceng gondok mas, ya
45 pupuk.e pak ? usahatani Y Pemupukan ki ya tenagane ya pupuk.e. A Nak tenagane pinten pak biayane ? Y Ya podo mas sampai jam 12.00 WIB
Rp 35.000
A Ngeten niki panjenengan tumabse sampun eneten sing nyetok nopo pripun ? Y Saiki ning KUD mas. A Pundi niku pak KUD ne ?
Nak panen iku per kw Rp 45.000 per orang ya ono kadang sing rombongan.
Y
A Pas panen buruh ke pinten pak ? Tenaga kerja usahatani
Modal usahatani A Nak sing Sidatan mau pripun pak ? Y Rutin mas selama tanam kui 5 kali.
menyesuaikan nak raono gulma ya ra ngenggo.
70 Y 1 liter ki 2 botol, nak sing DMA mau
Modal usahatani A Nak sing Tigor niki telas pinten pak ?
gowo DMA, nak sing sebelum tanam menanggulangi gulma gowo Tigor nak sing DMA mau ge setelah tanam.
65 Y Tapen. A Nak penyemprotan biasane panjenengan beto nopo wae pak ? Y Sidatan gawe hama, nak gulma kui
TS e kui 1 kw kui regane meh podo karo phonska karo NPK mas.
A Nak pupuk.e njenengan mbeto nopo pak ?
60 A TS beto pirang kw panjenengan pak ? Y
Modal usahatani
A Per kw ne ? Y Per kw ne ki Rp 250.000 ya nak 3 kw brati yaa Rp 750.000
Modal usahatani Y 3 kw.
55 Y Iku 1 kw ne Rp 180.000. A NPK ne ?
A Pinten biayane urea 2 kw ?
Modal usahatani Y Ureane 2 kw.
A Ooo nggih.
50 A Ureane pinten pak ? Y
Modal usahatani Y Berimbang mas, dadi ono urea, ono NPK, ono TS.
75 A Sing terakhir wingi panjenengan produksine pinten pak ? A 7 ton niki ditebas utowo dipanen kiyambak pak ? usahatani Y Dipanen dewe mas.
A Niku didole posisi pas gabah nopo sampun beras pak ?
95 Y Ha.a ra pasti tapi nak peternak kan
45.000, dadi hasile ya Rp 40.000 nak pakane Rp 45.000 dadi pendapatane Rp 85.000.
Strategi penghidupan Y Biaya pakan kui nak bebek 100 ki Rp
100 Y Jam 08.00 sampai 09.30 WIB an. A Saking bebek niku penghasilan rata-rata per hari ? Y Per hari ki ya Rp 40.000 an. A Niku biaya pakan per harine pinten pak ?
A Biasane njenengan nak pas angon bebek niku jam-jam pinten pak ? Strategi penghidupan
Saiki nak makani bebek ra nyamari nak golek iwak ne Rawa Pening, musim angin kecepit bengok durung meneh nak pas wayah udan.
A Maksute pripun pak ? Y
pasti terus nak berdasarkan risikone ya ora terlalu tinggi.
A Oh mboten pasti Strategi penghidupan
80 Y Nak aku tunggal gabah tunggale beras mas.
Senengan mas maksute sing pertama ki kan tenang, kedua hasil lumayan cara-cara nak nelayan kan golek kewan kadang entuk kadang ora.
90 Y Yaa nganu ternak itik. A Panjenengan ko milih itik kenpa pak, ko mboten nelayan nopo opo ngoten ? Y
A Selain bertani panjenengan nopo pak ? Strategi penghidupan
Pendapatan usahatani A Niku per kg ne pinten pak ? Y Rp 4.200 tapi ya kadang Rp 4.000.
85 A Berarti sing 3 ton ? Y Dijual.
panen mengko
Y usahatani 0,5 ton mas gawe persediaan tekan
A Tapi niku setelah bagi hasil wau nggih ? Y Ha.a A Lha niku saking 3,5 ton panjenengan sing biasane disisihke damel kiyambak niku pinten ? Pendapatan
105 A Oh brati sing Rp 40.000 niku keuntungan
? Y Ya keuntungan.
Y Dokter pak Win mas, saiki ki Rp 40.000 umahe Candi Permai. A Nak damel anak.e sing sekolah, per bulan niku bayar nopo wae pak ?
130 A Panjenengan nak masak mbeto nopo pak
sekitar kurang luih ki Rp 7.000 kadangkan kancane jajan masa ya ra jajan dewe kan mesake.
Y Nak jajan anakku ki ya raiso diprediksi,
A Nak jajan per hari pak ? Pengeluaran untuk pangan
Sekolah kui nak TK ya Infaq per bulan ki Rp 45.000 terus lain-lain Rp 10.000 per bulan ya mungkin ono makan bersama.
125 Y
Pengeluaran untuk pendidikan
A Soal kesehatan, nak enten sing gerah biasane ten pundi pak ? Pengeluaran untuk kesehatan
Strategi penghidupan A Sakniki ndog bebek perhitungane ijen nopo kilo ? Y Ijen mas Rp 1.600 per butir. 110 A Niku enten sing mendet nopo panjenengan ten pasar ? Y Wes ono sing marani.
Y Nak iki irit tak tukok.e sing paling cilik sing seprapat kui isa ge 2 minggu soale iseh nyusu bukne, sing akeh ki pempers.e
A Rp 60.000 niku sampun kalih susu damel adik.e sing alit niku ? 120
sehari ya Rp 60.000 wis karo sangu sekolah mas.
Pengeluaran untuk pangan Y Beras ora tuku, yaa nak pengeluaran
Kendala usahatani A Pengeluaran per hari damel kebutuhan niku kira-kira pinten pak ?
gara wereng mas nak banjir ya sebagian, nak mbiyen ya kekeringan.
115 Y Nak kene ki sing tau ya mas kui gara-
A 3 tahun terakhir niki panjenengan ndak ya pernah gagal panen pak ? Y Durung pernah mas. A Nak ten mriki saget gagal panen niku nak gara-garane nopo pak ?
? Pengeluaran untuk fasilitas rumah Y Gas mas. A Sebulan ganti ping pinten pak ? Y 2 kali sing 3 kilonan A Biaya sing damel fasilitas rumas nopo 135 wae pak ? Y
Listrik Rp 25.000 per bulan terus nganu air PAM Desa per bulane Rp 15.000.
A Nak biaya sosial enten nopo wae pak ? Pengeluaran
Y Nganu iuran RT tiap bulan Rp 10.000, untuk sosial
jimpitan per hari Rp 1.000.
A Pendapatan saking bertani terus ternak ndak enten sing panjenengan tabung ? Tabungan
Y Ya enten raketung setiap panen ya 140 rumah tangga
antara Rp 1.000.000 – Rp 2.000.000 per panen.
A Nak mriki sekali panen niku waktu musim.e pinten pak ? Y Kene ki setahun 2 kali jangka wektune
Penentuan 3,5 bulan. musim tanam
A Mriki nak nentuk.e musim tanam pripun pak ? Y Kene maret karo agustus mas.
Transkrip Wawancara dengan Partisipan 3
Partisipan 3 : Muhammad Tofik (T) Umur : 33 Alamat : Kesongo Lor RT 01 RW 03 Kesongo Status dalam Keluarga : Kepala keluarga Keterangan anggota keluarga No. Nama Status Umur Jenis Mata
Kelamin Pencaharian
1. Hestri Istri
33 Perempuan Ibu Rumah Tangga
2. Salwa Anak
5 Perempuan Hari, Tanggal : Kamis, 20 April 2017 Lokasi : Rumah bapak Tofik Pukul : 20.00
- – 21.30 WIB
Keterangan Transkrip Aspek Kode
T Mendet judul nopo mas ?
1 A Topik.e kula Ekonomi Rumah Tangga tapi judule kulo keberadaan Rawa Pening dadi rencanane pertanian Rawa Pening ki pripun nak semisal sawahe niku terganggu Rawa Pening nah terus strategine pripun, ngoten iku. T Niku kan ngeten berarti njenengan
5 fokuse pas ketigo, labuhan tanam padi ketigo sekitar Rawa Pening. Nak ngeten niki mboten saget maksimal,
terganggune kan banyu munggah bengok ngetan kabeh nak mengko pas Pengaruh air musim labuhan agustus otomatis Rawa Pening banyu surut, bengok ojo sampe nutupi sawah. Lha kan akeh ta mas, njenengan mang tingali sawah daerah mriki sak ngulon niku rata-rata kan dipatok.i
A Oh nggih sing enten pring kaya pager
10 niku ? T Niku mergo bengok.e gen ora nyesek Kendala
ning sawah, nak niku sampe nyesek usahatani dan ngko labuhan agustusan iku pisan cara mengatasi
rekasa labuhane pindo ragate akeh.
A Ngilangi bengok wau nggih ? T La nggih bener, bengok.e kui ngko dadi kompos tapi kan proses.e sue.
A Bener-bener niku pak.
15 T Daripada kesuen terus ngetok.e ragat
akeh mergane enceng gondok.e nutupi Kendala sawah sing di garap kui mending usahatani dan dipatok ngen ojo nganti melbu ning cara mengatasi sawah.
A Sawahe niku nggih pak ? T Nak kelebon ki ra rampung pirang-pirang dina mas.
A Ngilangi terus ngankate nggih lumayan
20 niku pak. T Nak enek traktor rada lumayan, cuman bengok nak wis mandek ne sawah nganti asat ngko digiles traktor ngko kan dadine kompos. A Nggih. T Nak kompos kui mangkih nek ditanduri pari tekan metu pari ora dadi pari, do putih-putih. A Soale kompose dereng mateng nggih pak
25 (hehehe). T Kakean nitrogen, kan jarang to mas
pinggir Rawa kui dikei urea kan
Kondisi sawah
nitrogen ngisor wis akeh lha kno gari golek zat mikrone sing go nganu buah.
A Nggih. T Ge ngenteske buah, gen ora rontok kan niku. Nak dikei urea akeh-akeh rasida
30 panen soale ning lemah ki wes akeh. A Posisine ten lemah wis akeh ko malah diatambahi (hehe) overdosis (hehehe). T Lha niku kan pernah kejadian ngono, wis diragati ngoyo-ngoyo de.e ra ngerti. Ning nak kesulitane petani sekitar Rawa Pening ya niku. A Nak pas musim hujan ngeten niki kendalane nopo pak ? T Kendalane niku lahan sing bukan
35
provinsi ikut kerendam. Gone kulo nika 3 kotak ilang ora lek asat yo dadi Pengaruh air
Rawa Pening
bosok. 3 kotak ombo, gone kula sing kerendem ora isa ketanduran ya eneng 7 kotak. A Sing sakniki pak ? T
Enggih labuhan saiki wong banyu munggah sak akeh-akehe pisan niku.
40 Pindo tikus, tikus niku uripe ten
bengok pas banyu munggah Pengaruh air kebanjiran otomatis golek nggon sing Rawa Pening rodo duwur, dilalah ono pakan sisan, dan kendala yowis manggon ning kono mengko usahatani ngenteni tekan asat banyu ge mbalik ngulon (Rawa Pening) malih ne bengok.
A Bolak-balik migrasi (hehehe) T Enggih pancen ngoten, lha sakniki nggih nak mboten ngoten kula nate nemok.e,
45 maghrib kula dereng bali nah arahe Kendala
tikus ki seko ngendi, ternyata bener
usahatani dan
seko kulon (Rawa Pening) mas terus
cara mengatasi
tak adangi setrum kawat, tak ubengi kawat sawahe, nempel utawa keno tau lho aku entuk sebagor.
A Hahaha. T Sewengi kui. Niko mas lampune nak kae empan berarti sawah ono setrume.
A Oh berarti carane disetrum tikuse nggih ?
50 T Enggih lha pripun kendalane we niku nak dinengke entek ragate. A Nak pas posisi sawah tergenang biasane sasi-sasi nopo pak ? T Februari, Maret, April. Mei, Juni, Juli
gee arep surut nah mengko tekane Agustus ge isa ditanduri mas, biasane
55
ngoten. Mriki niku 2 kali tanam
Penentuan
masalahe menghindari musim tikus,
musim tanam
tandur pertama niku maret kui wes klewat musim tikus sing pindone niku agustus tanam. Jane iso ping 3 tapi sing ketelu mesti gagal.