KAJIAN TIPOLOGI DALAM PEMBENTUKAN KARAKTER VISUAL DAN STRUKTUR KAWASAN (Studi kasus: Kawasan Ijen, Malang) | Ramadanta | SMARTek 634 2240 1 PB

KA JIA N TIPO LO G I DA LA M PEMBENTUKA N KA RA KTER VISUA L DA N STRUKTUR KA WA SA N

(Stud i ka sus: Ka wa sa n Ije n, Ma la ng )

Asyra Ra ma da nta *

Abstrac t

The a im o f this a rtic le is to ide ntify c ha ra c te ristic o f a rc hite c tura l p e rio d b a se d o n p hysic a l fo rm a nd visua l a p p e a ra nc e in me zzo sc a le (urb a n sp a c e ) o n Ije n Bo ule va rd. The study a re a re p re se nt a p a rt o f Ma la ng C ity whic h hig hly re la te d to Ka rste ns a s a n a rc hite c t a nd urb a n p la nne r who de ve lo p s the c o nc e p t o f “ Pla nne d De ve lo p me nt C ity” a t ma ny Indo ne sia n c itie s, tha t ha ve ro le a nd func tio n in g o ve rna nc e struc ture o f Dutc h C o lo nia l. The Me tho ds whic h use d in this study a re de sc rip tive a nd q ua lita tive with c o mp o ne nt o f visua l a p p e a ra nc e a s a na lysis unit.

Visua l a p p e a ra nc e o n this study a re a a na lyze d o n re g io na l sc a le (urb a n sp a c e ) using Ka rste ns’ s typ o lo g y a p p ro a c h to the b uilding s a nd urb a n sp a c e a t “ Ka wa sa n Ije n” . Building fa c a de a s o ne c o mp o ne nt o n visua l p e rfo rma nc e , disc usse d a s o ne unit ma ss, a nd b uilding fo rm a nd ma ssing p e rfo rme d urb a n c o rrido r wa ll o n “ Ka wa sa n Ije n” .

Ke y words : typ o lo g ic , visua l a p p e a ra nc e , urb a n sp a c e

A b stra k

Tulisa n ini b e rtujua n untuk m e ng id e ntifika s ka ra kte ristik d a ri p e rio d isa si a rsite ktur b e rd a sa rka n

wujud fisik d a n ta m p ila n visua l d a la m ska la me zo (rua ng ko ta ) d i Ka wa sa n Ije n. Ka wa sa n ini

m e rup a ka n b a g ia n d a ri Ko ta Ma la ng ya ng tid a k te rle p a s d a ri so so k Ka rste ns se b a g a i se o ra ng

a rsite k d a n p e re nc a na ko ta ya ng m e ng e m b a ng ka n ko nse p Pla nne d De ve lo p me nt C ity p a d a

b e b e ra p a ko ta d i Ind o ne sia ya ng m e m iliki fung si d a n p e ra na n d a la m struktur p e m e rinta ha n Ko lo nia l Be la nd a . Me to d e ya ng d ig una ka n d a la m ka jia n ini a d a la h d e skrip tif-kua lita tif, d e ng a n ko m p o ne n p e m b e ntuk ta m p ila n visua l ka wa sa n se b a g a i unit a na lisis. Ta m p ila n visua l ka wa sa n

d ia na lisis d a la m ling kup ka wa sa n (urb a n sp a c e) d e ng a n p e nd e ka ta n tip o lo g i te rha d a p

b a ng una n d a n rua ng ko ta ya ng d ira nc a ng o le h Ka rste ns p a d a Ka wa sa n Ije n. Fa sa d b a ng una n se b a g a i sa la h sa tu ko m p o ne n p e m b e ntuk ta m p ila n visua l d ib a ha s se b a g a i sua tu ke sa tua n

m a ssa d a n b e ntuk b a ng una n ya ng m e m b e ntuk urb a n c o rrido r wa ll p a d a ka wa sa n ije n.

Ka ta Kunc i : tip o lo g i, ta m p ila n visua l, rua ng ko ta

1. Pe nd a hulua n

Pe m b a ha sa n te nta ng Ko ta Ma la ng , tid a k te rle p a s d a ri so so k Ka rste ns se b a g a i se o ra ng a rsite k se ka lig us p e re nc a na ko ta . Me la lui ko nse p b e rp ikir ya ng d id a sa ri p rinsip -p rinsi-p d a ri und a ng -und a ng p e re nc a na a n ko ta p a d a m a sa ko lo nia l, Ka rste ns m e re nc a na ka n Ko ta Ma la ng

d e ng a n La nd a sa n b e rp ikir ya ng m e m p e rtim b a ng ka n te rja d inya b a nya k ka sus sp e kula si ta na h p e rko ta a n o le h o knum te rte ntu ya ng ha nya m e m e na ng ka n ke lo m p o k m a sya ra ka t Ero p a p a d a ta hun 1920a n. Untuk itu p e m e rinta ha n ko lo nia l d i Ma la ng m e m b e rika n ke m ud a ha n b a g i m a sya ra ka t se te m p a t untuk m e na ta

ke hid up a n ka m p ung m e nja d i ko m p le ks p e rm ukim a n b a ru ya ng le b ih nya m a n se rta siste m p e ng a tura nnya le b ih m e nd e ta il. Pa d a ta hun 1933.

Da la m p e rke m b a ng a nnya , ko ta

Ma la ng ke m ud ia n tum b uh d a n b e rke m b a ng d e ng a n c e p a t. Pa d a a wa lnya ko ta Ma la ng d id e sa in se b a g a i ko ta p e rd a g a ng a n. Ka re na p re d iksi p e ning ka ta n jum la h p e nd ud uk ya ng sa ng a t p e sa t m a ka p e re nc a na a n ko ta nya m e nc a kup p e rke m b a ng a n

ko ta sa m p a i ke d a e ra h sub urb a n. Ko ta

Ma la ng d ire nc a na ka n se c a ra ko m b ina si ya itu p e re nc a na n b a ru d a n p e rb a ika n ya ng sud a h a d a se p e rti : m e ra nc a ng ja la n b a ru jug a m e m p e rle b a r d a n m e m p e rb a iki ja la n la m a .

Ka wa sa n Ije n m e rup a ka n b a g ia n Ko ta Ma la ng d a la m ling kup

urb a n sp a c e d ire nc a na ka n untuk

m e m e nuhi tuntuta n d a n ke b utuha n a ka n d a e ra h hunia n se b a g a i a kib a t d a ri p e ning ka ta n jum la h p e nd ud uk Ko ta Ma la ng ya ng b e rke m b a ng se iring d e ng a n d ib a ng unnya infra struktur p e rko ta a n se p e rti ja la n d a n re l ke re ta a p i. Se c a ra Um um o le h Pe m e rinta h Hind ia Be la nd a , Ma la ng d ia ra hka n se la in se b a g a i sa la h sa tu p usa t p e m e rinta ha n, jug a se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n untuk p a ra p e ting g i d a n p e ja b a t p e m e rinta ha n Be la nd a .

Ta m p ila n visua l Ka wa sa n Ije n ya ng m e rup a ka n sa la h sa tu ko m p o ne n p e m b e ntuk wujud fisik ka wa sa n sa m p a i sa a t ini m a sih d a p a t d ia m a ti se b a g a i sa la h sa tu e le m e n c itra ko ta , d a la m ko nte ks ka w a sa n d e ng a n ho m e g e nita s fung si d a n tip o lo g i a rsite ktur. Pe rke m b a ng a n Ko ta Ma la ng c ukup m e m p e ng a ruhi struktur ko ta te rm a suk m e ng a b urka n c itra ka w a sa n se b a g a i urb a n a rte fa c t ya ng m e ng g a m b a rka n se ja ra h d a n p ro se s p e rke m b a ng a n sua tu ko ta .

Ka jia n ini d im a ksud ka n untuk

m e ng id e ntifika si tip o lo g i ka wa sa n

m e la lui ko m p o sisi b e ntuk d a n m a ssa b a ng una n se b a g a i p e m b e ntuk wujud fisik rua ng ko ta . Ha sil id e ntifika si te rha d a p tip o lo g i ka wa sa n d iha ra p ka n d a p a t m e nja d i sa la h sa tu a c ua n p e m b a nd ing a ta u to lo k ukur d a la m p ro se s p e ne litia n ya ng le b ih rinc i te rha d a p b e sa rnya p e rub a ha n fisik ka wa sa n a kib a t p e rtum b uha n Ko ta Ma la ng d a la m ska la ya ng le b ih m a kro .

2. Ka jia n Pusta ka

2.1 Ka jia n Tip o lo g i d a la m Pe rsp e ktif Im u Arsite ktur

Tip o lo g i d a p a t d id e finisika n se b a g a i se b ua h ko nse p ya ng m e m ila h se b ua h ke lo m p o k o b je k b e rd a sa rka n ke sa m a a n sifa t-sifa t d a sa r, a ta u d a p a t d ia rtika n p ula b a hwa tip o lo g i a d a la h tind a ka n b e rfikir d a la m ra ng ka p e ng e lo m p o kka n (Mo ne o d a la m Sulistijo wa ti 1991:11). Tip o lo g i a rsite ktur d ib a ng un d a la m b e ntuk a rsip d a ri ” g ive n typ e s” , ya itu b e ntuk a rsite ktura l ya ng d ise d e rha na ka n m e nja d i b e ntuk

g e o m e trik. “ G ive n typ e s” d a p a t b e ra sa l

d a ri se ja ra h, te ta p i d a p a t jug a b e rsa l d a ri ha sil p e ne m ua n ya ng b a ru (Pa la se llo d a la m Sulistijo wa ti 1991:13). Me nurut Sulistijo wa ti (1991:12), p e ng e na la n tip o lo g i a ka n m e ng a ra h p a d a up a ya untuk m e ng ke la ska n,

m e ng e lo m p o kka n a ta u m e ng kla sifika sika n b e rd a sa r a sp e k a ta u

ka id a h te rte ntu. Asp e k te rse b ut a nta ra la in:

1). Fung si (m e lip uti p e ng g una a n rua ng , struktura l, sim b o lis, d a n la in-la in); 2). G e o m e trik (m e lip uti b e ntuk, p rinsip

ta ta na n, d a n la in-la in); d a n

3). La ng g a m (m e lip uti p e rio d e , lo ka si a ta u g e o g ra fi, p o litik a ta u ke kua sa a n, e tnik d a n b ud a ya , d a n la in-la in).

2.2 Tip o lo g i Be rd a sa rka n G a ya Ba ng una n.

G a ya b a ng una n ko lo nia l, d a p a t m e wa kili b a ng una n untuk m e nya m p a ika n ke b ud a ya a n d a n jug a sua tu ja m a n, p a d a sa a t b a ng una n te rse b ut d ib a ng un. G a ya b a ng una n ini, te rnya ta m e rup a ka n se sua tu ya ng

b e rsifa t ‘ histo ric a l la ye r’ .

G a ya b a ng una n ruma h ting g a l ko lo nia l e ra 1851-1880.

Era 1851-1880 m e rup a ka n e ra

b a ng una n ko lo nia l G a ya Indisc h Emp ire

d a n jug a G a ya Vo o r 1900. G a ya -g a ya

ini m e m iliki c iri-c iri a nta ra la in, b a ng una n m e m iliki ha la m a n ya ng lua s, a ta p b e ntuk p e risa i, te rke sa n m o num e nta l, c a t d ind ing d a ri ka p ur p utih, d a n te rus b e rke m b a ng m a nja d i b a ng una n ya ng le b ih ta ng g a p te rha d a p iklim tro p is

d e ng a n ke ha d ira n luife l (te ritisa n) d a ri

b a ha n se ng b e rg e lo m b a ng d a n jug a p e m a ka ia n b a ha n b a ru, ya itu b e si.

G a ya b a ng una n ruma h ting g a l ko lo nia l e ra 1881-1910.

Era 1881-1910 m e rup a ka n e ra ya ng sa ng a t d ip e ng a ruhi Alira n Ro m a ntism e Ero p a d a n b a ng una n d e ng a n G a ya Ro m a ntie k ya ng ka ya d e ng a n p e ng g una a n o rna m e n, b a ik p a d a rua ng a n, m a up un p a d a wa ja h b a ng una n.

Ba ng una n rum a h ting g a l ko lo nia l e ra 1881-1910 se c a ra d o m ina n d ip e ng a ruhi b e b e ra p a g a ya , d ia nta ra nya a d a la h G a ya Vo o r 1900, ya ng ka ya d e ng a n e le m e n d e ko ra tif p a d a b a g ia n wa ja h b a ng una nnya .

G a ya b a ng una n ruma h ting g a l ko lo nia l e ra 1911-1942.

Pe rke m b a ng a n g a ya b a ng una n ya ng p a d a e ra ini, m e nc a p a i p unc a knya p a d a 1915-a n, a ka n te ta p i

m a sih b a nya k se ka li e le m e n d a ri b a ng una n-b a ng una n e ra se b e lum nya , ya ng d ig una ka n se b a g a i e le m e n wa ja h b a ng una n d a ri e ra ini, se p e rti

p e ng g una a n g a b le /g e ve l, je nis, b a ha n,

m a up un o rna m e n d a ri e ra se b e lum nya . Ke m ud ia n ya ng m e no njo l p a d a e ra ini a d a la h b e ntuka n a ta p tra d isio na l, ya ng m e nunjukka n a d a nya a kultura si ke b ud a ya a n ko lo nia l d e ng a n b ud a ya lo ka l.

2.3 Tinja ua n fa ç a d e b a ng una n

Ba g ia n b a ng una n d a n a rsite ktur ya ng p a ling m ud a h untuk d iliha t a d a la h b a g ia n wa ja h b a ng una n a ta u ya ng le b ih d ike na l d e ng a n se b uta n fa ç a d e b a ng una n. Ba g ia n fa ç a d e b a ng una n ini jug a se ring d ise b ut ta m p a k, kulit lua r a ta up un ta m p a ng b a ng una n, ka re na fa ç a d e b a ng una n p a ling se ring d ib e ri p e nila ia n o le h p a ra p e ng a m a t ta np a m e m e riksa te rle b ih d a hulu ke se luruha n b a ng una n b a ik ke se luruha n sisi lua r b a ng una n, m a up un p a d a b a g ia n d a la m b a ng una n. Pe nila ia n te rse b ut tid a k ha nya d ila kuka n o le h p a ra a rsite k te ta p i jug a m a sya ra ka t a wa m (Prijo to m o 1987:3). Ko m p o sisi sua tu fa ç a d e , d e ng a n m e m p e rtim b a ng ka n se m ua p e rsya ra ta n fung sio na lnya

(je nd e la , p intu, sun sha ding , b id a ng

a ta p ) p a d a p rinsip nya d ila kuka n d e ng a n m e nc ip ta ka n ke sa tua n ya ng ha rm o nis d e ng a n m e ng g una ka n ko m p o sisi ya ng p ro p o rsio na l, unsur ve rtika l d a n ho riso nta l ya ng te rstruktur, m a te ria l, wa rna d a n e le m e n-e le m e n d e ko ra tif. Ha l la in ya ng tid a k ka la h p e nting untuk m e nd a p a tka n p e rha tia n ya ng le b ih a d a la h p ro p o rsi b uka a n-b uka a n, ting g i n-b a ng una n, p rinsip p e rula ng a n, ke se im b a ng a n ko m p o sisi ya ng b a ik, se rta te m a ya ng te rc a kup ke d a la m va ria si (Krie r1988:72).

Me nurut Krie r (1988:78) e le m e n-e ln-e m n-e n a rsitn-e ktur p n-e nd ukung fa ç a d n-e .

Fa ç a d e b e ra d a p ta si d e ng a n c ua c a ka re na a d a nya o rna m e n d i a ta s

te m b o k (te ritisa n a ta p d a n sun sha ding),

ya itu te ritisa n a ta u b ia sa d ise b ut sun sha d ing . Me nurut Lip p sm e ie r (1980:74-90) e le m e n fa ç a d e d a ri se b ua h b a ng una n ya ng se ka lig us m e rup a ka n

ko m p o ne n-ko m p o ne n ya ng m e m p e ng a ruhi fa ç a d e b a ng una n

a d a la h: 1). Ata p ; 2). Dind ing ; d a n 3). La nta i.

3. Pe m b a ha sa n

3.1 Re vie w Ka rya Ka rste ns d i Ind o ne sia Ir. He rm a n Tho m a s Ka rste n ya ng sa ng a t b e rp e ng a ruh d a la m a rsite ktur d a n ta ta ko ta Ma la ng d i za m a n ko lo nia l m e ng ha d irka n sisi ro m a ntis ko ta d a la m se tia p ra nc a ng a nnya . Pe re nc a na a n ka wa sa n ije n d id a sa ri o le h tuntuta n d a n ke b utuha n a ka n d a e ra h hunia n se b a g a i a kib a t d a ri p e ning ka ta n jum la h p e nd ud uk Ko ta Ma la ng ya ng b e rke m b a ng se iring d e ng a n d ib a ng unnya infra struktur p e rko ta a n se p e rti ja la n d a n re l ke re ta a p i. Se c a ra Um um o le h Pe m e rinta h Hind ia Be la nd a , Ma la ng d ia ra hka n se la in se b a g a i sa la h sa tu p usa t p e m e rinta ha n, jug a se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n untuk p a ra p e ting g i d a n p e ja b a t p e m e rinta ha n ya ng fung sinya ha m p ir sa m a d e ng a n Buite nzo o rg (Bo g o r) d a n Ba nd ung .

Be rd a sa rka n p e rio d isa si a rsite ktur, Ko ta Ma la ng d ib a ng un se sud a h e ra p e ng e m b a ng a n ko ta -ko ta la m a Hind ia Be la nd a se p e rti Ba ta via , Me e ste r C o rne lis, Se m a ra ng d a n Sura b a ya ha l ini m e rup a ka n ko nse kue nsi d a ri le ta k g e o g ra fis ko ta -ko ta te rse b ut ya ng te rle ta k p a d a ka wa sa n p e sisir ya ng jug a b e rfung si se b a g a i d a e ra h p e la b uha n. Ke la njuta n p e rke m b a ng a n Ba ta via d a ri se g i “ p e rg e ra ka n urb a n” d a p a t d ia m a ti b a hw a p e rg e ra ka n

te rse b ut m e nuju ke a ra h Buite nzo o rg d a n Ba nd ung d e ng a n p e rtim b a ng a n iklim d a n p a no ra m a a la m nya , se m e nta ra untuk Ja wa Tim ur ha l te rse b ut d a p a t d ia m a ti p a d a “ p e rg e ra ka n urb a n” d a ri Sura b a ya ke Pa surua n ke m ud ia n ke Ma la ng d e ng a n m e liha t fa kto r iklim d a n p a no ra m a a la m nya . Se m e nta ra itu p e rke m b a ng a n ko ta Se m a ra ng c e nd e rung sta g na n ka re na d i se kita rnya tid a k te rd a p a t ka wa sa n ya ng d ia ng g a p se sua i untuk d ija d ika n se b a g a i ko ta p e ristira ha ta n, m isa lnya d a e ra h p e rb ukita n d e ng a n sua sa na iklim ya ng se juk.

Me m b a ha s te nta ng ije n tid a k te rle p a s d a ri so so k ka rste nz Pe rke m b a ng a n tip o lo g i b a ng una n d a n ko ta d i Ind o ne sia tid a k d a p a t d ip isa hka n d e ng a n b e b e ra p a p e ristiwa p e nting ya ng te rja d i d i Ero p a , ha l te rse b ut te rka it d e ng a n ko nd isi p a d a m a sa itu, d im a na Ind o ne sia (Hind ia Be la nd a ) m e rup a ka n d a e ra h ko lo nisa si ya ng b a ik se c a ra la ng sung a ta up un tid a k la ng sung m e nd a p a t p e ng a ruh kua t d a ri ke kua sa a n Be la nd a . Be b e ra p a p e ristiwa p e nting ya ng d a p a t d ia ng g a p se b a g a i to ng g a k p e rke m b a ng a n p e re nc a na a n ko ta m o d e rn d a n ke la njuta n p e rke m b a ng a n a rsite ktur a d a la h :

a . Re vo lusi Ind ustri d i Ero p a , ha l ini

se c a ra tid a k la ng sung m e m b e rika n d ua p e ng a ruh p e nting . Pe rta m a , p e ning ka ta n ke b utuha n b a ha n m e nta h, m e nye b a b ka n tim b ulnya ko ta -ko ta a d ininistra tur d i Ind o ne sia . Ke d ua , b e rke m b a ng nya ko nse p -ko nse p p e re nc a na a n -ko ta m o d e rn ya ng te rc e tus se b a g a i ta ng g a p a n a ta s re vo lusi ind ustri m isa lnya ko nse p "G a rde n C ity" o le h Eb e ne se r Ho wa rd , b a hka n Ka rste np un d a la m kip ra hnya d i Ind o ne sia jug a te rp e ng a ruh o le h ko nse p te rse b ut.

b . Po litik kulturste lse l, p o litik ini

p e rke b una n ta na m a n ke ra s, d a n d a p a t p ula d ia ng g a p se b a g a l a wa l b e rke m b a ng nya wila ya h p e rta nia n d a n ko ta -ko ta a d m inistra tur p e rke b una n

c . Po litik Etis (Etisc he Po litie k), p o litik

m e m p unya i d a m p a k b a g i p e rke m b a ng a n p e re nc a na a n ko ta d i Ind o ne sia , d e ng a n d ike m b a ng ka nnya p e rb a ika n ka m p ung ko ta (1934)

d . Pe ng e m b a ng a n Pra na ta d a n

Ko nstitusi Ba ru. Te rb itnya UU

De se ntra lisa si "De c e ntra lisa tie Be sluit

Indise he Sta a tb la d" ta hun 1905/ 137, ya ng m e nd a sa ri te rb e ntuknya siste m

ko ta p ra ja (Sta a dg e me e nte ) ya ng

b e rsifa t o to no m . Ha l ini m e m a c u

p e rke m b a ng a n ko nse p si p e re nc a na a n ko ta ko lo nia l m o d e rn,

khususnya "G a rde n C ity" a ta u

"Tuinsta d"

3.2 G a m b a ra n Um um Pe re nc a na a n Ko ta d a n Arsite ktur Ko lo nia l d i Ma la ng

Pe re nc a na a n Ko ta Ma la ng ya ng m e rup a ka n ko m b ina si a nta ra p e re nc a na n b a ru d a n p e rb a ika n ya ng sud a h a d a , se rta a ntisip a si p e rke m b a ng a n ko ta sa m p a i ke d a e ra h

sub urb a n m e m b e ri p e lua ng

p e na ta a a n ya ng le b ih le lua sa d a la m p e m a nfa a ta n rua ng te rb uka ya ng te rinte g ra si d e ng a n ka wa sa n p e rm ukim a n. Da la m p ro se s p e re nc a na a n Ko ta Ma la ng Ka rste n sa ng a t p e d uli d e ng a n rua ng te rb uka ko ta ya ng se la lu d ifung sika n se b a g a i p a ru-p a ru ko ta d a n te m p a t ke g ia ta n so sia l b a g i p e nd ud uk. Pe m b a g ia n zo ning p e m ukim a n sa ng a t je la s ya itu d a e ra h villa d i b a g ia n Ba ra t ko ta , se d a ng d i d a e ra h ka m p ung b e ra d a d i b a g ia n Uta ra d a n Se la ta n. Da la m d a e ra h p e rka m p ung a n d ise d ia ka n la ha n ya ng lua s se b a b fa silita s so sia l sa ng a t d ip e rluka n. Se m e nta ra

p e rke m b a ng a n ko ta ya ng b e rikutnya

m e ng ikuti ma ste rp la n ya ng te la h

d ig a riska n.

Se ja k p e rp ind a ha n p usa t ko ta d a ri a fd e ling -ka b up a te n- d i Pa surua n ke Ma la ng d a n m e nja d i ka re sid e na n, Ma la ng m e nja d i p usa t p e m e rinta ha n ko lo nia l. Untuk m e nd ukung p e rke m b a ng a n ko ta Ma la ng se b a g a i ko ta a d m inistra tif b a nya k fa silita s-fa silita s ya ng ikut m e m e ria hka n p e re nc a na a n ko ta se p e rti :

ƒ Alun-a lun ko ta Ma la ng ya ng d id irika n

se ja k ta hun 1882 d id irika n se b a g a i p usa t p ro d uksi, ka re na fung sinya se b a g a i p usa t p e rto ko a n, hib ura n, a d m inistra tif sa m p a i m e nja d i se ntra l re lig ius.

ƒ Ma sjid Ag ung ya ng d id irika n se ja k

ta hun 1875 b e rd iri d i se b e la h b a ra t a lun-a lun m e nja d i b ukti tip o lo g i ko ta tra d isio na l d isa m p ing p usa t p e m e rinta ha n, p a sa r d a n ho te l. Tip o lo g i b a ng una n Ma sjid Ag ung m e ng a nd ung nila i histo ris p e rke m b a ng a n Isla m d i Ma la ng , m e skip un se ka ra ng b e rub a h d a n d i re no va si m e nja d i b e ntuk ko nste la si ke kinia n. Na m un b a g ia n b e la ka ng d a n d a la m nya tid a k ikut d ip ug a r.

ƒ Ije n Bo ule va rd ya ng b e rg a ya Indisc he

d a n m e rup a ka n wujud p e nc a ria n ja ti d iri a rsite ktur lo ka l ya ng se ka ra ng m e nja d i lo ka si p e rum a ha n e lite m e rup a ka n se ntuha n ro m a ntisKa rste n d i Ma la ng . Di se p a nja ng ja la n ini jug a kita m a sih b isa m e nya ksika n rum a h-rum a h b e rg a ya ko lo nia l ya ng te la h d ip o le s se d ikit m o d e rn. Misa lnya , g e re ja The re sia ke rk (G e re ja Sa nta The re sia )ya ng d ib a ng un o le h b iro a rsite k Rijkse n e n Esto urg le ta hun 1936.

ƒ G e d ung Ba nk Ind o ne sia Ma la ng

a d a la h m e nja d i sa ksi b isu b e ta p a b a ng una n kuno p e ning g a la n Be la nd a m a sih te rsisa d i sud ut-sud ut ko ta m a la ng ya ng p a d a t.

ƒ G a ya a rsite ktur e ro p a ta m p a k m unc ul p a d a b a ng una n g e re ja ka to lik Ha ti Kud us Ye sus ya ng b e ra d a d i ja la n Ka yuta ng a n-se ka ra ng ja la n Ba suki Ra hm a t-ya ng d id irika n se ja k ta hun 1905. Se o ra ng a rsite k Ero p a Ma rius J. Hulswitt te la h b e rja sa te rha d a p p e nd iria n g e re ja ini m e skip un b e lum ra m p ung ke se luruha n b a ng una n d a n b a ru d i re sto ra si ta hun 1930 d a n te ta p se p e rti itu sa m p a i se ka ra ng . Tip o lo g i b a ng una n ya ng c o nd o ng ke b e ntuk b a ng una n Ero p a b a nya k m e ng hia si ko ta Ma la ng se p e rti g e re ja Pro te sta n ya ng te rd a p a t d i Ja la n Ije n ya ng d id irika n ta hun 1912.

Se ja k sta tus ko ta d ite ta p ka n

se b a g a i g e me e nte –ko ta m a d ya -ta hun

1914 b a nya k fa silita s um um ya ng d id irika n, se p e rti:

ƒ Pa sa r Pe tjina n ta hun 1910 ya ng

m e nja d i p usa t p e rb e la nja a n m a sya ra ka t ko ta d a n se ka ra ng m e nja d i Pa sa r Be sa r. Ba nya k b a ng una n-b a ng una n tua b e rg a ya C ina Ero p a a ta u p e nc a m p ura n C ina d a n Ero p a , ha l te rse b ut d a p a t d iliha t d a ri b e ntuk b a ng una n d a n a ta p ya ng m a na b a g ia n b a ng una n m e ng g una ka n p ila r-p ila r d a n m o d e l je nd e la kha s Ero p a na m un a ta p nya m e le ng kung ke b a wa h ya ng d ic irika n se b a g a i a ta p rum a h kha s b a ng sa C ina . Se ja k p a sa r Pe tjina n d ia m b il a lih o le h Pe m d a ta hun 1911 p e m ug a ra n b a ng una n-b a ng una n te rse b ut te rus te rja d i sa m p a i se ka ra ng d a n tia d a b e rb e ka s.

ƒ Ho te l Pe la ng i ya ng d ulunya a d a la h

Pa la c e Ho te l -kum p ula n ho te l- Ja nse n d a n Je nse n ya ng te la h m e ng a la m i b a nya k p e m ug a ra n m e skip un sisa -sisa e tnisita snya m a sih ta m p a k. Se ja k ho te l te rse b ut d id irika n ta hun 1916 m e rup a ka n ho te l te rm e wa h d i Ma la ng ka re na d e ng a n ka p a sita s 125 ka m a r m e m p unya i

a rsite ktur b a ng una n ko lo nia l ya ng unik ta hun 1900-a n.

Sa la h sa tu b a ng una n ke b a ng g a a n ko ta Ma la ng ya ng b e rnua nsa e ro p a tro p ika l a d a la h b a la i ko ta Ma la ng . Ba ng una n te rse b ut d id irika n ta hun 1927-1929 o le h se o ra ng a rsite k d a ri Se m a ra ng H.F Ho rn. Dia b e rha sil m e m e na ng ka n te nd e r p e nd iria n b a ng una n d a ri sa ye m b a ra

p iha k g e me e nte Ma la ng . Aura kha rism a

ko lo nia l se a ka n m unc ul d a ri p e m a nd a ng a n fisik b a ng una n ini, se la in m e m iliki nila i se ja ra h jug a a se t c a g a r b ud a ya ko ta ya ng m e nja d i b ukti za m a n ke kua sa a n p e m e rinta h ko lo nia l.

3.3 Tinja ua n Tip o lo g i Ba ng una n p a d a Ka wa sa n Ije n

Ir. He rm a n Tho m a s Ka rste n ya ng sa ng a t b e rp e ng a ruh d a la m a rsite ktur d a n ta ta ko ta Ma la ng d i za m a n ko lo nia l m e ng ha d irka n sisi ro m a ntis ko ta d a la m se tia p ra nc a ng a nnya . Pe re nc a na a n ka wa sa n ije n d id a sa ri o le h tuntuta n d a n ke b utuha n a ka n d a e ra h hunia n se b a g a i a kib a t d a ri p e ning ka ta n jum la h p e nd ud uk Ko ta Ma la ng ya ng b e rke m b a ng se iring d e ng a n d ib a ng unnya infra struktur p e rko ta a n se p e rti ja la n d a n re l ke re ta a p i. Se c a ra Um um o le h Pe m e rinta h Hind ia Be la nd a , Ma la ng d ia ra hka n se la in se b a g a i sa la h sa tu p usa t p e m e rinta ha n, jug a se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n untuk p a ra p e ting g i d a n p e ja b a t p e m e rinta ha n ya ng fung sinya ha m p ir sa m a d e ng a n Buite nzo o rg (Bo g o r) d a n Ba nd ung .

Be rd a sa rka n p e rio d isa si a rsite ktur, Ko ta Ma la ng d ib a ng un se sud a h e ra p e ng e m b a ng a n ko ta -ko ta la m a Hind ia Be la nd a se p e rti Ba ta via , Me e ste r C o rne lis, Se m a ra ng d a n Sura b a ya ha l ini m e rup a ka n ko nse kue nsi d a ri le ta k g e o g ra fis ko ta -ko ta te rse b ut ya ng te rle ta k p a d a ka wa sa n p e sisir ya ng jug a b e rfung si se b a g a i d a e ra h p e la b uha n. Ke la njuta n p e rke m b a ng a n

Ba ta via d a ri se g i “ p e rg e ra ka n urb a n” d a p a t d ia m a ti b a hw a p e rg e ra ka n te rse b ut m e nuju ke a ra h Buite nzo o rg d a n Ba nd ung d e ng a n p e rtim b a ng a n iklim d a n p a no ra m a a la m nya , se m e nta ra untuk Ja wa Tim ur ha l te rse b ut d a p a t d ia m a ti p a d a “ p e rg e ra ka n urb a n” d a ri Sura b a ya ke Pa surua n ke m ud ia n ke Ma la ng d e ng a n m e liha t fa kto r iklim d a n p a no ra m a a la m nya . Se m e nta ra itu p e rke m b a ng a n ko ta Se m a ra ng c e nd e rung sta g na n ka re na d i se kita rnya tid a k te rd a p a t ka wa sa n ya ng d ia ng g a p se sua i untuk d ija d ika n se b a g a i ko ta p e ristira ha ta n, m isa lnya d a e ra h p e rb ukita n d e ng a n sua sa na iklim ya ng se juk.

Ka re na p e ng e m b a ng a n ko ta Ma la ng itu se nd iri b e rla ng sung se te la h Sura b a ya , m a ka te rd a p a t p e rb e d a a n tip o lo g i a rsite ktur, d im a na p a d a wa ktu ya ng b e rsa m a a n (a khir ta hun 1870a n - a wa l 1900a n) b a nya k a rsite k m ud a d a ri Be la nd a d e ng a n p e m a ha m a n d a n ko nse p a rsite ktur ya ng b e rb e d a d e ng a n p e nd a hulunya . Se b a g a im a na kita ke ta hui p a d a wa ktu ya ng b e rsa m a a n b e rke m b a ng d ua ke lo m p o k b e sa r fa ha m a rsite ktur d i Be la nd a ya itu Amste rda m Sc ho o l ya ng m e na m p ilka n

wujud ya ng e ksp re sio nis, ke m ud ia n de

Stijl ya ng d ip e ng a ruhi la ng g a m se ni d e ko ra tif Fra nk Llo yd Wrig ht d e ng a n c iri kha s p e ng o la ha n b id a ng -b id a ng g e o m e tris, se m e nta ra itu se c a ra um um d i Ero p a jug a b e rke m b a ng te o ri la innya m isa lnya Le C o rb usie r d a n Wa lte r

G ro p hius d e ng a n Ba uha us nya ,

ke m ud ia n d i Be lg ia m unc ul Art

No uve a u. Ke lo m p o k a rsite k m ud a d a ri Be la nd a ya ng d id a sa ri o le h ke d ua fa ha m ini m e ng kritik g a ya b a ng una n Emp ire Style ( ya ng d ia d o p si d a ri b e ntuk a rsite ktur ya ng b e rke m b a ng d i Pe ra nc is ) tid a k m e nc e rm inka n ko nd isi se te m p a t d a n b e rke sa n se b a g a i a rsite ktur d e ng a n g a ya e kle tik ya ng b e rke sa n te m p e la n.

Pe rlu d ike ta hui b a hwa p a d a

m ula nya a rsite ktur Emp ire Style m a suk ke

Ind o ne sia se b a g a i wujud untuk m e na m p ilka n he g e m o ny p e ng ua sa te rha d a p d a e ra h ko lo ninya , d a n sa la h sa tu to ko h ya ng b e rp e ng a ruh p a d a sa a t itu a d a la h d a ri ka la ng a n m ilite r ya itu Da e nd e ls ya ng p e rna h b e rd ina s d i ke te nta ra a n Pe ra nc is, ya ng m a na p a d a p e rio d e ya ng le b ih a wa l d i Pe ra nc is se nd iri Na p o le o n Bo na p a rte se d a ng m e ng e m b a ng ka n ke kua sa a nnya d e ng a n p o litik e ksp a nsinya .

Ta b e l 1. Pe rb a nd ing a n Lua sa n La ha n d a n Ba ng una n Pa d a Ja la n Ije n Ma la ng

*) tid a k te rm a suk lua sa n la nta i 2 Sum b e r : ha sil a na lisis

G a m b a r 1. Pe ta Pe m b a g ia n Pe rsil d a n Lua sa n Ba ng una n p a d a Ja la n Ije n

G a m b a r 2. Sa la h sa tu b e rukura n ke c il d e ng a n b e ntuk a ta p lim a sa n d a n b a g ia n g e ve l m e ng g una ka n b ila h p a p a n.

G a m b a r 3. Hunia n typ e se d a ng , a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is na m p a k p a d a lub a ng -lub a ng ve ntila si d a n a d a nya le ve l ho riso nta l m e m p e rte g a s sim b o lisa si ke p a la p a d a b a ng una n

G a m b a r 4. Hunia n Typ e Villa / Be sa r p a d a b a g ia n Se la ta n Ije n Bo ule va rd , b e ntuk a ta p nya m e rup a ka n p e nye ra p a n d a ri b e ntuk ya ng a d a p a d a a ta p b a ng una n tra d isio na l

Tip o lo g i b a ng una n hunia n p a d a ka wa sa n ije n m e nunjukka n sim b o lisa si unsur ke p a la (a ta p ), b a d a n (d ind ing ) d a n ka ki (p lint/ b a se ) ya ng jug a te rd a p a t p a d a tip o lo g i a rsite ktur

nusa nta ra , wa la up un d id a sa ri o le h filo so fi ya ng b e rb e d a . Pa d a a ta p te ra s te rliha t a d a nya p e ng a ruh b e ntuk a rsite ktur lo ka l, d im a na tid a k la g i te rliha t

c a no p y e ntra nc e se p e rti p a d a b a ng una n-b a ng una n ko lo nia l d i Sura b a ya te ta p i m e ng g una ka n b ila h p a p a n se b a g a i p e nutup d a n te rd a p a t

b id a ng ya ng m e ne rus ( o ve r ste k ).

Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s

ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a d a la m ra ng ka ke se ha ta nnya . Da ri sinila h to ng g a k kip ra h He rm a n Tho m a s Ka rste n d im ula i. Se b e lum nya Ma c La ine Po nt b a nya k m e ng g a li b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur lo ka l tid a k ha nya ya ng d i Ja wa se p e rti Jo g lo te ta p i jug a ke b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur nusa nta ra la innya se p e rti rum a h G a d a ng d i Mina ng ka b a u d a n b a ng una n rum a h a ta u lum b ung d a ri suku Ba ta k Ma nd a iling .

G a m b a r 5. Hunia n ya ng te la h m e ng a la m i a lih fung si te ta p i m a sih m e m p e rta ha nka n b e ntuk a slinya , na m p a k d o rm e r p a d a b a ng una n a ta p se b a g a i sa la h sa tu c iri b a ng una n ko lo nia l

Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a

d a la m ra ng ka ke se ha ta nnya . Da ri sinila h to ng g a k kip ra h He rm a n Tho m a s Ka rste n d im ula i. Se b e lum nya Ma c La ine Po nt b a nya k m e ng g a li b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur lo ka l tid a k ha nya ya ng d i Ja wa se p e rti Jo g lo te ta p i jug a ke b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur nusa nta ra la innya se p e rti rum a h G a d a ng d i Mina ng ka b a u d a n b a ng una n rum a h a ta u lum b ung d a ri suku Ba ta k Ma nd a iling .

G a m b a r 6. Hunia n p a d a p e rsil ya ng te rle ta k d i sud ut ja la n d e ng a n p e rp a d ua n a ta p p e risa i d a n p e la na d e ng a n o ve r ste k m e rup a ka n sa la h sa tu up a ya a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is

Ke la njuta n Pe rke m b a ng a n ya ng m e nunjukka n p e rub a ha n d a n a sim ila si b e ntuk d a ri tip o lo g i b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n na m p a k p a d a d ua kutub nya p a d a b a g ia n Uta ra d a n Se la ta n ya ng d ip e ng a ruhi p e rke m b a ng a n a ktifita s d a n p e rtum b uha n Ko ta Ma la ng se c a ra ke se luruha n. Wa la up un te rd a p a t b e b e ra p a unit b a ng una n d e ng a n tip o lo g i d a n fung si ya ng b a ru te ta p i se c a ra sig nifika n tid a k m e rub a h tip o lo g i ka wa sa n ije n se c a ra d o m ina n. Fung si d o m ina n p a d a ka wa sa n ini te ta p se b a g a i ka wa sa n hunia n, a d a p un p e rub a ha n ya ng b a nya k te rja d i a d a la h p a d a b e b e ra p a unsur d a n m a te ria l b a ng una n ya ng sifa tnya se b a g a i up a ya p e m e liha ra a n b a g ia n ya ng rusa k. Pe rub a ha n ya ng d ila kuka n d a p a t d iliha t m isa lnya p a d a p e ng g a ntia n m a te ria l a ta p d a n b e b e ra p a b a g ia n kuse n d a n

p intu ta np a m e rub a h sha p e d a n fo rm

a ta u silue t b a ng una n se c a ra ke se luruha n se hing g a se c a ra visua l b e ntuk d a n tip o lo g i b a ng una n p a d a

ka wa sa n Ije n ini d a p a t d ip e rta ha nka n, b a ik unit p e r unit m a up un d a la m ta ta na n se b ua h ka wa sa n.

G a m b a r 7. G e re ja St. The re sia ya ng m e rup a ka n sa la h sa tu b a ng una n kunc i p a d a Ja la n Ije n d e ng a n la ng g a m a rsite ktur Ne o G o tik ya ng na m p a k

p a d a o kulus, d e re ta n rc h

d i a ta s e ntra nc e d a n

o rna m e n b e rup a mo lding

ya ng tid a k te rla lu ra m a i

G a m b a r 8. Sa la h sa tu b a g una n p a d a b a g ia n Uta ra ya ng m e ng a la m i te ka na n p e rub a ha n te ta p i b e rusa ha

untuk te ta p m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya m e la lui b e ntuk d a n

ke se d e rha na a n c a no p y

G a m b a r 9. Sa la h sa tu b a g una n typ e villa (b e rla nta i 2) d e ng a n p e ng o la ha n b a g ia n ya ng te rle ta k p a d a sud ut ja la n,

m e ng hind a ri ke sa n m o no to n d a ri b e ntuk ya ng

m e m a nja ng

G a m b a r 10. Hunia n ya ng te la h

m e ng a la m i p e rub a ha n ,wa la up un b e ntuk a ta p d iup a ya ka n m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya te ta p i lisp la nk b e to n b e rd im e nsi b e sa r m e m b ua t b a ng una n ini

te rliha t ko ntra s d e ng a n b e ntu b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n

4. Ke sim p ula n

Tip o lo g i b a ng una n p a d a

ka wa sa n ije n ya ng b a nya k d id o m ina si ka rya Ir He rm a n Tho m a s Ka rste n m e m p e rliha tka n a d a nya p e nc a ria n wujud a rsite ktur lo ka l b a ik d a ri se g i b e ntuk m a up un m a te ria l, ya ng le b ih se sua i untuk b a ng una n d i d a e ra h tro p is d a n se c a ra d im e nsio na l m a m p u m e wa d a hi fung si d a n a ktifita s p e ng huninya ya ng te ntu sa ja b e rb e d a d a ri fung si a sli d a ri a rsite ktur lo ka l itu se nd iri. Pa d a tip o lo g i b a ng una n rum a h ting g a l ya ng d o m ina n p a d a ka wa sa n ije n te rliha t m ula i m e ning g a lka n c iri Emp ire Style .

Se b a g a im a na p e re nc a na a n

p a d a ka wa sa n p e m ukim a n la innya d i Ma la ng a ta u p a d a d a e ra h la innya se p e rti Se m a ra ng , Ka rste n m e ne ra p ka n p e m b a g ia n-p e m b a g ia n b e rd a sa rka n stra ta so sia l d a n ke la s e ko no m i, ya itu ting g i, m e ne ng a h d a n re nd a h, se la in itu Ka rste n jug a m e ne ra p ka n p rinsip p e re nc a na a n ko ta , p e nzo ning a n, ting ka ta n/ hira rki ja la n-ja la n se p e rti d i Ero p a . Se la in itu p e rtim b a ng a n b e rd a sa rka n to p o g ra fi jug a m e ne ntuka n p e m b a g ia n p e rsil. Pa d a ka wa sa n Ije n ha l te rse b ut d a p a t d iliha t p a d a p e rb e d a a n ukura n p e rsil, lua s b a ng una n d a n typ e d a ri rum a h a ta u villa ya ng p a d a m ula nya m e m a ng d ip e runtukka n se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n b a g i p a ra p e ja b a t Hind ia Be la nd a .

Be rd a sa rka n p e ng a m a ta n

te rha d a p time se rie s, se q ue nc e visua l

ka wa sa n, da n p e ne lusura n urb a n

a rte fa c t de ng a n p e nde ka ta n tip o lo g i te rha d a p ko ta d a n b a ng una n d i Hind ia Be la nd a , kita d a p a t m e ng a m a ti d o m ina si ka rya Ka rste n se b a g a i p e le ta k d a sa r ko nse p p e ng e m b a ng a n ko ta m o d e rn d i Ind o ne sia se p e rti Se m a ra ng , Ba nd ung , Ba ta via (Ja ka rta ), Ma g e la ng , Ma la ng , Buite nzo rg (Bo g o r), Ma d iun

C ire b o n, Me e ste r C o rne lis (Ja tine g a ra ), Yo g ya , Sura ka rta , d a n Purwo ke rto .

Da sa r p e m ikira n Ka rste n d a la m p ro se s p e ra nc a ng a n rua ng ko ta jug a m e ng a c u p a d a p e re nc a na a n (p e m e rinta h ko ta ) se b e lum nya , m isa lnya te rha d a p p e ng a ruh d o m ina n

ko nse p "g a rde n c ity". Ha l ini te rliha t

d e ng a n a d a nya ta m a n um um d a n ha la m a n p a d a se tia p rum a h. Untuk p e rle ta ka n rum a h, ta m a n um um d a n rua ng te rb uka , Ka rste n se ja uh m ung kin m e ng ikuti ke a d a a n to p o g ra fi, ke m iring a ke m iring a n d a n b e lo ka n-b e lo ka n ya ng a d a . Pe m n-b a g ia n ta na h d a n a ra h ja la n ya ng ha nya te rd iri d a n d ua ka te g o ri (uta m a d a n se kund e r), se la in m e ng ikuti ke a d a a n ta na h jug a d ib ua t se d e m ikia n rup a se hing g a rum a h-rum a h d a n ta m a n-ta m a n um um d a p a t m e m iliki kua lita s visua l ya ng b a ik.

5. Da fta r Pusta ka

Ha nd ino to & So e ha rg o , P.H. (1996). Pe rke mb a ng a n Ko ta da n Arsite ktur Ko lo nia l Be la nda d i Ma la ng . Sura b a ya : Le m b a g a Pe ne litia n d a n Pe ng a b d ia n ke p a d a Ma sya ra ka t, Unive rsita s Kriste n PETRA.

Ka rizstia , A. D. (2008). Tip o lo g i Wa ja h

Ruma h Ting g a l Ko lo nia l Be la nda di Ka yu Ta ng a n, Ma la ng. Skrip si. Tid a k d ite rb itka n. Ma la ng : Jurusa n Arsite ktur Fa kulta s Te knik Unive rsita s Bra wija ya .

Krie r, R. (1988). Arc hite c tura l

C o mp o sitio n. Lo nd o n: Ac a d e m y Ed itio n

Lip p sm e ie r, G . (1980). Ba ng una n Tro p is

(Ed isi ke -2). Ja ka rta : Erla ng g a

Prijo to m o , J. (1987). Ko mp o sisi O la h

Ta mp a ng Arsite ktur Ka mp ung (Te la a h Ka sus Ka m p ung d i Sura b a ya ). Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n

Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Ra c hm a wa ti, M. (1990). Studi O la h

Ta mp a ng Ba ng una n Ko lo nia l

(Ruma h Ting g a l di Ma la ng ).

Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Sulistijo wa ti, M. (1991). Tip o lo g i Arsite ktur

Pa da Ruma h Ko lo nia l Sura b a ya (De ng a n Ka sus Pe ruma ha n Pla mp ita n da n Se kita rnya ). Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Sum a lyo , Y. (1993). Arsite ktur Ko lo nia l

Be la nda Di Indo ne sia . Yo g ya ka rta : G a d ja h Ma d a Unive rsity Pre ss.

G a m b a r 1. Pe ta Pe m b a g ia n Pe rsil d a n Lua sa n Ba ng una n p a d a Ja la n Ije n

G a m b a r 2. Sa la h sa tu b e rukura n ke c il d e ng a n b e ntuk a ta p lim a sa n d a n b a g ia n g e ve l m e ng g una ka n b ila h p a p a n.

G a m b a r 3. Hunia n typ e se d a ng , a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is na m p a k p a d a lub a ng -lub a ng ve ntila si d a n a d a nya le ve l ho riso nta l m e m p e rte g a s sim b o lisa si ke p a la p a d a b a ng una n

G a m b a r 4. Hunia n Typ e Villa / Be sa r p a d a b a g ia n Se la ta n Ije n Bo ule va rd , b e ntuk a ta p nya m e rup a ka n p e nye ra p a n d a ri b e ntuk ya ng a d a p a d a a ta p b a ng una n tra d isio na l

Tip o lo g i b a ng una n hunia n p a d a ka wa sa n ije n m e nunjukka n sim b o lisa si unsur ke p a la (a ta p ), b a d a n (d ind ing ) d a n ka ki (p lint/ b a se ) ya ng jug a te rd a p a t p a d a tip o lo g i a rsite ktur

nusa nta ra , wa la up un d id a sa ri o le h filo so fi ya ng b e rb e d a . Pa d a a ta p te ra s te rliha t a d a nya p e ng a ruh b e ntuk a rsite ktur lo ka l, d im a na tid a k la g i te rliha t a d a nya G e ve l p a d a p e ng a khira n

c a no p y e ntra nc e se p e rti p a d a b a ng una n-b a ng una n ko lo nia l d i Sura b a ya te ta p i m e ng g una ka n b ila h p a p a n se b a g a i p e nutup d a n te rd a p a t b id a ng ya ng m e ne rus ( o ve r ste k ).

Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s

ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a d a la m ra ng ka ke se ha ta nnya . Da ri sinila h to ng g a k kip ra h He rm a n Tho m a s Ka rste n d im ula i. Se b e lum nya Ma c La ine Po nt b a nya k m e ng g a li b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur lo ka l tid a k ha nya ya ng d i Ja wa se p e rti Jo g lo te ta p i jug a ke b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur nusa nta ra la innya se p e rti rum a h G a d a ng d i Mina ng ka b a u d a n b a ng una n rum a h a ta u lum b ung d a ri suku Ba ta k Ma nd a iling .

G a m b a r 5. Hunia n ya ng te la h m e ng a la m i a lih fung si te ta p i m a sih m e m p e rta ha nka n b e ntuk a slinya , na m p a k d o rm e r p a d a b a ng una n a ta p se b a g a i sa la h sa tu c iri b a ng una n ko lo nia l

Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a

d a la m ra ng ka ke se ha ta nnya . Da ri sinila h to ng g a k kip ra h He rm a n Tho m a s Ka rste n d im ula i. Se b e lum nya Ma c La ine Po nt b a nya k m e ng g a li b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur lo ka l tid a k ha nya ya ng d i Ja wa se p e rti Jo g lo te ta p i jug a ke b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur nusa nta ra la innya se p e rti rum a h G a d a ng d i Mina ng ka b a u d a n b a ng una n rum a h a ta u lum b ung d a ri suku Ba ta k Ma nd a iling .

G a m b a r 6. Hunia n p a d a p e rsil ya ng te rle ta k d i sud ut ja la n d e ng a n p e rp a d ua n a ta p p e risa i d a n p e la na d e ng a n o ve r ste k m e rup a ka n sa la h sa tu up a ya a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is

Ke la njuta n Pe rke m b a ng a n ya ng m e nunjukka n p e rub a ha n d a n a sim ila si b e ntuk d a ri tip o lo g i b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n na m p a k p a d a d ua kutub nya p a d a b a g ia n Uta ra d a n Se la ta n ya ng d ip e ng a ruhi p e rke m b a ng a n a ktifita s d a n p e rtum b uha n Ko ta Ma la ng se c a ra ke se luruha n. Wa la up un te rd a p a t b e b e ra p a unit b a ng una n d e ng a n tip o lo g i d a n fung si ya ng b a ru te ta p i se c a ra sig nifika n tid a k m e rub a h tip o lo g i ka wa sa n ije n se c a ra d o m ina n. Fung si d o m ina n p a d a ka wa sa n ini te ta p se b a g a i ka wa sa n hunia n, a d a p un p e rub a ha n ya ng b a nya k te rja d i a d a la h p a d a b e b e ra p a unsur d a n m a te ria l b a ng una n ya ng sifa tnya se b a g a i up a ya p e m e liha ra a n b a g ia n ya ng rusa k. Pe rub a ha n ya ng d ila kuka n d a p a t d iliha t m isa lnya p a d a p e ng g a ntia n m a te ria l a ta p d a n b e b e ra p a b a g ia n kuse n d a n p intu ta np a m e rub a h sha p e d a n fo rm

a ta u silue t b a ng una n se c a ra ke se luruha n se hing g a se c a ra visua l b e ntuk d a n tip o lo g i b a ng una n p a d a

ka wa sa n Ije n ini d a p a t d ip e rta ha nka n, b a ik unit p e r unit m a up un d a la m ta ta na n se b ua h ka wa sa n.

G a m b a r 7. G e re ja St. The re sia ya ng m e rup a ka n sa la h sa tu b a ng una n kunc i p a d a Ja la n Ije n d e ng a n la ng g a m a rsite ktur

Ne o G o tik ya ng na m p a k

p a d a o kulus, d e re ta n rc h

d i a ta s e ntra nc e d a n o rna m e n b e rup a mo lding

ya ng tid a k te rla lu ra m a i

G a m b a r 8. Sa la h sa tu b a g una n p a d a b a g ia n Uta ra ya ng m e ng a la m i te ka na n p e rub a ha n te ta p i b e rusa ha

untuk te ta p m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya m e la lui b e ntuk d a n ke se d e rha na a n c a no p y

G a m b a r 9. Sa la h sa tu b a g una n typ e villa (b e rla nta i 2) d e ng a n p e ng o la ha n b a g ia n ya ng te rle ta k p a d a sud ut ja la n,

m e ng hind a ri ke sa n m o no to n d a ri b e ntuk ya ng

m e m a nja ng

G a m b a r 10. Hunia n ya ng te la h m e ng a la m i p e rub a ha n ,wa la up un b e ntuk a ta p d iup a ya ka n m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya te ta p i lisp la nk b e to n b e rd im e nsi b e sa r m e m b ua t b a ng una n ini

te rliha t ko ntra s d e ng a n b e ntu b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n

4. Ke sim p ula n

Tip o lo g i b a ng una n p a d a ka wa sa n ije n ya ng b a nya k d id o m ina si ka rya Ir He rm a n Tho m a s Ka rste n m e m p e rliha tka n a d a nya p e nc a ria n wujud a rsite ktur lo ka l b a ik d a ri se g i b e ntuk m a up un m a te ria l, ya ng le b ih se sua i untuk b a ng una n d i d a e ra h tro p is d a n se c a ra d im e nsio na l m a m p u m e wa d a hi fung si d a n a ktifita s p e ng huninya ya ng te ntu sa ja b e rb e d a d a ri fung si a sli d a ri a rsite ktur lo ka l itu se nd iri. Pa d a tip o lo g i b a ng una n rum a h ting g a l ya ng d o m ina n p a d a ka wa sa n ije n te rliha t m ula i m e ning g a lka n c iri

Emp ire Style .

Se b a g a im a na p e re nc a na a n p a d a ka wa sa n p e m ukim a n la innya d i Ma la ng a ta u p a d a d a e ra h la innya se p e rti Se m a ra ng , Ka rste n m e ne ra p ka n p e m b a g ia n-p e m b a g ia n b e rd a sa rka n stra ta so sia l d a n ke la s e ko no m i, ya itu ting g i, m e ne ng a h d a n re nd a h, se la in itu Ka rste n jug a m e ne ra p ka n p rinsip p e re nc a na a n ko ta , p e nzo ning a n, ting ka ta n/ hira rki ja la n-ja la n se p e rti d i Ero p a . Se la in itu p e rtim b a ng a n b e rd a sa rka n to p o g ra fi jug a m e ne ntuka n p e m b a g ia n p e rsil. Pa d a ka wa sa n Ije n ha l te rse b ut d a p a t d iliha t p a d a p e rb e d a a n ukura n p e rsil, lua s b a ng una n d a n typ e d a ri rum a h a ta u villa ya ng p a d a m ula nya m e m a ng d ip e runtukka n se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n b a g i p a ra p e ja b a t Hind ia Be la nd a .

Be rd a sa rka n p e ng a m a ta n te rha d a p time se rie s, se q ue nc e visua l

ka wa sa n, da n p e ne lusura n urb a n

a rte fa c t de ng a n p e nde ka ta n tip o lo g i

te rha d a p ko ta d a n b a ng una n d i Hind ia Be la nd a , kita d a p a t m e ng a m a ti d o m ina si ka rya Ka rste n se b a g a i p e le ta k d a sa r ko nse p p e ng e m b a ng a n ko ta m o d e rn d i Ind o ne sia se p e rti Se m a ra ng , Ba nd ung , Ba ta via (Ja ka rta ), Ma g e la ng , Ma la ng , Buite nzo rg (Bo g o r), Ma d iun

C ire b o n, Me e ste r C o rne lis (Ja tine g a ra ), Yo g ya , Sura ka rta , d a n Purwo ke rto .

Da sa r p e m ikira n Ka rste n d a la m p ro se s p e ra nc a ng a n rua ng ko ta jug a m e ng a c u p a d a p e re nc a na a n (p e m e rinta h ko ta ) se b e lum nya , m isa lnya te rha d a p p e ng a ruh d o m ina n ko nse p "g a rde n c ity". Ha l ini te rliha t d e ng a n a d a nya ta m a n um um d a n ha la m a n p a d a se tia p rum a h. Untuk p e rle ta ka n rum a h, ta m a n um um d a n rua ng te rb uka , Ka rste n se ja uh m ung kin m e ng ikuti ke a d a a n to p o g ra fi, ke m iring a ke m iring a n d a n b e lo ka n-b e lo ka n ya ng a d a . Pe m n-b a g ia n ta na h d a n a ra h ja la n ya ng ha nya te rd iri d a n d ua ka te g o ri (uta m a d a n se kund e r), se la in m e ng ikuti ke a d a a n ta na h jug a d ib ua t se d e m ikia n rup a se hing g a rum a h-rum a h d a n ta m a n-ta m a n um um d a p a t m e m iliki kua lita s visua l ya ng b a ik.

5. Da fta r Pusta ka

Ha nd ino to & So e ha rg o , P.H. (1996).

Pe rke mb a ng a n Ko ta da n

Arsite ktur Ko lo nia l Be la nda d i

Ma la ng . Sura b a ya : Le m b a g a Pe ne litia n d a n Pe ng a b d ia n ke p a d a Ma sya ra ka t, Unive rsita s Kriste n PETRA.

Ka rizstia , A. D. (2008). Tip o lo g i Wa ja h Ruma h Ting g a l Ko lo nia l Be la nda

di Ka yu Ta ng a n, Ma la ng. Skrip si.

Tid a k d ite rb itka n. Ma la ng : Jurusa n Arsite ktur Fa kulta s Te knik Unive rsita s Bra wija ya .

Krie r, R. (1988). Arc hite c tura l

C o mp o sitio n. Lo nd o n: Ac a d e m y

Ed itio n

Lip p sm e ie r, G . (1980). Ba ng una n Tro p is

(Ed isi ke -2). Ja ka rta : Erla ng g a Prijo to m o , J. (1987). Ko mp o sisi O la h

Ta mp a ng Arsite ktur Ka mp ung

(Te la a h Ka sus Ka m p ung d i Sura b a ya ). Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n

Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Ra c hm a wa ti, M. (1990). Studi O la h Ta mp a ng Ba ng una n Ko lo nia l

(Ruma h Ting g a l di Ma la ng ).

Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Sulistijo wa ti, M. (1991). Tip o lo g i Arsite ktur Pa da Ruma h Ko lo nia l Sura b a ya (De ng a n Ka sus Pe ruma ha n

Pla mp ita n da n Se kita rnya ). Tid a k

d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.

Sum a lyo , Y. (1993). Arsite ktur Ko lo nia l Be la nda Di Indo ne sia .

Yo g ya ka rta : G a d ja h Ma d a Unive rsity Pre ss.