Staff Site Universitas Negeri Yogyakarta metabolisme fungi A

METABOLISME

Oleh:
Siti Umniyatie

NUTRIEN
Makromolokul
Ⱥ
mikromolokul

SEL
(METABOLIME)

MASSA SEL
ENERGI
ENTROPI
GERAK

KONVERSI ENERGI DALAM SEL

METABOLISME (fungi)

merupakan seluruh reaksi khemis yang terjadi di dalam sel.
ƒ Meliputi :
p
ƒ Anabolisme : pembentukan molokul komplek  yang membutuhkan 

energi.

ƒ Katabolisme : merupakan proses reduksi molokul kompleks yang akan 
K t b li
  
k  
  d k i  l k l k
l k 
  k  

menghasilkan energi.

PRODUKSI ENERGI :
Dimulai  dari pembongkaran glukosa yang diikuti oleh 2 jalur utama yaitu 
: EMBDEN‐MEYERHOF (EM) DAN PHENTOSA PHOSPHAT (PP).

Kedua jalur tersebut memiliki kesamaan yaitu menghasilkan 
GLISERALDEHID P
GLISERALDEHID‐3P.
Kedua jalur tersebut memilki perbedaan fungsi :
ƒ EM : merupakan jalur untuk menghasilkan energi dan untuk 
menyediakan prekursor untuk sintesis bahan‐bahan sel (anabolisme).
ƒ PP : untuk menghasilkan produk intermedier untukm sintesis asam 
nukleat (Robose‐5P) dan  untuk sintesis asam amino aromatik 
(E it
(Eritrose‐5P) 
P) 

HUBUNGAN ANABOLISME DENGAN KATABOLISME

Jalur embden‐meyerhoff (Heksosa Di Pospat/HDP

JALUR PHENTOSA PHOSPHAT(Heksosa Mno Pospat/HMP)

Embden‐meyerhof  dan siklus Tri Karboksilat
y EMBDEN MEYERHOF (HEKSOSA 

ƒ

ƒ

ƒ

ƒ

DI PHOSPHAT) :
Di mulai dengan pemecahan mol 
gula (6 C) yang akan difosforilasi 
menjadi fruktose ‐1,6 di Phosphat 
menjadi fruktose  1 6 di Phosphat 
yang memerlukan 2 molokul ATP.
Fruktose‐1,6 di Phosphat 
selanjutnya akan dikonversikan 
menjadi 2 mol asam piruvat (3 C). 
d
l
( )

Pada reaksi ini dibentu 4 ATP.Reaksi 
ini terjadi di dalam sitosol.
Oksidasi 2 mol asam piruvat (terjadi 
p
( j
di dalam mitokhondria) menjadi 2 
mol Asetil‐CoA .
Asetil‐CoA (2C)  bereaksi dengan 
oxaloasetat (4 C) membentuk asam 
sitrat (6C) yang selanjutnya diubah 
menjadi oxalasetat melalui reaksi 
dalam siklus Tri Karboksilat (TCA 
=Tri Caroxylic Acid)
=Tri Caroxylic Acid).

SIKLUS TRI KARBOKSILAT/TCA 
y SIKLUS TRI KARBOKSILAT/TCA :
ƒ Melalui siklus TCA molokul gula 
seluruhnya dioksidasi secara 
sempurna menjadi 6 mol CO2.

ƒ Komponen nukleotid : (NAD+), 
(NADP+) dan (FAD+) akan 
mengalami reduksi menjadi 
((NADH), (NADPH) dan FADH
), (
)
2
akan dioksidasi secara kontinyu 
melalui transpor elektron dan 
oksigen sebagai aseptor terakhirnya 
((respirasi aerob).
esp as ae ob).
ƒ Pada proses ini juga akan dihasilkan 
energi ATP.
ƒ Sehingga energi dapat berasal dari : 
pembongkran makromolokul,dan 
b
k   k
l k ld  
dari rantai transport elektron.


SIKLUS TRI KARBOKSILAT (kreb’s)

JALUR PHENTOSA PHOSPHAT(Heksosa Mno Pospat/HMP)

SUBSTRAT NON GLUKOSA
FUNGI DAPAT TUMBUH PADA SUBSTRAT NON GLUKOSA : xylosa  
y FUNGI DAPAT TUMBUH PADA SUBSTRAT NON GLUKOSA : xylosa, 
asam asetat, asam amino dan asam lemak.
y PEMANFAATAN SUMBER NON GLUKOSA :

1. XYLOSA : merupakan komponen utama hemiselulosa. 

Melalui jalur Pentosa Phosphat dapat dikonversikan 
menjadi energi.
2. ASAM ASETAT : melalui reaksi Oksal Asetat dengan Asetil 
C A k   b
CoA kan terbentuk Asam Sitrat dan melalui siklus TCA 
k A
 Si

 d   l l i  ikl  TCA 
akan menghasilkan energi 12 ATP dan berbagai prekursor.
3. ASAM AMINO  (GLUTAMAT ) : melalui proses deaminasi 
p
menjadi  ‐ ketoglutarat masuk ke siklus TCA 
menghasilkan 9 ATP.
4. ASAM LEMAK : dikonversi menjadi Asetyl
ASAM LEMAK : dikonversi menjadi Asetyl‐CoA ( 
CoA (  ‐
oksidase) masuk ke siklus TCA akan menghasilkan energi 
dan beberapa prekursor.

ƒ GULA SELALU DIBUTUHKAN DALAM PROSES SINTESIS(ASAM NUKLEAT).
ƒ PROSES REGENERASI GULA DENGAN SUBSTRAT NON GULA DISEBUT DENGAN 

GLUKONEOGENESIS.
p
p
j
ƒ Apabila tumbuh pd.substrat asetat : ASETAT akan dikonversi menjadi asetil‐Co A. 

Asetil‐CoA ȹ oksaloasetat (melalui lintasan pendek yang disebut siklus glioksilat)
ƒ Reaksi pertama yang terjadi adalah pemecahan isositrat (6 C) ȹ suksinat (4C) dan glioksilat

(2C).
(2C)
ƒ Glioksilat bereaksi dengan asetil-CoA ȹ malat yang selanjutnya terbentuk oksalasetat.
ƒ Oksalaset mengalami dekarboksilasi membentuk Phospho Enol Pyruvat (PEP).
ƒ PEP secara reversibel akan membentuk gula (selama lintasan EM/HDP berhenti).
ƒ Pembentukan gula terjadi dengan cara yang sama ,jika menggunakan substrat seperti : asam

lemak, asam organik,asam amino, ethanol dsb.

Respirasi pada fungi
Respirasi   merupakan proses pembentukan energi yang 
y Respirasi : merupakan proses pembentukan energi yang 
menggunakan zat anorganik sebagai aseptor elektron.
y RESPIRASI PADA FUNGI :
1. RESPIRASI AEROB: jika oksigen sebagai aseptor elektron 

,siklus TCA berjalan .

2 FERMENTASI : jika tidak tersedia oksigen sebagai aseptor 
2.
elektron sehingga menggunakan ZAT ORGANIK sebagai 
aseptor elektron . ENERGI BERSIH YANG DIHASILKAN 
SANGAT KECIL HANYA 2 ATP DARI MASING‐MASING 
MOLOKUL GULA.
3 RESPIRASI AN AEROB :menggunakan zat an organik 
3.
selain oksigen sebagai aseptor elektron.

KATABOLISME
merupakan proses pembongkaran MAKROMOLOKUL

CHITIN
y Merupakan  HOMOPOLIMER dari  ‐1,4 N‐acetyl‐D 

y

y


y
y

glukosamin  dan merupakan polimer kedua terbanyak di alam 
setelah selulosa.
Khitin berbentuk amorf, tidak berwarna, tidak larut dalam air, 
asam encer, alkohol dan semua pelarut organik lainnya , 
namun dapat larut dalam fluoroalkohol.
Khitin pada jamur berbentuk fibril yang memiliki panjang 
yang berbeda‐beda.S. Cerevisiae memilki panjang 60 nm dan 
terdapat pada sekat primer.
terdapat pada sekat primer
Khitin merupakan penyusun dinding sel jamur klas 
Basidiomycetes, Phycomycetes , Ascomycetes dan lichenes.
Biosintesis khitin : terjadi karena pertumbuhan hifa yang 
merupakan pemanjangan dinding primer dan kemudian 
dilanjutkan dg. Sintesis komponen‐komponen sel.

SINTESIS DINDING SEL


BIOSINTESIS 
k
l k l
Makromolokul

P
Penyusun

As. Nukleat
As  Nukleat
a. RNA
b. B. DNA
Protein
Polisakharida
L
Lemak
k

Nukleotida
Ribonukleat
Deoksiribonukleat
As. amino
Monosakharida
A  l
As. lemak dan 
k d  
gliserol

l h
 
Jumlah,Macam 
monomer
4
4
20
~15
~ 20

SINTESIS BERBAGAI MACAM BAHAN SEL

SINTESIS KARBOHIDRAT

SINTESIS KHITIN
y Fruktose,6P akan dikonversikan menjadi N‐Acetyl 

Glukosamine (Gl Nac) dengan penambahan amine ( dari as. 
glutamat) dan Acetyl ( dari acetyl CoA).
glutamat) dan Acetyl ( dari acetyl CoA)
y Selanjutnya  GlNAc yang akan bereaksi dengan UTP (Uridin 
Tri Pospat) membentuk UDP‐N AcGlukosamin + P
Tri Pospat) membentuk UDP
N AcGlukosamin + Pi (pospat 
organik).

y UTP + Gl NAc ȹ UDP- Gl NAc  +Pi
y UDP- Gl NAc + n {Gl NAc }ȹUDP + n +1 {Gl NAc }

Chitin

METABOLIT PD. MIKROBA
y Metabolit Primer : Senyawa hasil metabolisme yang 

memiliki berat molokul rendah dan sebhagai bahan 
pembangun sel.
y Metabolit Sekunder : Produk metabolisme yang tidak 
b l
k d
d k
b l
d k
y Digunakan untuk pertumbuhan.

Ex. Antibiotik ,deteksi : adanya daerah hambatan yang 
jernih disekitar koloni

METABOLISME SEKUNDER
ƒ MERPAKAN SEJUMLAH REAKSI YANG HASIL‐HASILNYA TIDAK 

TERLIBAT LANGSUNG DALAM PERTUMBUHAN NORMAL
TERLIBAT LANGSUNG DALAM PERTUMBUHAN NORMAL.
ƒ METABOLISME  SEKUNDER ≠ METBOLISME INTERMEDIER.
ƒ METABOLIT SEKUNDER : ANTIBIOTIK,HORMON TUMBUH, 
MIKOTOKSIN.
MIKOTOKSIN
METABOLIT SEKUNDER :
y Dihasilkan pada fase  pertumbuhan akhir.
y Dihasilkan dari metabolit intermedier.
Dihasilkan dari metabolit intermedier
y Tidak esensial bagi pertumbuhan/metabolisme normal.
y Spesifik pada maupun strain.
y Antibiotik : untuk mempertahankan teritori.
Antibiotik : untuk mempertahankan teritori
y Mikotoksin : anti feedant bagi insekta.
y Melanin : proteksi terhadap ultraviolet.
y Bau/rasa : untuk menarik serangga sebagi fungsi dispersal.
B /
    t k 
ik 
  b i f
i di
l
y Metabolit sekunder : produksinya terkontrol secara ketat (pada akhir 
fase eksponensial= dlm bacth culture, ketika nutrien sangat 
terbatas/ gen yang mengekspresi akan ditekan dengan tersedianya 
nutrien dengan level yg tinggi).

CONTOH METABOLIT SEKUNDER 
PREKURSOR

LINTASAN

CONTOH

Gula



Asam kojik (Aspergillus. Spp)

As.amino 
aliphatik

Bervariasi, sintesis 
peptida

Penicillin (P.notatum)

Organic acid

TCA

Itaconic acid ( Aspergillus.spp)
Rubratocsin ( Penicillium rubrum)

F tt   id
Fatty acid

F tt   id
Fatty acid

Polyacetylene (hifa bacidiomycota
P
l
t l
 (hif  b idi
t dan 
d  
badan buah)

Acetyl Co‐A
Acetyl Co
A

Polyketide

Patulin (P. patulum)
Patulin (P
 patulum)
Grisefulvin (P. Grisofulvum)
Afaltoxsin (A. Falvus,A. Parasiticus)

Acetyl‐C0‐A

Isoprenoid

Viridin (Trichoderma virens)

MIKOTOKSIN
y Merupakan zat yang bersifat racun terhadap hewan maupun 

manusia.
y Terdapat berbagai macam dan dihasilkan dari berbagai macam 

prekursor dan jalur metabolisme. 
k
d
l
b l
y Toksin fungi endofit : yang berasosiasi dengan tanaman sangat 

berbahaya bagi hewan (Acremonium, Claviceps pupurea).

FUNGI PENGHASIL MIKOTOKSIN dan efeknya
Toksin

Fungi

Sumber

Efek

Aflatoksin

A. Flavus, 
A.parasiticus

Kacang, minyak

Kanker hati

Sterigmatocystin

A. Vesicolor
B. A. nidulans

Rumput‐rumputan
serealia

Racun dan 
kankerhati

Ochratoksin

A. ochraceus

Rumput‐rumputan
Rumput
rumputan

hati

Citrinin

P.citrinum

Biji‐bijian, kacang

ginjal

P t li
Patulin

A  l t
A. clavatus

Biji biji
Biji‐bijian

N
Neurotoksin
t k i

ANTIBIOTIK
y Disintesis melalui jalur yang spesifik.
y Merupakan substansi yang tidak essensial bagi

pertumbuhan.
y Biasanya berkurang selama perkembangan.
y Deteksi ; adanya daerah hambatan yang jernih

dis kit k
disekitar
koloni.
l i
Contoh : Pinisilin (P.notatum,
P notatum P.chrysogenum)
P chrysogenum)

Prekursor metabolit sekunder
y Sintesis metabolit sekunder merupakan canang dari

metabolisme primer.
y Acetyl‐CoA merupakan salah satu prekursor dari

beberapa
b
b
zatt antara
t
l i  TERPEN  STEROID  
lain TERPEN, STEROID, 
POLKETIDA.
y Komponen AROMATIK dapat disintesis dari
ERYTROSE‐4P dan PHOSPHOENOL PYRUVAT.
y Metabolit sekunbder lain disintesis dari : AMIDE.
y Enzim‐enzim yang mengklatalisis metabolisme

sekunder relatif tdk. spesifik

JALUR MEVALONAT,Sintesis : mikotoksin, 
sterol,karotenoid
y Karotenoid, sterol, dan toksin tertentu merupakan

metabolit sekunder yang mengandung terpen.
y TERPENOID disintesis melalui jaur MEVALONAT 
(karena dr. jalur ini terbentuk as. Mevalonat)
y Jalur MEVALONAT : Asetil‐KoA merupakan zat kimia

kunci pd. Jalur ini.
y 2 mol Asetil‐KoA (mengalami kondensasi)→
A t
Asetoasetil-KoA
til K A (akan
( k bereaksi
b
k i dengan
d
2 moll AsetilA til
KoA)→ Hydroksi Metil Glutaril –KoA (HMG-KoA)→ As.
MEVALONAT

Lanjutan…….
y Sebagai alternatif lain HMG‐KoA disintresis dari LEUSIN 

yang mengalami proses, deaminasi,karoiksilasi.
y As. MEVALONAT (mengalami fosforilasi, dekarboksilasi) 

→ Isopentiy PiyoPhosphat (IPP)
y IPP merupakan molokul pertama yang mengandung gugus
ISOPRENE (HEMITERPENE) yang merupakan karbon
skeleton yang merupakan prekursor sintesis TERPENOID
UKURAN BESAR (dengan sejumlah atom C)
y MONOTERPEN (GENTARL-PP),10 At. C → FARNESIL-PP
((15 C)) : merupakan
p
prekursor 30 atom C ( TRITERPEN))
p
→ tetrasiklik triterpen (STEROL)
TREITERPEN → pentasiklik terpenoid

Lanjutan…..
y FARNESIL‐PP (15 C) → GERANILGERAIL-PP (20 C)

→ DITERPEN → TETRATERPEN → KAROTENOID
,40C
40C (zat
(
warna))

y GERANILGERANIL-PP
GERANILGERANIL PP (20 C) +IPP→
+IPP GERAIL

FARMESIL-PP → → → 50 C → → → UBIQUINON
((berperan
p
dlm. Transpor
p elektron))
y FARMESIL-PP : sebagai prekursor berbagai metabolit
sekunder mis: As. MARASMIK (Marasmius congenus),
HELICOBACIDIn ( Helicopasidium mompa),FUMAGILIN
(Aspergillus fumigatus) dll.
y GERANILGERANIL-PP
GERANILGERANIL PP (20 C) → as. GIBERELAT
(HORMON TUMBUH)(dihasilkan oleh Giberella fujicuroi)

Derivat POLIKETIDA
y Asetyl‐KoA (mengalami kondensasi)→ 3 mol

MALONIL-KoA.
y MALONIL-KoA. (mengalami dekarboksilasi dan Asetyl-

KoA berikatan dg.
dg Protein)→ TRI
TRI-ββ KETOMETILEN
(TRIKETIDA) (yang akan mengalami SIKLIKASI)→
molokul AROMATIK ( As. ORSELLINIK, As.
DIHIDROKSIMETILBENZOIK, 6METILSALISILAT)yang merupakan prekursor
metabolit sekunder ANTIBIOTIK
y As. Orselinat → GRISOFULIN
y As.
As Salisilat → PATULIN

Derivat SIKIMAT‐KHORISMAT
y Rute ini dimulai dengan kondensasi PEP dan Erytrose‐4P (dari

jalur glikolisis)→AS. DIHIDROKSIKUINAT (Siklik)
y AS.DIHIDROKSIKUINAT→ as. SIKIMAT → As.

y
y
y
y

KHORISMAT.→ asam AMINO AROMATIK (tryptophan,
Phebylalani Tyrosin).
Phebylalani,
Tyrosin)
TRYPTOPHAN( KONDENSASI) → ALKALOID
PHENYLALANIN→ As. SINAMAT
As. Sinamat : sebagai stimulator ataupun inhibitor.
As. SINAMAT → KOMARIN (stimulator perkecambahan
uredospore)

y TYROSIN → prekursor dlm sintesis LIGNIN
y Antibiotik PENISILIN dan CEPHALOSPORIN : penisilin
p

dan sepalosporin, disintesis dari as. Amoni alifatik
(valin,cystein/cystine