Jalaluddin Rakhmat, Menuju Agama Madani.

I(OMPAS
o Se/asa 0 Rabu o Kamis
o SeninNMLKJIHGFEDCBA
2
17

(i)

3

18

4
S
20
21

19

o


Mar OApr
OJanHGFEDCBA
ePeb

7
22

OMei

8

23

0 Jumat

OJun

OJu/

0 Ags


M enuj
Agam a
M adani
H in g g a k in i In d o n e s ia m a s ih
s a ja ta k le p a s d a r i k o n flik
a n ta r u m a t b e r a g a m a . A g a m a ,
y a n g s e m e s tin y a b e r s e m a n g a t

k e d a m a ia n

d a n m e n e b a rk a n

bagi sesam a

m a n u s ia , te r n y a ta ju s tr u k e r a p
m e m ic u p e r te n ta n g a n ,

bahkan


m e n g u s ik k e u tu h a n b a n g s a
y a n g m a je m u k in i. B a g a im a n a
ja la n k e lu a r n y a ?

O L E H IL H A M K H O IR I
-DAN M YRNA RATNA
" K ita

p e r lu
m aham an
kan

m aham an
v e rsa l

agam a

b a ru ,

m e la in k a n


pe-

n ila i- n ila i

u n i-

d a la m

s e n tr a s i

s e tia p

agam a

m e m b e r ik a n

m a n u s ia a n
lu d d in


m engem bangkan
pea g a m a m a d a n i. ln i b u -

y a n g m e n g a m b il

dan

p e r a d a b a n ,"

R akhm at

n y a - f a s ih

m e n g u la s

d ia p u n y a

p e n g a la m a n

p e r s o a la n


hubungan

ju m p a

s e ju m la h

to k o h

dan

r a lis m e

le w a t

u n tu k

J a k a r ta

s a ja ,


dengan

a n ta r a g a m a ,

m eng-

keagam aan,

d u n ia ,

s e ju m la h
agam a

m o d e rn

agam aan

a k ra b -


b e rg u m u l

s e r ta

b e r-

m e n u lis

gagasan
le m b a g a

m adani

d ik e m b a n g k a n

I n d o n e s ia
d ite m u i

sapaan


m e n g e n ta lk a n

m aan.
"P em aham an
dupan

J a la M us-

b u k u . D ia ju g a a k tif m e n g a ja r

kam pus

cok

bagi ke-

k a ta

h a l in i. M a k lu m


p e m ik ir a n

banyak

b e rk o n -

( 6 2 ) , c e n d e k ia w a n

lim a s a l B a n d u n g .
K ang
J a la l- d e m ik ia n

k a ji b e r b a g a i

dan

sum bangan

d a n d e r n o k r a tis ,


se k a ra n g
s e te la h

in i,"

S e la ta n ,

keaga-

p a lin g

di

k e tik a

c e ra m a h
Pondok

p e r te n g a h a n

eo-

k e h i-

s e p e r ti

k a ta n y a

m e m b e r ik a n

d i P a r a m a d in a ,

di

p lu -

d a la m

ke-

In d a h ,

Ja n u a ri

la -

lu .
B a g a im a n a
m a m adani
k e la h ir a n
y a n g h id u p

pem aham an

aga-

itu ? K a n g J a la l m e n g u tip

p e r s is n y a

f ils u f

S w is s , J e a n

Jacques

pada zam an

( a b a d k e - l~ M a s e h i) .

R ousseau,

R e v o lu s i P e r a n c is

K e tik a m e n c e r ita k a n

Kllplng



Minggu

9
10
11
12
13
14
1S
24
2S
26
27
28
29
30

, J a la lu d d in

pem bebasan

o Sabtu

Hum ••

Onpad 2011

OSep

OOId

OHov

ODes

31

gagasan

JALALUDDIN

k o n tra k

s o s ic il, R o u s s e a u

la religion civile

but

pem aham an

yang

p a lin g

RAKHMATZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
h id u p a n
dua




L a h ir: d i B a n d u n g , 2 9 A g u s tu s 1 9 4 9
P e n d id ik a n :
- IIm u K o m u n ik a s i (F a k u lta s
P u b lis is tik ) U n iv e rs ita s
P a d ja d ja ra n (U n p a d ) B a n d u n g
- "M a s te r

o f S c ie n c e " u n tu k J u ru s -

a n K o m u n ik a s i d a n P s ik o lo g i,
Io w a S ta te U n iv e rs ity , A m e rik a
S e rik a t
- D o k to r b id a n g p o litik d a ri
A u s tra lia n N a tio n a l U n iv e rs ity
A u s tra lia
'

m o d e rn .

tip e

cocok

y a itu

kebangsaan

bagi

ked a ri

d ia n u t

in -

banyak

dani

dan

d a ri ta fs ir a ta s p e m ik ira n

fiqhiy,

je n is

Is la m

fe n o m e n a

pem aham an

m adani
d a ri

pem a-

Is la m

m e ru p a k a n

dua

B a g i d ia ,

Is la m :

dan

ta h a p a n

itu ,

agam a m a-

d i In d o n e s ia

siyasiy,

Is la m

a k h ir

w acana

m e m e ta k a n

k e is la m a n

tig a

m a d a n i.

p e n c a p a ia n
p e m ik ira n

se-

P e k e rja a n d a n k e g ia ta n :
- D o s e n d i F a k u lta s IIm u K o m u n ik a s i d a n P a s c a s a rja n a U n p a d
- P e n g a ja r M y s tic is m (lrfa n /T a s a w u f) d i Is la m ic C o tie g e fo r A d v a n c e d S tu d ie s (lC A S ) U n iv e rs ita s
P a ra m a d in a
- K e p a la S M U P lu s M u th a h h a ri
dung

Ban-

- K e tu a D e w a n S y u ra Ik a ta n J a m a a h A h lu l B a it In d o n e s ia (lja b i)
- M e n d irik a n P u s a t K a jia n T a s a w u f
T a z k ia S e ja ti, Is la m ic C o lle g e fo r
A d v a n c e d S tu d ie s (IC A S -P a ra m a d in a ), d a n Is la m ic C u ltu ra l C e n te r
(IC C ) d i J a k a rta

ri-h a ri.

Is la m

s a le h a n

d iu k u r

B u k u (a n ta ra la in ): M e to d o lo g i P e n e litia n K o m u n ik a s i (1 9 8 4 ), P s ik o lo g i K o m u n ik a s i (1 9 8 5 ), Is la m A Ite rn a tif (1 9 8 6 ), Is la m A k tu a l

Q991),

R e n u n g a n -R e n u n g a n S u fls tik (1 9 9 1 ), R e fo rm a s i S u fis tik
(1 9 9 8 ), J a la lu d d in R a k h m a t M e n ja w a b S o a l-S o a lls la m
K o n te m p o re r
(1 9 9 8 ), M e ra ih C in ta IIa h i: P e n c e ra h a n S u fis tik (1 9 9 9 ), T a fs ir S u fi
A I-F a tih a h (1 9 9 9 ), R e k a y a s a S o s ia l:
R e fo rm a s i A ta u R e v o lu s i? (1 9 9 9 ),
R in d u R a s u l (2 0 0 1 ), D a h u lu k a n A k h la k D i A ta s F ik ih (2 0 0 2 ), P s ik o lo g i
A g a m a (2 0 0 3 ), M e ra ih K e b a h a g ia a n
(2 0 0 4 ), B e la ja r C e rd a s B e rb a s is k a n
O ta k (2 0 0 5 ), M e m a k n a i K e m a tia n
(2 0 0 6 ), Is la m d a n P lu ra lis m e , A k h la k A I-Q u ra n d a la m M e n y ik a p i P e rb e d a a n (2 0 0 6 ).

yang

hanya

nya

benar

" Is la m n y a

dan

ra h m a t

bagi

itu

Is la m

s a la h .

s a ja ,"

p o litik ,

khilafah.

u n tu k

se-

m e n d i-

u n tu k

d ia n g g a p

b e rp e d o m a n

itu . M e re k a

Al

m a ju , k ita m e s ti

kepada

m e y a k in i

N a b i d a n s a h a b a tn y a

Is la m

p o litik

Is la m

s p ira s i

bahw a
a d a la h

a k ib a t

Is la m

k ita

id e a l

Is la m

n ila i-n ila i
W acana

Is la m

Sem ua

bagi
usaha

u n iv e rs a l

sayang

d u n ia ,
Itu

h a ru s

m e n g k a ji

sum bangkan
A da

m e ru ju k

d i-

d ip e r-

itu m e n g a n ta rk a n

m a d a n i.

dengan

p e ra d a b a n .

k a s ih

konIs la m .

s e lu ru h

yang

p e rg i

k e lu a rg a

ke

a k h la k

m a n u s ia

m e n ja d i

b is a
b is a

k e m a n u s ia a n

m adani

kepada

agam a

apa yang

u n tu k

d a la m

Is la m

o ra n g ,

rahmatan liralamin.

agam a,

b e rp u sa t
m a n u s ia

ra h m a t

dan

m e n g a m b il

s e tia p

sesam a

h in g g a

k i-

pada
se-

Is la m
la m

itu

d ia la m i

N a h d la tu l

S u m a te ra

d i-

u n tu k

In d o n e s ia

(p S II)

U la m a

(N U )

B andung,

Jaw a

ayahnya

P a rta i

yang

Is-

S y a rik a t

b e rc o ra k

Is-

p o litik .

J a la l m e la n ju tk a n

S IS

s e k o la h

d i K o ta B a n -

dengan

paham

(p e rs a tu a n

Is la m )

fikhiyah,

sangat

yang

dan

M u h a m m a d iy a h .

usaha

m engubah

m e n ja d i

"S aya per

m a s jid

NU

a h b e r-

di kam pung

m e n ja d i m a s jid M u h a m m a d iy a h .
dengan

m e n y in g k irk a n

s h a la t

J u m a t,

la n g a n

b e d u k n y a ,"

J a la l m u d a

M asyum i

b e rs e n tu h a n

yang

u n tu k

ju g a

A m e rik a

d a ri

H asan

k a ry a
d a ri

te ru ta m a

S e rik a t,

to k o h

ta h u n

seg a ris

1 9 9 0 -a n

s y a ria t

Is la m ,

d i k a m p u s-k a m -

p e n e n ta n g

k a re n a

p e rn a h

a s a s tu n g -

m e ru p a k a n

b e rd e b a t

p ro d u k

c e n d e k ia w a n

sebagai

dengan

(a lm a rh u m )

s e m e n ta ra

d a ri

s e k u le r

J a la l

sebagai

dosen

Pem aham an

a n tip e m e rin ta h .

dan

o le h

D ekan

keagam aan

C ak

N ur

k a jia n

k e lo m p o k

A lw i

S h ih a b ,

U n iv e r-

Is la m
D u r,

J a la l
s e te la h

ik u t

m e n g is i

P a ra m a d in a

banyak

G us

K ang

te ru ta m a

u n tu k
di

D ia ju g a

ngan

ba-

d ib e rh e n -

k a ta n y a

s e c a ra p e rla h a n ,

1 9 9 0 -a n .

pem e-

d ip a n g g il B a k o rs ta n a s d a ,

s ita s P a d ja d ja r a n ,"

a c a ra -a c a ra

pr

d ik e lo m p o k k a n

P a n g k o p k a m tib ,

d iu n d a n g

N u rc h o -

d i IT B . C a k N u r

fu n d a m e n ta lis

"S aya sem pat

b e rg e se r

Ik h w a n u l

k a ta n y a .

M a d jid

tik a n

1980,

M u s lirn in ,

H in g g a

le w a t p e la tih a n

m e w a k ili

g ia n

S ta te

ta h u n

A l-B a n n a ,

M e s ir.

g a l P a n c a s ila

rin ta h ,

Is la m . K e -

gagasan

Ik h w a n u l

p u s . " S a y a te rm a s u k

lis h

p e rju a n g a n

S -2 k e Io w a

m e m p e rju a n g k a n

s e k u le r ,"

po-

tu m b u h

k e T a n a h A ir, J a la l m e n e rb itk a n

p e rti

a k tif

w a rn a

p o litik

s tu d i

b u k u -b u k u

k e ra s

k e n ta l

s is te m

te rp e n g a ru h

P u la n g

k e h i-

dengan

p e la tih a n ,

m e la n ju tk a n

m e la n ju tk a n

U n iv e rs ity ,

itu

m engenang.

y a n g d u lu b e rg a b u n g

D a ri b e rb a g a i

a y a h m e n d irik a n
tik a

m a s jid

k a ta n y a

la n ta s

C a ra n y a ,

b e d u k . K e tik a m a u

je m a a h

k e lo m p o k -k e lo m p o k

PER-

m e n u ru tn y a

k e m u d ia n

kader

d ia

K ang

D ia b e -

p e rju a n g a n

a k tif d a la m

d u n g . D ia b e rk e n a la n

bagi sem ua

K e s a le h a n

d a la m

h id u p n y a

K a b u p a te n

la m . A y a h n y a

D ia

K e d u a p e m ik ira n

k ita

dan

U s tm a n iy a h .

XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
ju a n g k a n la g i.
ta p a d a

sesam a

p e rja la n a n

d i C ic a le n g k a ,

p a lin g

k e m u n d u ra n

k e m b a li

m enguasai

zam an

b e rte m u ,

s a r d a la m

d ia

p a ra

pada

p a d a k a ra k te r, a k h m em bangun

pem aham an

d a la m

M u s lim in .

d o m in a s i

khilafah

m asa

anggap

t

p a d a p o litik ,

y a n g m a je m u k .

K e tig a
J a la l

zam an
zam an

m e lih a t

m e n g a ja k

zam an
y a itu

b e rk u

Perjalanan pribadi

dua sum ber

B a ra t y a n g m e n g h a n c u rk a n

M e re k a

itu

siyasiy

u n tu k

pada

k e in g in a n
m un-

de-

p a d a k e m a n u s ia a n .

d a n Is la m

k e h id u p a n

litik n y a

id e a l.

um at

k e h id u p a n n y a

fiqhiy

Is la m

b a ik

dengan

m e n in g g a lk a n

d a n S u n a h . U n tu k

k e m b a li

yang

u n tu k

rahmatan lilmuslimin.
Islamfikhiy, k a u m M u s l i m i n

k a re n a

Q u ra n

a g a m a b is a m e rn -

d a la m

m a d a n i b e rp u sa t

s e lu ru h

Is la m ,

B agi

Is la m

Is la m ,

a ta u
bukan

te ta p i

in i

m e re b u t

n e g a ra

Is la m ,

K e s e la m a ta n

Is la m ,

Is la m

pem aham an

konsep

s y a ria t

siyaszy

Is la m

M e n ja d ik a n

le w a t

s e k e lo m p o k

dur

la in .

m azhabnya

p a d a p e rju a n g a n

kekuasaan

um at

in i

limutamadzhibin

b e rk e m b a n g

p o litik ,

k e g ia ta n

m em usat

rik a n

K e-

.

S e te la h

bagai

J ik a

urusanfikh

k e lo m p o k -

o ra n g

rahmatan

itu

seha-

ritu a l.

m em andang

k a ta n y a

a ta u

sangat

pa-

d a ri ritu a l. P e m a h a m a n

um um nya
yang

p e rh a tia n

d ip ra k tik k a n

m e n ja d i

m enegakkan



m e m u s a tk a n

fikh

a ja ra n

a ta u

m akna

B a ra t. S a a t k e c il d ia d itin g g a lk a n

Is la m fiq h iy
da

c in ta -s e s e e ra n g -k e p a d a

n g a n b e rk h id m a t

Is la m

b e lu m n y a .



kadar

la k . T u ju a n n y a

K a n g J a la l m e n g u s u n g

ham an

d a ri

b e rik a n

yang

a g a in a

se k a ra n g .

B e ra n g k a t

ada

s e s a m a . S e tia p p e m e lu k

agam a

s e rta

s titu s io n a l-s e b a g a im a n a
o ra n g

ukur

sebagai

In i p e n g e m b a n g a n

s e b e lu m n y a ,

m e n y a tu k a n

m enye-

civil),

(a g a m a

ta h u n

b e rd is k u s i

m o d e rn is ,
dan

de-

s e p e rti

D aw am

R a-

h a rd jo .
D i lu a r

itu , s a a t

in te rn a s io n a l
dengan
baw a
akal

di

s e ju m la h
p e rs p e k tif

dan

yang
u n tu k
tu k

Is la m

la in

yang

p lu ra lis tik .

m asuk

P u la n g

ke

S y ia h d a n

le w a t M iz a n .

s a tu n y a ,

b u k u -b u k u

m e n e m p a tk a n
m enegakkan
m e n e n ta n g

b e rte m u

S y ia h y a n g m e m -

d ia b a w a b u k u -b u k u

m e n e rb itk a n n y a
S a la h

k o n fe re n si

d ia

u la m a

sangat

In d o n e s ia ,

m e n g ik u ti

K o lo m b o ,

A li S y a ria ti

id e o lo g i Is la m

bukan

s y a ria t, m e la in k a n
k e z a lirn a n ,

un-

p e n in d a s a n .

P e m ik ir
h a ri,

S y ia h

punya

T uhan

la in ,

agam anya

"A pakah

ja h a t,

am al

s a la h

Is la m ?

Sem ua

k a re n a

k ia w a n

M u s lim
Is la m

d ia , s e m u a

yang

p lu ra lis .

agam a

itu

d ite n tu k a n

k o n trib u s in y a

B agi

s e la m a t,

o le h

te rh a d a p

am al
kem a-

n u s ia a n .
B e la k a n g a n ,

sam a,

dan

' c in ta ,

m em asuki

m enekuni

yang

d a sa rn y a

s e tia p

agam a

b is a

pada

bahasa

yang

b e rb ic a ra
kebun

Is la m , B u d d h a ,

pun

s u n tu k

k e is la m a n

D engan

b e rte m u

itu

d ia ju g a

je n is

yang

K ris te n ,

sam a,

b a ik

K a to lik , m a u -

H in d u .

d i d u n ia

k a ra k te r.

in i

K a ra k te r

itu

Is la m

la g i le w a t p a rta i-p a rta i
d a la m

k e lo m p o k

p u s-k a m p u s

p o litik

b a n g k it

Is la m

keagam aan

um um .

s ih a d a m e s k i
o rg a n is a s i

ta d i tu m b u h

siyasiy t a m p a k

Is la m

s e rta

di

kam -

Is la m fiq h iy

ju g a m a -

m u la i b e rk u ra n g .

B e b e ra p a

m a s ih

b e rta h a n

dengan

Is la m

fikh.

m e n g im b a u

fik ih y a n g b e rp u s a t

m e m b ia s a k a n
Id e

in i b is a

p a ra

p e la ja r

d ite ra p k a n

M e n e ta p k a n

itu m e m b u a t

p ro g ra m

D a la m

p ro g ra m

b e b e ra p a

h a ri

yang

A n a k -a n a k

te ru ta m a

N am un,

Is la m

S e c a ra

b e rta m b a h
in te rn e t

m adani

b e rk e rn -

m a sy a ra k a t

p lu ra lis .

K e te rb u k a a n

m em buat

h a m i k e lo m p o k

o ra n g

m e n d o ro n g

d a la m

k e h id u p a n

" K e tig a je n is

le w a t
m e rn a -

p e n g a n ta r

o ra n g

P usat

k e rja k e m a n u s ia a n .

~ e n d irik a n

lk a ta n

konsep

m e n e rim a

le m b u t

e fe k tif

m e n ja d i

D a la m
b e rsa h a b a t

di B andung

dengan

m is k in ,

m engubah
h a tin y a ,'
dan

sem ua

b e rb u a t

um at

Is la m

b a ik ," k a ta n y a

d

s e la m a
p e la y a n

h id u p

m e re k a .

k a ta n y a

p e n u Iis

s a la h

m a d a n i,

b

k u -b u k u

u n tu k

b e r-

k a jia n -k a jia n

s a tu n y a

dengan

K ang

s a ja , ta n p a

bagi sesam a

J a la l

se c a ra

in i ju g a

K a to lik ,

a d a la h

m em bedakan

dan

ta k

le h ih

m e n g g e la r
m e~

P r o te s ta n ,.

m akanan

yang

um at

ra m a h

~ ta u la ta r

b

s a y a a ta u . tid a k , Y a n g

m e n g h a la n g i

s e p e rti

bagi

.

pnbadi
agam a

m e-

n y a ta d e n g a n

s e rin g

a ta u

b a n tu a n

ik u t m a z h a b

p e rn a h a m a n

dan

(IJA B I). T a k h a n y a

k e lo m p o k

a ta u

y a itu

p e n d a p a t,

itu d ija la n k a n

B uddha,

g ra tis ,

p e d u Ii o ra n g

b a ik

p ro g ra m

'p a r a

k a la n g a n

p e rk o ta a n ,

p e rb e d a a n

m u k ta m a r,

s e h a ri-h a ri,
s ia p a

le w a t

m e n ja d i

.
k e h id u p a n

yang

ak, SM U

a g a m a . D ia m e rin tis

K o m itm e n

p e n g o b a ta n

la in . " S a y a ta k te rla lu
itu

o ra n g

p e n g g ia t

A h Iu l B a it In d o n e s ia

s e tia p

dukungan

m a s s a l,

dengan

T a s a w u f T a z k ia S e ja ti d i J a k a rta .

m engusung

Jam aah

y a itu

sesam a

M e re k a

m e n je m b a ta n i

m enengah

pada

p e n d id ik a n ,

pada

a k a ta u

spiritual w~rk.camp.

kepada

s a tu

ta t

ju g a p a d a

S a la h s a tu n y a

s e rta

k e c il. " Itu

m e n ja d i

m a sy a ra k a t

p lu ra lis ,

s o s ia l d e n g a n

ra k y a t

hlak di

la g i b e r

M u th a h h a ri

m is k in .

s o s ia l d a n

m e n tin g k a n

k h ita n a n

o ra n g

s e k a t-s e k a t

yang

d ia lo g a n ta rim a n

ta k

m o d e l p e m b in a a n

k a ra k te r.

s e b a g a i s a la h
ta s a w u f

K a jia n
in i

P lu s

s is w a d ititip k a n

kepada

c in ta ,

s is te m

ruhaniyah

a k h irn y a

d ik e n a l

d i k a la n g a n

C e n d e k ia w a n

o ra n g

ke-

gagasannya

o ra n g

la m

dan

l~ g
nnng
e rb u a t

(IA M jM Y R )

p lu ra Iis

g lo b a l.
Is la m

itu b e rta ru n g

w a c a n a , ta p i k a d a n g
k e ru su h a n .

o le h k e lo m p o k

sudah

m udah

la in . Itu

u n tu k

dakan

ju g a

um um

te k u n

u ta r

Dahulukan

buku

Is la m

b a ik k e p a d a

di SM U

m e la y a n i

b e rk h id m a t

d ib a ta s i

le w a t

o ra n g

pengem bangan

y a n g lia r p u n

ta n p a

J a la l

um at

b e ra g a m a

bang.

I{ ia
se

m e n e ra p k a n

ritu a l, m e la in k a n

d ip e rk u a t

keagam aan

k e rja

m e m b u m i.

u n tu k

d iri s e b a g a i s e k o la h

itu , p a ra

B e rb a s is

pada

p e rk e m a h a n

d is u ru h

K a n g J a la l ju g a
ta s a w u f.

agar

m e n ja d i

K ang

d ip im p in n y a

T uhan

yang
buku,

2 0 0 2 , m is a In y a , K a n g J a la l m e n u Iis

K a ry a

pem aham an

m e n d irik a n
K e tig a p e m a h a m a n

p u lu h a n

n y a ta

P a d a ta h u n

ta s a w u f

d i In d o n e s ia

in te le k tu a l

le w a t

is la m a n . L e b ih d a ri itu , d ia ju g a b e rg e ra k

te m u ,

Indonesia

te rm a s u k

p e m ik ira n n y a

spiritual camp a l i a s

ta s a w u f,
c in ta

J

R akhm at

m e n u lis k a n

Atas Fikih.

cende-

m engem bangkan
yang

k e lo m p o k

dan

d irin y a

m e n ja d i

m adani

k e le b ih a n n y a

o ra n g

pada

s a y a ," k a ta n y a

a k h irn y a

gagasan

s a le h

p e la k u n y a



Intelektual yang Memb ml
a la lu d d in

am al

M u s lim , d a n m e n -

A m a l itu b a ik

J a la l

kepada

agam anya

o ra n g m e n ja d i

itu m e n g g u g a h

K ang

p a h a la

d ib e rik a n

p e la k u n y a

KEHIDUPAN

B a g i d ia ,

b a ik , a p a p u n

apa pun

m e n o lo n g

s a le h k a re n a

bukan

y a n g b e rb u a t

H ukum an

y a n g b e rb u a t

dan

M u th ta h -

p lu ra lis .

a d il s e h in g g a p a s ti m e m b e ri

b a g i s ia p a p u n

ja d i

M u rta d h a

pandangan

m e m e rc ik

Itu

te rja d i

k e p e n tin g a n

d a la m

d a la m
jik a

tin -

d ib a k a r

te r te n tu ,'

ka-

ta n y a .
K ang

J a la l

m e n ila i

agam a

n g a t p a s d ik e m b a n g k a n
m aham an

in i

b is a

yang

sudah

ham

keagam aan.

to le ra n s i
ja d i

la m a

m adani

sa-

d i In d o n e s ia ,

Pe-

m e n y a tu k a n

bangsa

te rc a b ik -c a b ik
" K ita

b is a

o le h

itu d a ri s a lin g m e n g h a k im i,

m e m a h a m i,

dan

pa-

tin g k a tk a n
m en-

k e m u d ia n

s a lin g

m e n g a la m i

P a d a tin g k a t p a lin g tin g g i, k ita

m e n ik m a ti

k e h a d ira n

k e h id u p a n ,'
B a g a im a n a
ngem bangkan
a n ju ra n .

o ra n g

la in

d a la m

k a ta n y a
p e m e rin ta h

b e rp e ra n

p lu ra lis m e ?

"B uat

B u a t p e m e rin ta h ,

m e-

k ita , itu

itu k e h a r u s a n ,'

k a ta n y a
S e c a ra

m o ra l,

p e m e rin ta h

lin d u n g i

k e lo m p o k

m e m b e ri

hak

P e m e rin ta h
la m

dan

p e lu a n g

m e s tin y a

m e lin d u n g i

w a jib

m in o rita s

m e-

dengan

yang

b e rs ik a p

sam a

te g a s

k e lo m p o k -k e lo m p o k

dam i-

n o rita s .
P lu ra lis m e
w at

s is te m

ra k te r
pada

ju g a

b is a d ik e m b a n g k a n

p e n d id ik a n .

y a n g b a ik , s e p e rti
o ra n g

hadap

la in

sesam a,

a ta u

P e n d id ik a n

M e n u ru t
g a ra

J a la l, s e c a ra

m e n e ta p k a n

yang

agam a

te rle w a t

s e k o la h ,

d is e b u t

p e n d i-

k a ra k te r.
k e s e lu ru h a n

"State

nesudah

k a ta k a n la h

m e lin d u n g i

1945,

m azhab.

di

le m a h .

ta p i ta k ja la n

UUD

k e lo m p o k
beda

m a s ih

s e s u a tu ,

d a n g -u n d a n g

n u ru t

la y a k

m e n g a ja rk a n

m em ang

b e ra g a m a ,

d ita n a m k a n

un-

kebebasan

d i la p a n g a n .

ta k

le kake-

e m p a ti

p e la tih a n

p a lin g

k a re n a

a ta u

p e n g h a rg a a n
s ik a p

b is a

p ro g ra m -p ro g ra m

d ik a n

A k h la k

b o le h

d is e ra n g

ada

hanya

T a p i, p e n y e ra n g a n

M es a tu

k a re n a
itu

te r-

ja d i," u ja r n y a .
N e g a ra
m ah.

le m a h

H ukum

d o n e s ia

k a re n a

le m a h

itu d ite n tu k a n

p e n tin g a n

p o litik ,

k ita

p o litik

hubungan

k e lo m p o k ,

K a n g J a la l, le b ih
p e n tin g a n

hukum

k a re n a

dan

P e m e rin ta h ,

m e m p e rtim b a n g k a n
bukan

d a n g y a n g m e m b e la

le In kek a ta
ke-

la g i u n d a n g -u n -

h a k a s a s i m a n u s ia

1