procedingkonferensi internasional kesusastraan xvii
PROCEDING
KONFERENSI INTERNASIONAL KESUSASTERAAN XVIII
(HISKI BEKERJA SAMA DENGAN UI)
Komisi 3
IDENTITAS BUDAYA DAN SASTRA DALAM
PERKEMBANGAN PERKOTAAN
JAKARTA,
6-
9AGUSTUS 2OO7
es
PROCEDING
KONFERENSI INTERNASIONAL (ESUSA5TERAAN XVIII
(HISKI BEKERJA SAMA DENGAN UI)
Komisi3
IDENTITAS BUDAYA DAN SASTRA DALAM
PERKEMBANGAN PERKOTAAN
JAKARTA,6- 9 AGUSTUs
2OO7
DAFTAR ISI
Coloniat Ciies ih Motion: Utbdn $)nbalish ahd
Popul Radicalin
Atedy Wiilay.t (UNY)i
Budaya Kota ddn P.serongan dalan Sasf/d Jded Modern (Studi K6us
AriJ. Adipudrwidjrn!
Struktv Naratifdan Ketertibdn Kota: Fungsi Kata sehagai Pusdl.laldn
Dwi Susanto (F,kultrs Srstrr dan Setri Rtrpa UNS)
Ae/j@ng Kdryd Lien Khing Hoo Llan Beryeruk Karya Tan Boen Soah:
S\alexi Ejensialis dalan Metupetahahktn ldentitas Kuhutul
Cihta SegiTiEa,4nita Pratagoais Cokelat past orte"t
MaDnekc Budiman (Utriversitas lndotrBia)
Menandahg Bahgsa dati Kota
Tineke Hellwig (UniveFitas British Coluhbia Va.couver, BC, Canada)
Seksualilas dan Reproduksi Peretupuan
dalan Karya-Karya Sekar Ayu
BUDAYA XOTA DAN PI]RSf,RONGAN
DALAM SASTRA JAWA MODf,RN
(sTtrDI L{SUS NO!'EL JAW,I f,rfr..4N14
or.h: AreDdy wid,y,! UNY
L Novel
d
ar Maryn rnkal trya
(t,,r; ad.l.h salah s.tu judul novcl berbrnasa Jawa kryr MrgaRrh Wldh)
PE.nvi y s bcrhbil ncrrih jum I Lomba lc.ulisd NolelJrwa yane diselenggrrjlan
Tnm
Budaya Yogyakatu l3nun 2000.
Kin
tijuga menjadiiana tokoh utan,a dalm
tuvel yina meneangkal larar koh. knususnya kok Yo8yakatu. Nanun dcmikiai inti
Fm.salahrn
]ds
dihadnkan dalam novcl rcr$bur. teru(ma
dimunculk
mclalui
Norel. pada ddamya merupakan krrya sa$6 tolis $nB
sendninya
'leneaf
m.nen.uktu masyadkat pcncipb dd pcniknahya. yalni masla.rkar mclck hurulyane
tukbene tmrasuk masyrmlal rerDelalr. Dcnsd demikim. pcnikmat ndvcl rcl.rif
h6uk
€ebn
ej ak
D6ytrakat kel6 menengah arau menengan ke 3ds Jlal ini sejalm Jcnld
Sumarjo (1932: 26) bahwa sasra lfdonesia Gaya kira
bc rd
ninra kerJ m-kcraj.d
hja do bupari, abu
Dada
'naa
t.m$uk s6h Ja*al.
bcrp usar hai ya di kota-kota. ]akn i pusar pem erin
sekarang bemda di
kob k.ta besal
pusar
bh
pcmdnknan
d:e€h. pusit perdaglnea0 dan pendidikan rinsgi llai lang demikian iiu. sccra ridak
hneiuns tentu saja juga altr ncncntukan tipc frdyankat tane adr dalam n.vel.
ekdisus obyek
acu
basi
risi drn misi. autr .bscsi pcnsd&a. Dengln kara Lain.
ddallah bedebLhan bila novel
p€masalahhnla
n. Novel
Xt,rti
rme sja
rid,,
mengd.ngrnkan budrya kota dcnsan betbaeai
juga ditrwartan beb€Bpa s.lusi trhrdap
d.n Kot. Yog/.k rt
Sdiap koia ntrngkin neniliki ciri khas dalam hubungdnya densm
kehudayaan stempat
ini Dali'n
bcrbaeai
novel
dd
,ttd,r,,
sekaligtrs
bc
*skt.isi
cnbanenya pcngaoh budaya Slot'al de*Aa
dikerengankrn nraru larar kondisi sosial budala yang kh6.
]zkni yanx b6ada dikota vosyakada
RebemF
tan lao
l
sebeLih
&ten,pat yangreeusal Ji kota Yoglakana rer.ahr daan
uh'a loDbo' dekai
'n:ka
Dr wahidLn (hrL
litr,,r.
l5l).ringroadll
V.!chn-! (hal. L5:l). lLrh sckolah di sebelah trrari Kridosono, Mahoboro. horeL
Gmda (hal 167) kon,unilas pinggn kr i (Codc) (hal. 175). Jl \lrrcs, praparad
\rlmbEjan (hal 133). \itipu (hrl 197) $bcl,li barar Pl N sedatu (hal 102). dan
ll
warcs kc
rinw hineg.
RS PKU
se.rra ekpLisn discbuL(d
(hal 106)
sksnr jalai
di kola Yo-lydkadr
s!ba!.i berikur
''Dalan-daLan kurha Y.gF n'mangsih Nn !'mp.k. Sr*lmanri! kendl'aratr
tumokk
ialur krng padha. Reburu drlaltr JhisiL (mpr ndrNv.nictika nunFk
'sehrki
It.Ddhariitr,oroperdul nyaLiDs,laki*r,krbehrun,aDglasirr!DduRenidrhn.'
(Jalm-jalM klraYosr-iktrds p.rasdaiku nnlin pdddr. S.gola niacxin kendararn
nln)r(tr ncmcnuhi ralur rm-! sami B.r.br( mrndrhului. dnpa nln
[rkefdanan. tidrk
IIr.
n
Bud,Friobd
eika
Pcn.ronesn dxtrm Kinanti
Diarrs sudrh discblikm ban*a dalmi
ada
LikL
du]irnenlallpdarikni,scmurn,.tusascbdsdipcmilikr!lafl
n!!c|1,,,,,
b*bagiipennEalrhan !an!
dik.'nbdigkai iedania nieLalu hk.h Yula. ihu Klnanri YuLia aJalxh s.omfe
prrlis. hidu0trla hxitr untui bmcnmg+!iir'8
(haL ir) lr hidtrp scbrlaimanran ruifa
yin! d pin!tr! okh seo.ang d r tur
'na]rm
\ aDs k!$ tien'm'a sujasa
SLLjrh-'r ad.lah seoFie tioss di surru ka or llLrMN (hrL.2l) dii sanSrr
krhonnai(hal 9a). hjtrlr amk darikcluargrk'homatdiNnipu'a, (hal 9.1). fu d.Lih
dai tidrk pcmah
prla s.d.rhaia (lugtr). yrne drkpemrh pcr!ikc cmprlrcmpd!
"in
)ang ktr.msccrd6. hidup sccara
'naksiar
bnbsar sc.on! ( hal 19) lr psnrma kali m.ng$al Yulia. )aig akhm}r
lcdudF. y ni s.rcl.h isteri
Dedanunla
nre perkenaL[ann]r Jrn$n Yrlia pada
fakil
ngga. lmam.
sebuah horel kecil
adi nrcri
sal,abrb,la
yars mcnair*af
*ai
ra
rh-'r irtuh.inh padi paidaigan plnama. ter2lii ia nrcnlhindd
pcrburrtr zni.. ol.h krretrr tu ir bermak!'d mdrnu Ytrlia IlaL ir: taDrpak dalm
(hal.
pe'n b icaman
?J)
men
'nerr
n
)_r
Su
densM Imrm
_Aku emoh
ruminJ Zim. Dhik. (hrL 14) "Aku tekr nrana sap.rlu igLrmJ
(hrl
YulLa
25) "srpanrmrh.,^k0maiteb.Dhik (hal 2s)
Yrlia
(S.ya ridak mau be'burl zina. dik. Srya daran! k. smr untuk
'neLmm
SiaFd lasi Sir_a naDrxp. di[ )
Yuliamenikah dcnga. Sujasa tanpadidaarioieh msa ciita. ielapL semata_mart
E
silap
ie
iulaimcrombak berbaaaiaturan dinman Sujrru yan!dir6a ketar drn kaktr. sena
Sulr a vmr berScJa dcnFan p@ lehkilain. yaknikejujudn 'lan ke$riusm
lrilaa u.nrk dclnskuhnya (hal 9l) serelah mcnjadic.ei SujaR4 YulirhDnentans
--tiohh
rd
dan
dGiplin
daiwilru-
rzprttu
/soDrn
kc waktu lradisi keludga pnyariyang penuh dcngan
sdiun) yang,rlz,.r (pellk)- di.rsakan ol.h Yula
sebagai
ra!
scrins /du;r (pum pu'z) (hrl.
idat
hesiru Drempcrtatiknn pulerin]z iru (htL. 29). Kerika suianva m.niiggal.
9l). Yulia lidak mau lasi mtncnpat bekas
* $idrnni. ahwhumm.h isteri penmr. Sujadr Yulia meninh [mm baru.
!- dipenuhi peGboh nad.n (nar/hel s.iki). dar dilcnlkapi deig ioiLct di
rlr LhJl. lbl. Pcrk \mr \ulrNa ,l!n!d' \r r d ktrtuitri*uimg puFri nrnrun
Be6a kehilaDga,. nnun bukan kehihngan
:,
belildlim
hiduDnya
(sjs.ru,'rl
rebpilcbih kehilogan lelakiyrn-q mc'nberikan shtos sosirlnya dln sumbs Jm.
tulialan8
semula rcrbiasa detr8ai hidup dm
scmmknF gemerlap d0nia mahm.
'(rlrl i nrl-}oc
Ea 'JJr,'rrr
drn kehilmgai dunimya nu (hal.91) renebih lrsi sctclah su-nla sakn
F{dn}..noe
E'p6
*jb dan
idporensi(hal 95).
'nengaLmi
Ytriia lalu menemukrn
e
duniela
kembaLi serelah berhlbungan dcnlan
prr
a krlansan aks (hal 94). Ia frulai
lunan
kcbidsaan beriudi kadu detrgan
'neDlpunyai
besir besenr rcfranrematrnla. dari rcmpil satu ke temprr laimya (hrl. l'1. 106
Dcnsm alasan i'npolensi Sujana
lCap densm
Ei.k
p
(hil. l12
(hrl
95). Yulia mulai nthkuk.n hublngan
lan,ben,amaBor Oal 99 104)
lll).
hjuganinln Drinumr
ksas hinlst
Dalan keadd nrabok- ia juga melaFni naliu seLsual pria tur
(hal. L1a) MelaLui Atr,ifo!o- Yulir mcigkonsumsi n.rkobr
ibuium tuil arau shabu shrbd) hinggi 'nensdmi ccks] (hal l2l-122). Yulia muLai
€lihm iado6a (hal. 135 116). Akhinla YuLia meninllal dunia krcnr orn dosis
Dahm noveL
,&,,,r.
bcrb.lai kondni sosiii budat. kob Yoglakada di aus
nr.naig tidak seca6 eksplitit ditebutkaD rbaga! budala kou rrau mcmpcncntaiekan
anrxft bodrla kota dan buk!tr kora Nove iri Lebih Drenekankrn penenkn-qan budaya
posiiil
d
negarif
deDg!trpaid
Ju
pand.n!.n dai kehidupai lokoh Yuls dan ka$rn kasm.
gan dan kehidupan kcluarga SUa^va dm kclompokDs.
D, s.tu sisi. Yllia drn keL.mpoknF hidlp dala'n sGsana scnln.piya duiia
malan,. bcrdrndan did
mliu'n niinuman
k
kehnluprn kch,area
pil!t di salon. befenaneseDang
dengan bcrjudi. bcEcliigkuh.
as dan menskonsumsi iarkoba Dr
strjrle
kelua.ga p.ilayi yang
lsi Liii.
dihrdankm drng{n
trfiomur. pcnuh dsiflir.
si[ap sopan srntLn. Jad sceal. anrai tEdisiona] Kedua rlpe kehidupan
D,erufakaD .enninan kehidupan rcaliras
inil.[
k
taDg
yaig ida dikola Yllyakam
Menurut fandm-gm lrmrr Nalam. Yogy.krna m.naig nerupakaD koh
unik.
penuh
yM!
d|. d$arl$a s.kiunyi. x menmpun-!
dri bobaeai suku 6aDgsa ] s bencltolah di kota itri. ia
m.nanpune bek6 petrnipdani
pehjd drn mrhrsGsa
nierupakan saru kohtadisionalJaM)aiSpenah i,.njadillu ko(r surru kcrtrrao. datr
r pcmrh ncnjadi ibtr koia rtptrblik lndoncsia. Pcndduk kou iiL sangat akomodaril
rcrhrdap niLai-nilai k.budalaan dari su[tr ]ain (Krym l93l: l2ll3) Densan
d.mikiai dapr dihFnkm brhwa dinanika budaya Yogyakada tctadi kar.ia
diilcktika atr66udatr dasBh. dbrbud.)" kora datr riensnla. rnhrt budaya
tadlsional drn modcnris6 hi'i$a ke.endcnrnsan globalisasi Secara lahniah hal inl
dirddri dcnld sifrbol-lmbol b.trahrnnla kJdon
israna
lvlakmD. yang dikonhskad
detreai berdirinra pusrcpusar pcftelrnjaai Drodern dm mrll scdt posalputar hiburan
scp.di dtrkolek tun l]ub malm prJr bDb aDi dasa *arsa rerakh; Scc.r. ideologk
poli(is pedenlu.an budayo itu dirandai dcn-uan bcndnmnya perghryar k.p(cayaai
ke-xwen. bedrhmny. siktp
totab'nd :opdn santu,. hidlSa peighayah
budaya
Li asaldarinucancg&a,biikyrngbefl,iLaiPo\ilifma0punyaignegadl
Slcrm .eoriin. dahm sosioLosi sxin k ta keEhui benmr brhsr karya sr{n
modcm )_an!
tidak muncuL Jan klkosotr8ai karra
budaya
|[dr
srr
mcruprkai cennin da.i k.ndisi
marnya. Meskiputr deDikirD. kr!-a
srin iura
hasil
sosiaL
ddi kr.a!
pcnldad!iya. Menu.ur Teeu$ (1934:219 2:ll)). drlani senipadl trnumiya. dm sai.d
knusus,ya
i
eGks d!t.a6 d.n
peDiba.a sckh,
pcn.eminm
hrtur
dr.,r,. mcrindiprinip
semi.rik ubra.
bo[k-brlik
Mefrb..! 'akiibahLra
reks *bag!]
kenyna ensadah mfl,yeetkai. scbrliknlz
r![aaD n,trn,i tak kuEi8 nietrlelrukai. Yaig
iyari
mcnrbaca lcks scbagar
Jan yans khayr i, yrng
srt' rx[
munekli dapd d ipl$mi rmpl lms hin.
Densm demikian
tid*
benebihm bila rove
ri,;!'ri
nencnar
d
sekalisus
fr.ngk,easikrn kondisis.siarbudav, yanehidlt di kora Yogyakarr. padi n6a sek
t.rcipFtrla
iov.l !.^cbur. Analdli d.hsili
DalaD, noveL
I h,,r.
Varsarclh WiJhr-
berhaSa su2srM sosixl budala
Itariri.
tlr
pcnlaftn!
dapar dipatrdrn!
targ
rhaeai btrd.yi kori yane nod.m. dnbm hin ramp* scbagdi briktrl. HobbrnEndcis:nkr Rrdlo (YAika) FM dxri pcnyi& idola brgi renuja (hdl. 141).
n!nlurjLrgi rempactmpat hibu,an kerikadinas lurrkohbagifJa peeaRai(hrL 2l).
pcresmid srn$a. senani (hal l5). kehiasaan rmk Nlafg sekolah iaDgsuDS per!i [e
mal {lr.l. l5). $acaia diskorlk (lr.l 21. 94) dm prb (hr. Ll2). kcbi.si.r' ib ihu
trdn'[ scminar tdsan. p.r-!i kc salon. ]rrtr scranr (hal 16). lt.birsran josin! drn
mmci'is hati hrnrr< broak (hal
rn. dai {6:ma Ddrulibn (lul
I
$5
)
Beb.6pa koidisi di a.as hanpir seDuaf)a dapat direNrkitr
kcscharian. rcrukmr sckdli drlam hubunlannla dengrn k.hidupan
dilo
di
€aLitrs
pcrkoram.
Pcmmcd radio Fm. (cmpftmpar hiburir basi bapal brpal kcrih dinas h'a. koh.
srnggar sena,n.
rn'
'nall
s.lagai ren|lat ngeccng.
d
skotek dan
far.budayajoe n!. dai peD.ulikatr: drpat d iutr'p.
Tcnrang kcbias.rn rnak SMll
ttrb
D,alan,. hudalr
t.u.anadip k.taai
ng.c.dgdimall.jtrsr discb krn s!b.gritinLkur
_Aku saLL[ mar]ng bocrh-bocah SMU sing ndNvrni kcpcdulixn mar.n! rasa
kamanunssan Ngrrgani hn peduli nrrans hJrn. tslasane h.cah-bocah SMU. ktr\Lh
luwih b.crh putilu*ih sereng ngeceng neig niall ig nti hrh prcaa (ha 177)
(Sa)e srlut |]lda anak aul sMLr yafg me'niliki k.pedulirn nrda nsr
kedranusiaai. M.nghirgaL dai Fduli rerhrdaD oEiB ain. R 6 y amk rml sMU.
ap!lagi xnak ptrci. lcbih s!n.n! i!...i! di nall srumpicnr.r! pacar.
Padr
mc
aDr.dern ini pemmdanlm ]rng llm.ah di \diap kou brsrr.
brh*. nall
tenipatfg.ceig.lidak hanj-autrtuk Cre€naja, retapijugakeloDrpok bapxk
dalan hrbrnsidnJa d.nsatr shoIin!. drn
dm ibtr. S.bi!ian Llai mcreka
pakan
'neLikukatr
ebag
ai ying l.ri
adalah retiesh ng beLakr atau bal,kaD
unrk mclxkukan rnisaksi
suatubudryapositilldgcrsrmbmad.lahrdriy.pembliui
-u
\uatu o4atrnasi trlradan ana[-mak dtup-lot s.kohn dan inak
oleh n,ahasissa
!trik
hermasaLal
:init. ytu! rcrlabung dalam Ko'nunitas r'lnggi, Kali Anak-mk rcrs.b rd idikaga'
adpu mrdiri d.i rid.k nenSleLlMang di irlatran meniburl kj.au (hal 175)
\omlnnrs
PingCir Kali ini mcnginsatkai pada rcaLi{! pada sekitar hlruD 1980-90 an.
L.rikr Rono YR vangunsiirya memprika&i para mxhrsnlva
rtuk
mcLalukM pcnbina.n rerhadap
Admbaeiibu
ibu
n,e'rp,l
!nr[ aMk
gel]eng
dii
yaiS te'IaDggil
drn pcmukimm kunuh di
fenomcna t.rscndkilang rid.k drpntidak hrrus
l,latat dalam p.rkcnrban8af brda)r t)opulcr Den,iIi]n jusr scminar lennaD,a 6a!i
:b!'lbu keLrs m.ncnsah kc ar$. Mcrebaknla sal.tr salon kecmtikan drn pijar. sena
rrii seraDi ke6u-!aran. jusr mcnj.di lend rli koEkoh besl dan lccil di Jasa.
:nbN pidi b.li.nF das2waNa te'zkhf ini. Di Yoltakani budayr jolin! dtn
noong rugd mcnglcj.la pidr .ra akh. hn iri Den! d!friki.n nen rdi jeLas
lnqa D.rel (id,rr menradi .ariran rca na l'iB adr di kora Yoglakan( mcskipun
:dal nenrjuk poda prlvasi p sonrLtncntu.
Ce.ira lcnrang rokoh Sulanu yans m.nderirasalir!uLa dan idporeisi(i,aL :16).
-.rupal
6rgi bap*-bapak. brena prda
'nakm
gtrh mmrng satrear be.pot.nti nier adikm bapak'baFk
caiarm tc*cndn ren,adlp pola
irnrahaniyr Fiyakit
F.0eiyakn loyo
arau imp.rensi.
Suaiu haL
y.n! tidak
kalah mena.ik'ya dahm novcl
|!.Re ingkuhan I'c6cLinskuhan idi diloktr[a] oLeh
Lita Novcl r,d,!.
secara
tid
Lmssrig
rc.h
X/,/,rt
arirlrh skdda
Yulir B]p /\ninolo. drn
Jen-q
mcnberikrn aLNn_alxsdn pada
F6eLingkuhaf nlnng n,asing rokohnya. Tokoh Ytrlir, s.lan
'nern
qmnrmrLm.jusrbDdlisa nasLhmudakclikasudrinyamcnbdenii'npoien'i
all
klcru trn gol.k kemartman mamng prila ll!x? Kanargkr ce$r )cn
wis..a ko*rsans nycnbodlni karepku Aku uea blaka danng Mas l:Nl
''Aoa
\1r lan$
\rr aku niheio,n (hal.9i).
la
(Apa aku silah bih mencd k.pudin pada pria lain? PadrraLielff bih*a Mas
r suJah ridak nanpu n,eDlaskm hasmrku. Ak(jula terus re.rng padt Mis Ji6ra
aLasan
Pldaiokoh Bipak Amlnoto vaDgntllakukar scLingklh d'ngan Yuli{ ridak rda
yme hbih L!!d kecuali nsik luLia vang lebih mctarik drn isie nva kdeDl
nkriryrsudah turdan bcnlsLk eembrot ADrinotordah lamr fretr,qinginkai Yullr (hal
llc) Dnamping r. ahsan yarg lebih khusus. di*butkan scc.ra iidak ladgstrng dalam
novcl,ttznr,. yakni Bu Aminoro memaklumi tinddt pc6eLingkulFn lhl iii tanptk
prda
komciFfl,yr tcrha'lap peEclingkuhan Jcig I
i5a
dengai Ro]'
orr_or$ei-en Jcne l,kasakrh glklhi ijcn llovmcsthi hakrl baLi
neig r eanmu. Sidik ldhinS. btn .iDg I isa ngrBakrkt seisDg scnciS Mcsrkake
di(ine!.lboj.nt s6.n sasen (hal I l3)
''$ishYul.
(Sklahlah Yut. J.rg l.irajcls tiri akan serakah nenguaai sendiri Bov prii
al kembrli dL tanemnu ue.basiLah. bid Jcd! I isa m.asxkm b'6enms{enrn!
Kasihai diiinqcal suaminyr b bulan_buLrn)
j !! m.takluni
psftclniekuhan )eng dilakukrn olch
surminyr dcnSrn Ytrlia IlaL ini ram0dt pad. penMvi.dn)_r kcpada Yulia sdcLrh
Bahkan. Bu Ami!,o(o
r ialN YuLir ridtrr dengrn sulm nrl
_Apr Mas AN kurrnsn:leganikore Yulr Ora nlembadatri?_
(
N{rs A'ninolo kurrns dreDrurskan'nu Yul? Tidak
leng LLs
b
s.Lingkuh dcnlaf Bov. kareia
(hrl Llr)
nltm06km?l
slrmiivr Roiv seord8 peh
r
lakkemha!ilhal I l0 dan I l8)
Ada!trn Boy. mei:lukan hubmear dengan Yulia dd len-s Lna d smpins
llena kepudai seksral. juga J.lam rmgka mendapat*rn uan8 un{trk Nnopj e
kulLahiyr. yrkfi D,enlcllsaikaD skripsinra Bol adrlah nahrsi$va ju'rstn fkoromi
Jans p.r!L be$ulan-bulan
Llul g?) Adapun Yulir rdalah kten
lrn-rgup mcnfnuhi scg.la pemiilrrn Bov 0r!l 152)
oratrg
kar' vrr-q mau dm
\a'g
kuratrg mampu
J_ai8
Penelinlkul,an scsutrlluhnt. bukan monop'li b dai-a kom Budava k'irhalai
rlaril knua usimfa i'ii ucra rhan bcrb.lai 6sLrhan dunia hLngga kc pelosok'
dalm novel (t"ri pcdellukuhN ini
kllridufrn malanr dik b besar vrd! ddd hrlinibcmda
p.losok. Namun d.nikian. klrususnva
dihubungkii den-san budri-a
dLsekih.kehidupan Yulia.
dnanPi'rg kasus peftcliiBkuhrn, k'sus qanira m'lan yrfg
drri
menjurus k. amh pck.rir scks konreai.l (PSK). discbu&an scma[in b$ksmbri3
DalaDr
,(!ti"ri.
.:rll
Ydlia n,r\ih safBal nrds hing-li
''
n
irtr
hrlL
I n .l' hdrtl
rlrL ni
$[
ti pdriL]irn
mri:ns pclrurYd rNr1 tcrlra rku larh [a'o b"]h'bo'rh
\xrr ndrthrh (hrl l1l)
K2lau rktr mrtr knnrali p.di pcLtriid 2nrako jsr
rnrk scusir rnxkktr v3n-s s![arD-! nxkirr 6xnrIIjunLrhn]'l
I
IL
r
Ycn
d
n[! krl]h
deilxn
Btrdrrr lolJ rang r.rakhi. vang rcr r tir drrnr novrl li'd'rr adrlah hirnn
hDn$ixi nx.l,fli' lcni\ ierhuI x u runn'm loild]1shrbtr !hrhtr rnprl!' cna
t)aLrd {r,,,, JiscbLlral ilrlanri tmbrld rrus ribtr ltp Pcr
itnr'hrbkri I'rk lminth
:rirdi ka)r (lrxL. rl7) YuLix s.ldkl tl.rnaki kul Dr'Ir]tr]I rrklrl[ tu Ji di\toll
b'rh d nr6nr'Jrt bah\r
::r pLb tllll I'adI r.aLirrnlx ssr( ini se'ing tc
str(L harla yrns mdrgrgclkm Yu rx. drf vxng
:-ri
'i3r'
ntrrlobr rnrogkrp Jirenprltcmprl hbutui maLtm s'tcni
di
Sr rtrtrr lc kl,ii prnr Di\el /itlrnx nirr r*m lxhea llu ldr tr'u J ttrg[tt
:h I I h!^\rilb kareu ldri p.ncLlilid tcrkLJl Kinxnr klnrn(i diru ik rcrr
..:iLlrplkrnLcbulafdrririlal!SuipruJi-trhsLLirNrtrrlu[nnthtr\huur!\i'li]
r ocrjulitrD L)i bagir Lrin d ki\ahkm rciki! k'Nrhxn \irlir ro! dixl'rba([ !l!l'
dui!ri hrsurpe sd 3ktrhan
({11
LLflrgxl Bt! dl] l'rk ,\ni'ok dcnlxi Ytir'
:rLir d.i-rni ll.! J.isl
ai.fur ielasmr')_tr11[rnidxr]rtnntrd br!in.nba.r. aior ! trr!rriti{rDsrniPri
ir, tu k.liidupai Nrc[t r_rng rntr] nin b$ludi. rtlniS!u1 nrmctrlil ''rr! LLan
ir
dosi\ nirkohr. Krdua
..r!
rcArbtrr Jihubrrgkrn
-.' ri\nndrr nengloistrr irrk.br
lrih di..rnati l.hlh ruh ltrd: titrdrlitn d rra\ s'!ur-!-q(lr vr ltflnxnL[
] o kGsorilnida[rn d.rgrn rh fitrhs. \akiL ircmFe'i'h lcrrJ_au dengrnjdL]tr
r rs Llin Drcmp$.!.h lcpl]srn d.rgan Itlrf nirar' nrLrm lrtrhtrngxniF dcrlrf
[ok.lrk.b Srnar]o (lq3l lij) ftnritk rdahl lir'ilrnn tr!rr 5rh*r rn
-n.r
[!r]rdarh tr dlt)ri!nrnuh s|!kuh! rLlriIra]di'ujLrdhr!
(
rlnlliaar LcdLd*ai klklx{ln k.krrr i. dan rnrbng lrmbai.{ jx$rtrirh ri
f,r it jllat rdr ptdr !,lioh bk.h \lpcfri Y!li!. I'ak dxn au ,\mid' uo! drn J'ir
- n mttrhlpciduduk
Dari
ul6
di atrs. dapar ditrri[ simplLan hahwr norel
(rr,,ri
mcmborikad
nmbu-r.nbu kchidupan sosial budala ko&. khuntrnla kota Yl8la
di$rprild lcn tuu m)a
hrtihlldan rrllrlr s.sah
buday. ko.a
n.g il
J-in! hantr d(krDi
den8
Lebih
akibar nega(illnng tcrjadidrpat Jihlndari Btrdi!3koh
vane dinaksdkan adxlah btrdayr Deriudirn. perellngkuhrn (tm,astrk 0crzinrntn di
komplckskomplcb mrksiat). pcnculikan,
Xr}rm llnu.
I
93 L
b
snn dan petrgkoisumsiai Dinuman
S.n' Tr./'s,: ,Vr|!,?rdtu likitta: Sin& Har4rtr
P.rtisl. Nlargaretl, Wldhy 2001
(r,,,
\un,af o. Yakob r932 Lto!.tr tkat
reeuw.
r.tu
ld,
. I 93.1 ,9,ird ,/dr /rdl .taird,
Yogtakana: Tamm BudataPropiNiDlY
saard ttA)h.sia Yo-lyakrda:
NrCrhayi
Ip,{,,?a/ r!.rt .\rrv,? Jr[rda: l'ushkr
Jaya
KONFERENSI INTERNASIONAL KESUSASTERAAN XVIII
(HISKI BEKERJA SAMA DENGAN UI)
Komisi 3
IDENTITAS BUDAYA DAN SASTRA DALAM
PERKEMBANGAN PERKOTAAN
JAKARTA,
6-
9AGUSTUS 2OO7
es
PROCEDING
KONFERENSI INTERNASIONAL (ESUSA5TERAAN XVIII
(HISKI BEKERJA SAMA DENGAN UI)
Komisi3
IDENTITAS BUDAYA DAN SASTRA DALAM
PERKEMBANGAN PERKOTAAN
JAKARTA,6- 9 AGUSTUs
2OO7
DAFTAR ISI
Coloniat Ciies ih Motion: Utbdn $)nbalish ahd
Popul Radicalin
Atedy Wiilay.t (UNY)i
Budaya Kota ddn P.serongan dalan Sasf/d Jded Modern (Studi K6us
AriJ. Adipudrwidjrn!
Struktv Naratifdan Ketertibdn Kota: Fungsi Kata sehagai Pusdl.laldn
Dwi Susanto (F,kultrs Srstrr dan Setri Rtrpa UNS)
Ae/j@ng Kdryd Lien Khing Hoo Llan Beryeruk Karya Tan Boen Soah:
S\alexi Ejensialis dalan Metupetahahktn ldentitas Kuhutul
Cihta SegiTiEa,4nita Pratagoais Cokelat past orte"t
MaDnekc Budiman (Utriversitas lndotrBia)
Menandahg Bahgsa dati Kota
Tineke Hellwig (UniveFitas British Coluhbia Va.couver, BC, Canada)
Seksualilas dan Reproduksi Peretupuan
dalan Karya-Karya Sekar Ayu
BUDAYA XOTA DAN PI]RSf,RONGAN
DALAM SASTRA JAWA MODf,RN
(sTtrDI L{SUS NO!'EL JAW,I f,rfr..4N14
or.h: AreDdy wid,y,! UNY
L Novel
d
ar Maryn rnkal trya
(t,,r; ad.l.h salah s.tu judul novcl berbrnasa Jawa kryr MrgaRrh Wldh)
PE.nvi y s bcrhbil ncrrih jum I Lomba lc.ulisd NolelJrwa yane diselenggrrjlan
Tnm
Budaya Yogyakatu l3nun 2000.
Kin
tijuga menjadiiana tokoh utan,a dalm
tuvel yina meneangkal larar koh. knususnya kok Yo8yakatu. Nanun dcmikiai inti
Fm.salahrn
]ds
dihadnkan dalam novcl rcr$bur. teru(ma
dimunculk
mclalui
Norel. pada ddamya merupakan krrya sa$6 tolis $nB
sendninya
'leneaf
m.nen.uktu masyadkat pcncipb dd pcniknahya. yalni masla.rkar mclck hurulyane
tukbene tmrasuk masyrmlal rerDelalr. Dcnsd demikim. pcnikmat ndvcl rcl.rif
h6uk
€ebn
ej ak
D6ytrakat kel6 menengah arau menengan ke 3ds Jlal ini sejalm Jcnld
Sumarjo (1932: 26) bahwa sasra lfdonesia Gaya kira
bc rd
ninra kerJ m-kcraj.d
hja do bupari, abu
Dada
'naa
t.m$uk s6h Ja*al.
bcrp usar hai ya di kota-kota. ]akn i pusar pem erin
sekarang bemda di
kob k.ta besal
pusar
bh
pcmdnknan
d:e€h. pusit perdaglnea0 dan pendidikan rinsgi llai lang demikian iiu. sccra ridak
hneiuns tentu saja juga altr ncncntukan tipc frdyankat tane adr dalam n.vel.
ekdisus obyek
acu
basi
risi drn misi. autr .bscsi pcnsd&a. Dengln kara Lain.
ddallah bedebLhan bila novel
p€masalahhnla
n. Novel
Xt,rti
rme sja
rid,,
mengd.ngrnkan budrya kota dcnsan betbaeai
juga ditrwartan beb€Bpa s.lusi trhrdap
d.n Kot. Yog/.k rt
Sdiap koia ntrngkin neniliki ciri khas dalam hubungdnya densm
kehudayaan stempat
ini Dali'n
bcrbaeai
novel
dd
,ttd,r,,
sekaligtrs
bc
*skt.isi
cnbanenya pcngaoh budaya Slot'al de*Aa
dikerengankrn nraru larar kondisi sosial budala yang kh6.
]zkni yanx b6ada dikota vosyakada
RebemF
tan lao
l
sebeLih
&ten,pat yangreeusal Ji kota Yoglakana rer.ahr daan
uh'a loDbo' dekai
'n:ka
Dr wahidLn (hrL
litr,,r.
l5l).ringroadll
V.!chn-! (hal. L5:l). lLrh sckolah di sebelah trrari Kridosono, Mahoboro. horeL
Gmda (hal 167) kon,unilas pinggn kr i (Codc) (hal. 175). Jl \lrrcs, praparad
\rlmbEjan (hal 133). \itipu (hrl 197) $bcl,li barar Pl N sedatu (hal 102). dan
ll
warcs kc
rinw hineg.
RS PKU
se.rra ekpLisn discbuL(d
(hal 106)
sksnr jalai
di kola Yo-lydkadr
s!ba!.i berikur
''Dalan-daLan kurha Y.gF n'mangsih Nn !'mp.k. Sr*lmanri! kendl'aratr
tumokk
ialur krng padha. Reburu drlaltr JhisiL (mpr ndrNv.nictika nunFk
'sehrki
It.Ddhariitr,oroperdul nyaLiDs,laki*r,krbehrun,aDglasirr!DduRenidrhn.'
(Jalm-jalM klraYosr-iktrds p.rasdaiku nnlin pdddr. S.gola niacxin kendararn
nln)r(tr ncmcnuhi ralur rm-! sami B.r.br( mrndrhului. dnpa nln
[rkefdanan. tidrk
IIr.
n
Bud,Friobd
eika
Pcn.ronesn dxtrm Kinanti
Diarrs sudrh discblikm ban*a dalmi
ada
LikL
du]irnenlallpdarikni,scmurn,.tusascbdsdipcmilikr!lafl
n!!c|1,,,,,
b*bagiipennEalrhan !an!
dik.'nbdigkai iedania nieLalu hk.h Yula. ihu Klnanri YuLia aJalxh s.omfe
prrlis. hidu0trla hxitr untui bmcnmg+!iir'8
(haL ir) lr hidtrp scbrlaimanran ruifa
yin! d pin!tr! okh seo.ang d r tur
'na]rm
\ aDs k!$ tien'm'a sujasa
SLLjrh-'r ad.lah seoFie tioss di surru ka or llLrMN (hrL.2l) dii sanSrr
krhonnai(hal 9a). hjtrlr amk darikcluargrk'homatdiNnipu'a, (hal 9.1). fu d.Lih
dai tidrk pcmah
prla s.d.rhaia (lugtr). yrne drkpemrh pcr!ikc cmprlrcmpd!
"in
)ang ktr.msccrd6. hidup sccara
'naksiar
bnbsar sc.on! ( hal 19) lr psnrma kali m.ng$al Yulia. )aig akhm}r
lcdudF. y ni s.rcl.h isteri
Dedanunla
nre perkenaL[ann]r Jrn$n Yrlia pada
fakil
ngga. lmam.
sebuah horel kecil
adi nrcri
sal,abrb,la
yars mcnair*af
*ai
ra
rh-'r irtuh.inh padi paidaigan plnama. ter2lii ia nrcnlhindd
pcrburrtr zni.. ol.h krretrr tu ir bermak!'d mdrnu Ytrlia IlaL ir: taDrpak dalm
(hal.
pe'n b icaman
?J)
men
'nerr
n
)_r
Su
densM Imrm
_Aku emoh
ruminJ Zim. Dhik. (hrL 14) "Aku tekr nrana sap.rlu igLrmJ
(hrl
YulLa
25) "srpanrmrh.,^k0maiteb.Dhik (hal 2s)
Yrlia
(S.ya ridak mau be'burl zina. dik. Srya daran! k. smr untuk
'neLmm
SiaFd lasi Sir_a naDrxp. di[ )
Yuliamenikah dcnga. Sujasa tanpadidaarioieh msa ciita. ielapL semata_mart
E
silap
ie
iulaimcrombak berbaaaiaturan dinman Sujrru yan!dir6a ketar drn kaktr. sena
Sulr a vmr berScJa dcnFan p@ lehkilain. yaknikejujudn 'lan ke$riusm
lrilaa u.nrk dclnskuhnya (hal 9l) serelah mcnjadic.ei SujaR4 YulirhDnentans
--tiohh
rd
dan
dGiplin
daiwilru-
rzprttu
/soDrn
kc waktu lradisi keludga pnyariyang penuh dcngan
sdiun) yang,rlz,.r (pellk)- di.rsakan ol.h Yula
sebagai
ra!
scrins /du;r (pum pu'z) (hrl.
idat
hesiru Drempcrtatiknn pulerin]z iru (htL. 29). Kerika suianva m.niiggal.
9l). Yulia lidak mau lasi mtncnpat bekas
* $idrnni. ahwhumm.h isteri penmr. Sujadr Yulia meninh [mm baru.
!- dipenuhi peGboh nad.n (nar/hel s.iki). dar dilcnlkapi deig ioiLct di
rlr LhJl. lbl. Pcrk \mr \ulrNa ,l!n!d' \r r d ktrtuitri*uimg puFri nrnrun
Be6a kehilaDga,. nnun bukan kehihngan
:,
belildlim
hiduDnya
(sjs.ru,'rl
rebpilcbih kehilogan lelakiyrn-q mc'nberikan shtos sosirlnya dln sumbs Jm.
tulialan8
semula rcrbiasa detr8ai hidup dm
scmmknF gemerlap d0nia mahm.
'(rlrl i nrl-}oc
Ea 'JJr,'rrr
drn kehilmgai dunimya nu (hal.91) renebih lrsi sctclah su-nla sakn
F{dn}..noe
E'p6
*jb dan
idporensi(hal 95).
'nengaLmi
Ytriia lalu menemukrn
e
duniela
kembaLi serelah berhlbungan dcnlan
prr
a krlansan aks (hal 94). Ia frulai
lunan
kcbidsaan beriudi kadu detrgan
'neDlpunyai
besir besenr rcfranrematrnla. dari rcmpil satu ke temprr laimya (hrl. l'1. 106
Dcnsm alasan i'npolensi Sujana
lCap densm
Ei.k
p
(hil. l12
(hrl
95). Yulia mulai nthkuk.n hublngan
lan,ben,amaBor Oal 99 104)
lll).
hjuganinln Drinumr
ksas hinlst
Dalan keadd nrabok- ia juga melaFni naliu seLsual pria tur
(hal. L1a) MelaLui Atr,ifo!o- Yulir mcigkonsumsi n.rkobr
ibuium tuil arau shabu shrbd) hinggi 'nensdmi ccks] (hal l2l-122). Yulia muLai
€lihm iado6a (hal. 135 116). Akhinla YuLia meninllal dunia krcnr orn dosis
Dahm noveL
,&,,,r.
bcrb.lai kondni sosiii budat. kob Yoglakada di aus
nr.naig tidak seca6 eksplitit ditebutkaD rbaga! budala kou rrau mcmpcncntaiekan
anrxft bodrla kota dan buk!tr kora Nove iri Lebih Drenekankrn penenkn-qan budaya
posiiil
d
negarif
deDg!trpaid
Ju
pand.n!.n dai kehidupai lokoh Yuls dan ka$rn kasm.
gan dan kehidupan kcluarga SUa^va dm kclompokDs.
D, s.tu sisi. Yllia drn keL.mpoknF hidlp dala'n sGsana scnln.piya duiia
malan,. bcrdrndan did
mliu'n niinuman
k
kehnluprn kch,area
pil!t di salon. befenaneseDang
dengan bcrjudi. bcEcliigkuh.
as dan menskonsumsi iarkoba Dr
strjrle
kelua.ga p.ilayi yang
lsi Liii.
dihrdankm drng{n
trfiomur. pcnuh dsiflir.
si[ap sopan srntLn. Jad sceal. anrai tEdisiona] Kedua rlpe kehidupan
D,erufakaD .enninan kehidupan rcaliras
inil.[
k
taDg
yaig ida dikola Yllyakam
Menurut fandm-gm lrmrr Nalam. Yogy.krna m.naig nerupakaD koh
unik.
penuh
yM!
d|. d$arl$a s.kiunyi. x menmpun-!
dri bobaeai suku 6aDgsa ] s bencltolah di kota itri. ia
m.nanpune bek6 petrnipdani
pehjd drn mrhrsGsa
nierupakan saru kohtadisionalJaM)aiSpenah i,.njadillu ko(r surru kcrtrrao. datr
r pcmrh ncnjadi ibtr koia rtptrblik lndoncsia. Pcndduk kou iiL sangat akomodaril
rcrhrdap niLai-nilai k.budalaan dari su[tr ]ain (Krym l93l: l2ll3) Densan
d.mikiai dapr dihFnkm brhwa dinanika budaya Yogyakada tctadi kar.ia
diilcktika atr66udatr dasBh. dbrbud.)" kora datr riensnla. rnhrt budaya
tadlsional drn modcnris6 hi'i$a ke.endcnrnsan globalisasi Secara lahniah hal inl
dirddri dcnld sifrbol-lmbol b.trahrnnla kJdon
israna
lvlakmD. yang dikonhskad
detreai berdirinra pusrcpusar pcftelrnjaai Drodern dm mrll scdt posalputar hiburan
scp.di dtrkolek tun l]ub malm prJr bDb aDi dasa *arsa rerakh; Scc.r. ideologk
poli(is pedenlu.an budayo itu dirandai dcn-uan bcndnmnya perghryar k.p(cayaai
ke-xwen. bedrhmny. siktp
totab'nd :opdn santu,. hidlSa peighayah
budaya
Li asaldarinucancg&a,biikyrngbefl,iLaiPo\ilifma0punyaignegadl
Slcrm .eoriin. dahm sosioLosi sxin k ta keEhui benmr brhsr karya sr{n
modcm )_an!
tidak muncuL Jan klkosotr8ai karra
budaya
|[dr
srr
mcruprkai cennin da.i k.ndisi
marnya. Meskiputr deDikirD. kr!-a
srin iura
hasil
sosiaL
ddi kr.a!
pcnldad!iya. Menu.ur Teeu$ (1934:219 2:ll)). drlani senipadl trnumiya. dm sai.d
knusus,ya
i
eGks d!t.a6 d.n
peDiba.a sckh,
pcn.eminm
hrtur
dr.,r,. mcrindiprinip
semi.rik ubra.
bo[k-brlik
Mefrb..! 'akiibahLra
reks *bag!]
kenyna ensadah mfl,yeetkai. scbrliknlz
r![aaD n,trn,i tak kuEi8 nietrlelrukai. Yaig
iyari
mcnrbaca lcks scbagar
Jan yans khayr i, yrng
srt' rx[
munekli dapd d ipl$mi rmpl lms hin.
Densm demikian
tid*
benebihm bila rove
ri,;!'ri
nencnar
d
sekalisus
fr.ngk,easikrn kondisis.siarbudav, yanehidlt di kora Yogyakarr. padi n6a sek
t.rcipFtrla
iov.l !.^cbur. Analdli d.hsili
DalaD, noveL
I h,,r.
Varsarclh WiJhr-
berhaSa su2srM sosixl budala
Itariri.
tlr
pcnlaftn!
dapar dipatrdrn!
targ
rhaeai btrd.yi kori yane nod.m. dnbm hin ramp* scbagdi briktrl. HobbrnEndcis:nkr Rrdlo (YAika) FM dxri pcnyi& idola brgi renuja (hdl. 141).
n!nlurjLrgi rempactmpat hibu,an kerikadinas lurrkohbagifJa peeaRai(hrL 2l).
pcresmid srn$a. senani (hal l5). kehiasaan rmk Nlafg sekolah iaDgsuDS per!i [e
mal {lr.l. l5). $acaia diskorlk (lr.l 21. 94) dm prb (hr. Ll2). kcbi.si.r' ib ihu
trdn'[ scminar tdsan. p.r-!i kc salon. ]rrtr scranr (hal 16). lt.birsran josin! drn
mmci'is hati hrnrr< broak (hal
rn. dai {6:ma Ddrulibn (lul
I
$5
)
Beb.6pa koidisi di a.as hanpir seDuaf)a dapat direNrkitr
kcscharian. rcrukmr sckdli drlam hubunlannla dengrn k.hidupan
dilo
di
€aLitrs
pcrkoram.
Pcmmcd radio Fm. (cmpftmpar hiburir basi bapal brpal kcrih dinas h'a. koh.
srnggar sena,n.
rn'
'nall
s.lagai ren|lat ngeccng.
d
skotek dan
far.budayajoe n!. dai peD.ulikatr: drpat d iutr'p.
Tcnrang kcbias.rn rnak SMll
ttrb
D,alan,. hudalr
t.u.anadip k.taai
ng.c.dgdimall.jtrsr discb krn s!b.gritinLkur
_Aku saLL[ mar]ng bocrh-bocah SMU sing ndNvrni kcpcdulixn mar.n! rasa
kamanunssan Ngrrgani hn peduli nrrans hJrn. tslasane h.cah-bocah SMU. ktr\Lh
luwih b.crh putilu*ih sereng ngeceng neig niall ig nti hrh prcaa (ha 177)
(Sa)e srlut |]lda anak aul sMLr yafg me'niliki k.pedulirn nrda nsr
kedranusiaai. M.nghirgaL dai Fduli rerhrdaD oEiB ain. R 6 y amk rml sMU.
ap!lagi xnak ptrci. lcbih s!n.n! i!...i! di nall srumpicnr.r! pacar.
Padr
mc
aDr.dern ini pemmdanlm ]rng llm.ah di \diap kou brsrr.
brh*. nall
tenipatfg.ceig.lidak hanj-autrtuk Cre€naja, retapijugakeloDrpok bapxk
dalan hrbrnsidnJa d.nsatr shoIin!. drn
dm ibtr. S.bi!ian Llai mcreka
pakan
'neLikukatr
ebag
ai ying l.ri
adalah retiesh ng beLakr atau bal,kaD
unrk mclxkukan rnisaksi
suatubudryapositilldgcrsrmbmad.lahrdriy.pembliui
-u
\uatu o4atrnasi trlradan ana[-mak dtup-lot s.kohn dan inak
oleh n,ahasissa
!trik
hermasaLal
:init. ytu! rcrlabung dalam Ko'nunitas r'lnggi, Kali Anak-mk rcrs.b rd idikaga'
adpu mrdiri d.i rid.k nenSleLlMang di irlatran meniburl kj.au (hal 175)
\omlnnrs
PingCir Kali ini mcnginsatkai pada rcaLi{! pada sekitar hlruD 1980-90 an.
L.rikr Rono YR vangunsiirya memprika&i para mxhrsnlva
rtuk
mcLalukM pcnbina.n rerhadap
Admbaeiibu
ibu
n,e'rp,l
!nr[ aMk
gel]eng
dii
yaiS te'IaDggil
drn pcmukimm kunuh di
fenomcna t.rscndkilang rid.k drpntidak hrrus
l,latat dalam p.rkcnrban8af brda)r t)opulcr Den,iIi]n jusr scminar lennaD,a 6a!i
:b!'lbu keLrs m.ncnsah kc ar$. Mcrebaknla sal.tr salon kecmtikan drn pijar. sena
rrii seraDi ke6u-!aran. jusr mcnj.di lend rli koEkoh besl dan lccil di Jasa.
:nbN pidi b.li.nF das2waNa te'zkhf ini. Di Yoltakani budayr jolin! dtn
noong rugd mcnglcj.la pidr .ra akh. hn iri Den! d!friki.n nen rdi jeLas
lnqa D.rel (id,rr menradi .ariran rca na l'iB adr di kora Yoglakan( mcskipun
:dal nenrjuk poda prlvasi p sonrLtncntu.
Ce.ira lcnrang rokoh Sulanu yans m.nderirasalir!uLa dan idporeisi(i,aL :16).
-.rupal
6rgi bap*-bapak. brena prda
'nakm
gtrh mmrng satrear be.pot.nti nier adikm bapak'baFk
caiarm tc*cndn ren,adlp pola
irnrahaniyr Fiyakit
F.0eiyakn loyo
arau imp.rensi.
Suaiu haL
y.n! tidak
kalah mena.ik'ya dahm novcl
|!.Re ingkuhan I'c6cLinskuhan idi diloktr[a] oLeh
Lita Novcl r,d,!.
secara
tid
Lmssrig
rc.h
X/,/,rt
arirlrh skdda
Yulir B]p /\ninolo. drn
Jen-q
mcnberikrn aLNn_alxsdn pada
F6eLingkuhaf nlnng n,asing rokohnya. Tokoh Ytrlir, s.lan
'nern
qmnrmrLm.jusrbDdlisa nasLhmudakclikasudrinyamcnbdenii'npoien'i
all
klcru trn gol.k kemartman mamng prila ll!x? Kanargkr ce$r )cn
wis..a ko*rsans nycnbodlni karepku Aku uea blaka danng Mas l:Nl
''Aoa
\1r lan$
\rr aku niheio,n (hal.9i).
la
(Apa aku silah bih mencd k.pudin pada pria lain? PadrraLielff bih*a Mas
r suJah ridak nanpu n,eDlaskm hasmrku. Ak(jula terus re.rng padt Mis Ji6ra
aLasan
Pldaiokoh Bipak Amlnoto vaDgntllakukar scLingklh d'ngan Yuli{ ridak rda
yme hbih L!!d kecuali nsik luLia vang lebih mctarik drn isie nva kdeDl
nkriryrsudah turdan bcnlsLk eembrot ADrinotordah lamr fretr,qinginkai Yullr (hal
llc) Dnamping r. ahsan yarg lebih khusus. di*butkan scc.ra iidak ladgstrng dalam
novcl,ttznr,. yakni Bu Aminoro memaklumi tinddt pc6eLingkulFn lhl iii tanptk
prda
komciFfl,yr tcrha'lap peEclingkuhan Jcig I
i5a
dengai Ro]'
orr_or$ei-en Jcne l,kasakrh glklhi ijcn llovmcsthi hakrl baLi
neig r eanmu. Sidik ldhinS. btn .iDg I isa ngrBakrkt seisDg scnciS Mcsrkake
di(ine!.lboj.nt s6.n sasen (hal I l3)
''$ishYul.
(Sklahlah Yut. J.rg l.irajcls tiri akan serakah nenguaai sendiri Bov prii
al kembrli dL tanemnu ue.basiLah. bid Jcd! I isa m.asxkm b'6enms{enrn!
Kasihai diiinqcal suaminyr b bulan_buLrn)
j !! m.takluni
psftclniekuhan )eng dilakukrn olch
surminyr dcnSrn Ytrlia IlaL ini ram0dt pad. penMvi.dn)_r kcpada Yulia sdcLrh
Bahkan. Bu Ami!,o(o
r ialN YuLir ridtrr dengrn sulm nrl
_Apr Mas AN kurrnsn:leganikore Yulr Ora nlembadatri?_
(
N{rs A'ninolo kurrns dreDrurskan'nu Yul? Tidak
leng LLs
b
s.Lingkuh dcnlaf Bov. kareia
(hrl Llr)
nltm06km?l
slrmiivr Roiv seord8 peh
r
lakkemha!ilhal I l0 dan I l8)
Ada!trn Boy. mei:lukan hubmear dengan Yulia dd len-s Lna d smpins
llena kepudai seksral. juga J.lam rmgka mendapat*rn uan8 un{trk Nnopj e
kulLahiyr. yrkfi D,enlcllsaikaD skripsinra Bol adrlah nahrsi$va ju'rstn fkoromi
Jans p.r!L be$ulan-bulan
Llul g?) Adapun Yulir rdalah kten
lrn-rgup mcnfnuhi scg.la pemiilrrn Bov 0r!l 152)
oratrg
kar' vrr-q mau dm
\a'g
kuratrg mampu
J_ai8
Penelinlkul,an scsutrlluhnt. bukan monop'li b dai-a kom Budava k'irhalai
rlaril knua usimfa i'ii ucra rhan bcrb.lai 6sLrhan dunia hLngga kc pelosok'
dalm novel (t"ri pcdellukuhN ini
kllridufrn malanr dik b besar vrd! ddd hrlinibcmda
p.losok. Namun d.nikian. klrususnva
dihubungkii den-san budri-a
dLsekih.kehidupan Yulia.
dnanPi'rg kasus peftcliiBkuhrn, k'sus qanira m'lan yrfg
drri
menjurus k. amh pck.rir scks konreai.l (PSK). discbu&an scma[in b$ksmbri3
DalaDr
,(!ti"ri.
.:rll
Ydlia n,r\ih safBal nrds hing-li
''
n
irtr
hrlL
I n .l' hdrtl
rlrL ni
$[
ti pdriL]irn
mri:ns pclrurYd rNr1 tcrlra rku larh [a'o b"]h'bo'rh
\xrr ndrthrh (hrl l1l)
K2lau rktr mrtr knnrali p.di pcLtriid 2nrako jsr
rnrk scusir rnxkktr v3n-s s![arD-! nxkirr 6xnrIIjunLrhn]'l
I
IL
r
Ycn
d
n[! krl]h
deilxn
Btrdrrr lolJ rang r.rakhi. vang rcr r tir drrnr novrl li'd'rr adrlah hirnn
hDn$ixi nx.l,fli' lcni\ ierhuI x u runn'm loild]1shrbtr !hrhtr rnprl!' cna
t)aLrd {r,,,, JiscbLlral ilrlanri tmbrld rrus ribtr ltp Pcr
itnr'hrbkri I'rk lminth
:rirdi ka)r (lrxL. rl7) YuLix s.ldkl tl.rnaki kul Dr'Ir]tr]I rrklrl[ tu Ji di\toll
b'rh d nr6nr'Jrt bah\r
::r pLb tllll I'adI r.aLirrnlx ssr( ini se'ing tc
str(L harla yrns mdrgrgclkm Yu rx. drf vxng
:-ri
'i3r'
ntrrlobr rnrogkrp Jirenprltcmprl hbutui maLtm s'tcni
di
Sr rtrtrr lc kl,ii prnr Di\el /itlrnx nirr r*m lxhea llu ldr tr'u J ttrg[tt
:h I I h!^\rilb kareu ldri p.ncLlilid tcrkLJl Kinxnr klnrn(i diru ik rcrr
..:iLlrplkrnLcbulafdrririlal!SuipruJi-trhsLLirNrtrrlu[nnthtr\huur!\i'li]
r ocrjulitrD L)i bagir Lrin d ki\ahkm rciki! k'Nrhxn \irlir ro! dixl'rba([ !l!l'
dui!ri hrsurpe sd 3ktrhan
({11
LLflrgxl Bt! dl] l'rk ,\ni'ok dcnlxi Ytir'
:rLir d.i-rni ll.! J.isl
ai.fur ielasmr')_tr11[rnidxr]rtnntrd br!in.nba.r. aior ! trr!rriti{rDsrniPri
ir, tu k.liidupai Nrc[t r_rng rntr] nin b$ludi. rtlniS!u1 nrmctrlil ''rr! LLan
ir
dosi\ nirkohr. Krdua
..r!
rcArbtrr Jihubrrgkrn
-.' ri\nndrr nengloistrr irrk.br
lrih di..rnati l.hlh ruh ltrd: titrdrlitn d rra\ s'!ur-!-q(lr vr ltflnxnL[
] o kGsorilnida[rn d.rgrn rh fitrhs. \akiL ircmFe'i'h lcrrJ_au dengrnjdL]tr
r rs Llin Drcmp$.!.h lcpl]srn d.rgan Itlrf nirar' nrLrm lrtrhtrngxniF dcrlrf
[ok.lrk.b Srnar]o (lq3l lij) ftnritk rdahl lir'ilrnn tr!rr 5rh*r rn
-n.r
[!r]rdarh tr dlt)ri!nrnuh s|!kuh! rLlriIra]di'ujLrdhr!
(
rlnlliaar LcdLd*ai klklx{ln k.krrr i. dan rnrbng lrmbai.{ jx$rtrirh ri
f,r it jllat rdr ptdr !,lioh bk.h \lpcfri Y!li!. I'ak dxn au ,\mid' uo! drn J'ir
- n mttrhlpciduduk
Dari
ul6
di atrs. dapar ditrri[ simplLan hahwr norel
(rr,,ri
mcmborikad
nmbu-r.nbu kchidupan sosial budala ko&. khuntrnla kota Yl8la
di$rprild lcn tuu m)a
hrtihlldan rrllrlr s.sah
buday. ko.a
n.g il
J-in! hantr d(krDi
den8
Lebih
akibar nega(illnng tcrjadidrpat Jihlndari Btrdi!3koh
vane dinaksdkan adxlah btrdayr Deriudirn. perellngkuhrn (tm,astrk 0crzinrntn di
komplckskomplcb mrksiat). pcnculikan,
Xr}rm llnu.
I
93 L
b
snn dan petrgkoisumsiai Dinuman
S.n' Tr./'s,: ,Vr|!,?rdtu likitta: Sin& Har4rtr
P.rtisl. Nlargaretl, Wldhy 2001
(r,,,
\un,af o. Yakob r932 Lto!.tr tkat
reeuw.
r.tu
ld,
. I 93.1 ,9,ird ,/dr /rdl .taird,
Yogtakana: Tamm BudataPropiNiDlY
saard ttA)h.sia Yo-lyakrda:
NrCrhayi
Ip,{,,?a/ r!.rt .\rrv,? Jr[rda: l'ushkr
Jaya