Bentuk dan Makna Nama-nama Bangunan Pokok di Keraton Kasunanan Surakarta.

BENTUK DAN MAKNA
NAMA-NAMA BANGUNAN POKOK
DI KERATON KASUNANAN SURAKARTA

SKRIPSI
untuk memperoleh gelar Sarjana Pendidikan

Oleh:
Nama : Dewi Larasati
NIM : 2102408087

JURUSAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG
2012

ABSTRAK
Larasati, Dewi. 2012. Bentuk dan Makna Nama-nama Bangunan Pokok di
Keraton Kasunanan Surakarta. Skripsi Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa,
Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Semarang. Pembimbing 1: Drs.
Widodo. Pembimbing II: Nur Fateah, S. Pd, M.A.

Kata Kunci: nama-nama bangunan di keraton, bentuk, makna
Keraton Kasunanan Surakarta disebut juga Keraton Surakarta Hadiningrat
merupakan simbol peninggalan sejarah pada waktu zaman pemberontakan yang
dipimpin oleh Raden Mas Garendi. Secara harfiah “sura” berarti gagah berani,
“karta” berarti tidak rusuh, “hadi” yang berarti besar, dan “rat” berarti dunia. Jadi
Surakarta hadiningrat diartikan sebagai “dunia besar yang gagah berani dan
makmur”. Menurut kepercayaan Jawa, angka tujuh merupakan angka yang
sempurna. Oleh karena itu, Keraton Kasunanan mempunyai tujuh pelataran dan
tujuh gerbang. Tujuh pelataran yang ada di Keraton Kasunanan Surakarta adalah
(1) Pamurakan jawi, (2) Pamurakan nglebet, (3) Alun-alun, (4) Sitihinggil, (5)
Kamandhungan, (6) Sri Manganti, (7) Pelataran. Tujuh gerbangnya adalah (1)
Gladhag, (2) Pamurakan, (3) Kori Wijil, (4) Kori Brajanala, (5) Kori
Kamandhungan, (6) Kori Mangu, dan (7) Kori Sri Manganti. Tujuh pelataran dan
tujuh gerbang dibangun berdasar paugeraning urip yaitu pusaka, wisma, kukila,
turangga, dan garwa . Bentuk nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan
Surakarta bisa berupa satu kata atau lebih. Bentuk nama-nama bangunan pokok
tersebut memiliki makna yang berbeda. Tidak semua masyarakat luas mengetahui
bentuk dan makna nama-nama bangunan pokok tersebut.
Rumusan masalah yang dikaji dalam penelitian ini adalah (1) bagaimana
bentuk nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta?, (2) makna

apa yang terkandung dalam nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan
Surakarta? Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui bentuk dan makna apa saja
yang terdapat dalam nama-nama bangunan di Keraton Kasunanan Surakarta.
Pendekatan yang digunakan dalam penelitian ini adalah pendekatan
morfosemantik. Pendekatan morfologi digunakan untuk mengetahui bentuk yang
terdapat pada nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta,
sedangkan pendekatan semantik digunakan untuk mengetahui makna yang
terdapat pada nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunan Surakarta. Metode
yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode deskriptif. Data dari
penelitian ini diperoleh dari nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan
Surakarta, sedangkan sumber data dalam penelitian ini adalah sumber data lisan
dan sumber data tertulis. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini yaitu
dengan teknik observasi, dan teknik dokumentasi.
Hasil penelitian ini menunjukan bahwa bentuk nama-nama bangunan
pokok di Keraton ditemukan dua bentuk yaitu, (1) bentuk kata yang meliputi kata
dasar, kata turunan, dan kata majemuk, (2) bentuk frasa endosentrik yaitu frasa
endosentrik atributif. Adapun makna yang ditemukan dalam penelitian namanama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta meliputi tiga makna
yaitu, (1) makna leksikal, (2) makna kultural, (3) makna filosofi.
vii


Berdasar temuan tersebut, saran yang diharapkan dari hasil penelitian ini,
sebagai salah satu wacana yang berkaitan untuk pengenalan nama-nama bangunan
pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Selain itu, nama-nama bangunan pokok
di Keraton Kasunanan Surakarta jangan dilihat secara bentuk bangunannya saja,
akan tetapi harus mengetahui makna filosofi yang terkandung dalam nama-nama
bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Pada penelitian bentuk dan
makna nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta merupakan
penelitian awal, sehingga ada peluang untuk melakukan penelitian dengan kajian
yang berbeda.

viii

SARI
Larasati, Dewi. 2012. Bentuk dan Makna Nama-nama Bangunan Pokok di
Keraton Kasunanan Surakarta. Skripsi Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa,
Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Semarang. Pembimbing I: Drs.
Widodo. Pembimbing II: Nur Fateah, S. Pd. M.A.
Kata Kunci: nama-nama bangunan di keraton, bentuk, makna
Keraton Kasunanan Surakarta uga sinebut Keraton Surakarta Hadiningrat
minangka simbol tinggalan sejarah nalika jaman pemberontakan. Kanthi harfiah

“sura” ateges gagah lan kendel, “karta” ateges ora rusuh, “hadi” ateges gedhe, lan
“rat” kang ateges jagad. Saengga Surakarta Hadiningrat mengku teges negara
gedhe kang gagah, kendel, lan makmur. Miturut kapitayan Jawa, angka pitu
minangka angka kang sampurna. Mula, Keraton Kasunanan nduweni pitu plataran
lan pitu regol. Pitu plataran kang ana ing Keraton Kasunanan Surakarta antara
liya (1) Pamurakan jawi, (2) Pamurakan nglebet, (3) Alun-alun lor, (4)
Sitihinggil, (5) Kamandhungan, (6) Sri Manganti, lan (7) Pelataran. Pitung regol
minangka tanda anane lurung (dalan cilik) utawa sinebut kori, antara liya (1)
Gladhag, (2) Pamurakan, (3) Kori Wijil, (4) Kori Brajanala, (5) Kori
Kamandhungan, (6) Kori Mangu, dan (7) Kori Sri Manganti. Pitu plataran lan
pitu regol digawe adidasar paugeraning urip yaiku pusaka, wisma, kukila,
turangga, lan garwa. Wujude jeneng papan panggonan ing Keraton Kasunanan
Surakarta bisa kadadean saka saktembung utawa luwih. Wujude jeneng papan
panggonan pokok mau nduweni teges kang beda. Durung mesthi kabeh wong
mangerteni tegese jeneng papan panggonan mau. Mula, panulis duweni krenteg
kanggo naliti bab kasebut.
Rumusan masalah saka paneliten iki, yaiku (1) kepriye wujud jenengjeneng papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta?, (2) teges
apa kang winengku ing saben jeneng-jeneng papan panggonan kang pokok ing
Keraton Kasunanan Surakarta? Paneliten iki nduweni ancas kanggo menehi
kawruh babagan wujud lan teges kang ana ing saben jeneng papan panggonan

kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta.
Pendekatan sing digunakake ing paneliten iki yaiku pendekatan
morfosemantik. Pendekatan morfologi digunakake kanggo mangerteni wujud
kang ana ing arane papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan
Surakarta, wondene pendekatan semantik digunakake kanggo mangerteni
maknane. Metode kang digunakake ing paneliten iki yaiku metode deskriptif.
Data paneliten iki yaiku arane papan panggonan pokok kang dumunung ana ing
Keraton Kasunanan Surakarta, wondene data kaimpun saka sumber data lisan lan
sumber data tulis. Teknik ngumpulake data ing paneliten iki antara liya kanthi
teknik observasi lan teknik dokumentasi.
Asiling paneliten nuduhake jeneng-jeneng papan panggonan pokok ing
Keraton ana rong wujud, yaiku (1) wujud tembung klebu tembung lingga,
tembung andhahan, lan tembung camboran, (2) wujud frasa endosentrik, yaiku
frasa endosentrik atributif. Teges kang ditemokake ing panelitening jeneng-jeneng

ix

papan panggonan pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta ana telung teges, yaiku
(1) teges leksikal, (2) teges kultural, lan (3) teges filosofis.
Adhedhasar paneliten kasebut, panulis ngajab supaya paneliten iki dadi

salah sijining wacana gegayutane kanggo nepangaken jeneng-jeneng papan
panggonan pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta. Saliyane iku, jeneng-jeneng
papan panggonan ing Keraton Kasunanan Surakarta aja mung didelok saka wujud
wewangunane ananging uga kudu mangerteni teges filosofis kang ana ing jenengjeneng papan panggonan ing Keraton Kasunanan Surakarta. Paneliten babagan
wujud lan teges jeneng-jeneng papan panggonan pokok ing Keraton Kasunanan
Surakarta iki minangka paneliten wiwitan, mula ana peluang kanggo panaliten
kang kajiane beda.

x