Pengukuran Nilai Target Strength dan Densitas Ikan Pelagis di Perairan Rembang dengan "Sistem Akustik BIM Ganda"
ME FEnR OF ME LORD IS ME BECIHtlIHG Of W
L
E
D
G
E :
BUT FOOLS DESPISE WISDGii
N(D
IHSIRUCTIM1.
C PROUERBS
1:7
>
WIWUH XIIR I(MGUfiGMP RRHRSIR MU1 MH FRMNFIIRIKnHmII
UMUX KESEJIIHII31RAH UWI MMJSIII ??
JAURBIIWR RMMH SEBERAPA JAUH KIT6 SEUlWl XOHSISIM
DRH XOHSEKUM KkMDEAtfGXAH IM MH IWI3IXXil KUAUIRN
Dl BOHI MJSRMRRR I H I .
i ,/
i7ir
*-
9
I
';I
i<
I
I
/
1
<
PENGUKURAN NlLAl TARGET STRENGTH DAN DENSITAS
IKAN PELAGIS Dl PERAIRAN REMBANG DENGAN
" SISTEM AKUSTIK B I M GANDA '"
HENRY MUNANDAR MANIIC
C 26.0134
SKRIPSI
Sebagai Salah Satu Syarat
Mernperoleh Gelar Sarjana
PROGRAM STUD1
ILMU DAN TEKNOLOGI KELAUTAN
FAKULTAS PERIKANAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1994
Judul S k r i p s i
:
Pengukuran n i l a i Target Strength
dan
Densitas
Ikan
Pelagis
P e r a i r a n Renbang dengan
A k u s t i k B i n Ganda
"
Sisten
"
Nana tfahasiswa
: Henry Hunandar Hdnik
Nonor Pokok
:
C 26 -0134
Program S t u d i
:
I l n u dan ~ e k n o l o g i K
' elautan
I.
Konisi Penbinbing
Ketua
kc. T o t o k
t o . MSc
Anggota
11.
Tanggal Lulus :
Fakult
199%
di
R I NGEASAN
MUNANUAR
MANIC
( C 26.0134).
PENGUKURAN NILAI
STFiENGTH DAN DENSITAS IEAN FELAGIS
DI
FERAIfiAN
"
SISTEM
AEUSTIK
PIN
GANDA
"
REMBGNG
DENGAN
( D i b a w a h b i m b i n g a n D r . I r . B o n a r F. P a s a r i b u d a n I r . T o t o k
HENRY
THRtiET
H e s t i r i a n o t o , HSc)
Pengkajian
akustik
d i
Mengingat
sumberdaya
ikan
pelagis
P e r a i r a n Rembang b e l u m a d a
dengan
yang
metode
melakukan.
sumberdaya i k a n p e l a g i s i n i merupakan
penyum-
b a n g t e r b e s a r d a l a m p e m b a n g u n a n p e r i k a n a n maka d i p e r l u k a n
adanya
informasi yang t e r b a r u dan l e b i h
tentang
akurat
d e n s i t a s i k a n dan d i s t r i b u s i n y a .
Scientific echosounder, k h u s u s n y a d e n g a n sistem
dual
densitas
beam t e l a h t e r b u k t i e f e k t i f u n t u k menduga n i l a i
i k a n p e l a g i s , k a r e n a s e c a r a a k u r a t d a p a t mengukur i n s i t u
target
strength
dan d e n s i t a s
relatifnya
masing-masing
d e n g a n dual beam processor d a n echo integrator.
mewaan
utama
terdiri
sistem
d u a l beam
Penelitian
situ
target
ini
transducer
wide
beam
target strength s e c a r a i n s i t u .
bertujuan untuk
strength,
adalah
narrow beam d a n
d a r i d u a beam y a i t u
s e h i n g g a d a p a t mengukur
ini
Keisti-
menganalisis
mengukur
nilai
distribusi
target
strength i k a n p e l a g i s s e c a r a v e r t i k a l d a n h o r i z o n t a l
menganalisis
nilai
densitas
ikan
in
dan
secara
v e r t i k a l dan h o r i z o n t a l .
Nilai
hari
in situ
adalah
-48,85
target strength r a t a - r a t a
dB
sedangkan n i l a i
i
pada
siang
target strength
rata
rata
-
malam
pada
target strength rata-rata
target
strength
hari
adalah -47,93
siang lebih kecil
r a t a - r a t a malam
hari.
Nilai
dB.
dibandingkan
Penyebab
perbedaan pengukuran t i d a k d i k e t a h u i dengan p a s t i
ada
b e b e r a p a kemungkinan y a i t u
tetapi
(tilt
tingkah laku ikan
a n g l e , s i f a t bergerombol) dan pengaruh f a k t o r
dari
lingkungan
a n t a r a l a i n suhu dan s a l i n i t a s .
Sebaran
target strength secara vertikal
kecenderungan
dengan
ini
menunjukkan
bahwa n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e m a k i n
bertambahnya kedalaman
perairan.
Kecenderungan
diduga dipengaruhi o l e h keberadaan d a r i
(khususnya
ikan
mengadakan
migrasi
target
Sebaran
nilai
yang
yang
ukurannya
sedikit
s t r e n g t h secara
bervariasi
yang
lebih
atas
di
ikan
dasar
besar)
yang
dasar
horizontal
mana
besar
perairan.
menunjukkan
disebabkan
oleh
herubahnya d i s t r i b u s i dan komposisi h o r i z o n t a l i k a n
Besarnya
nilai
rata-rata d e n s i t a s ikan
di
.
sekitar
p e r a i r a n Rembang p a d a s i a n g h a r i a d a l a h 0 , 0 0 7 4 3 kg/m 3 d a n
pada
m a l a m h a r i a d a l a h 0 , 0 2 1 1 0 kg/m3,
yang t e r d i r i
f a m i l i Clupeidae (tembang, j u w i , j a p u h ) ,
famili
dari
Carangi-
dae ( l a y a n g , s e l a r ) d a n f a m i l i S c r o m b r i d a e ( k e n b u n g ) .
Pada
siang hari,
i k a n m e n y e b a r d a l a m kolom
d a r i k e d a l a m a n 2-62 m e t e r , d a n d e n s i t a s t e r t i n g g i
pada
kedalaman
42-52 m e t e r y a i t u
0.0216
kg/m3.
perairan
berada
Pada
m a l a m h a r i d e n s i t a s t e r t i n g g i p a d a kedalaman 52-62 m e t e r
ii
d a n s e m a k i n menurun d e n g a n b e r k u r a n g n y a k e d a l a m a n .
U e n s i t a s t e r t i n g g i pada t r e k a r b i t r a r y i n i pada pukul
0 4 . 0 0 waktu setempat.
siang
hari
berada
D i s t r i b u s i horizontal ikan
pada daerah a k h i r d a r i
k e p a d a t a n 0 . 0 0 5 9 kg/m3,
s e n t r a s i pads daerah
daan
trek
dengan
s e d a n g k a n p a d a malam h a r i t e r k o n -
tengah dan a k h i r d a r i t r e k .
a n t a r a s i a n g h a r i dan m a l a m
densitas
pada
Perbe-
hari
d i s e b a b k a n o l e h s i f a t menggerombol i k a n - i k a n
dapat
pelagis pada
s i a n g h a r i pada l a p i s a n p e r a i r a n yang l e b i h dalam.
Apabila
dengan
akan
kecil
d u a i n d i v i d u i k a n b e r a d a p a d a beam
jarak
kurang d a r i
overlap,
dari
C T / ~ , maka
sehingga h a s i l
yang
sebenarnya.
echo
pendugaan
Demikian
akustik
yang
kembali
menjadi
juga
pengaruh
perbedaan t i n g k a h laku ( s u d u t o r i e n t a s i ) ikan pada
hari
d a n malam h a r i s e l a m a s u r v e i , s e h i n g g a
lebih
untuk
siang
ikan
d e n g a n j e n i s d a n u k u r a n y a n g s a m a , n i l a i t a r g e t strengthnya berbeda
.
Pengelompokan i k a n p a d a
l a p i s a n p e r a i r a n yang
cen-
d e r u n g k e permukaan p a d a s i a n g h a r i d a p a t d i s e b a b k a n o l e h
pengaruh f a k t o r lingkungan p e r a i r a n .
Suhu d a n
salinitas
p e r a i r a n selama s u r v e i a d a l a h 3 1 . 0 OC d a n 34.5 O/00
berbeda d i atas n i l a i suhu r a t a - r a t a
l a u t Jawa
sepanjang
t a h u n ( 2 8 OC) d a n s a l i n i t a s b u l a n A p r i l ( 3 0 O/00).
iii
yang
KATA
Setelah
melalui
perencanaan,
akhirnya
penulisan
PENGANTAR
serangkaian
pelaksanaan
kegiatan
dan a n a l i s a
ini.
Skripsi
dari
maka
pada
data,
p e n u l i s d a p a t menyelesaikan tugas
skripsi
mulai
akhir
merupakan
yakni
salah
satu
p e r s y a r a t a n u n t u k memperoleh g e l a r s a r j a n a S t r a t a - 1
Program
Studi
Ilmu
dan
Teknologi
Kelautan,
d i
Fakultas
P e r i k a n a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
S k r i p s i i n i disusun berdasarkan survai a k u s t i k
d i l a k s a n a k a n b e k e r j a s a m a d e n g a n J a v a Sea P e l a g i c
yang
Fishery
Assessment P r o j e c t d i p e r a i r a n Laut Jawa.
P a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan
kepada
(1)
terimakasih
:
D r . I r . Bonar
P . P a s a r i b u , MSc. d a n
Ir.
Totok
H e s t i r i a n o t o , MSc. s e l a k u d o s e n p e m b i m b i n g .
(2)
Dr. I
I
Nyoman
A r n a y a , Hsc
d a n I r . James P .
Panjaitan
H . Eng
yang
banyak
telah
membantu
selama p e m r o s e s a n d a t a .
(3)
Hr. J.R.
Durand d a n
Dr. 1
direktur
dan
direktur
wakil
J.
Widodo s e b a g a i
Java Sea P e l a g i c
F i s h e r y Assessment P r o j e c t .
(4)
H r . D i d i e r P e t i t d a n Mr.Pasca1
pembimbing t e k n i s d i l a p a n g a n .
Cote1 sebagai
(5)
I r . D u t o N u g r o h o y a n g t e l a h b a n y a k membantu d a r i
awal h i n g g a a k h i r p e l a k s a n a a n s u r v e i a k u s t i k .
(6)
Bapak
Sarwoto
sebagai
pejabat
Kapten k a p a l
B a w a l P u t i h I b e s e r t a s e l u r u h Anak Buah Kapal.
(7)
Rekan - r e k a n selama p e n e l i t i a n ( E m a n u e l , B u d i ,
I n d r a , Ridwan,
A l i dan Syahyadi )
(8)
I r . J o n s o n L . G a o l y a n g t e l a h memberikan b a n t u a n .
(9)
Kakak t e r c i n t a I r . I d a H e n r a w a t y Manik.
(10) B a p a k J o h n L u n r a n g b e s e r t a k e l u a r g a y a n g
telah
memberikan b a n t u a n materil
(11)
Bapak
dan
dorongan
M a m a b e s e r t a k e l u a r g a y a n g memberi
hingga t u g a s a k h i r i n i t e r s e l e s a i k a n
dengan b a i k .
P e n u l i s b e r h a r a p mudah-mudahan
S k r i p s i i n i bermanfaat
b a g i yang menerlukannya.
Bogor,
Agustus 1994
Penulis
DAFTAR
IS1
Hal
RINGKASAN
....................................... i
KATA PENGANTAR ..........-........................iv
DAFTAR I S 1
......................................v i
DAFTAR GAHBAR
DAFTAR TABEL
................................. v i i i
....................................
DAFTAR LAHPIRAN
x
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .x i
I.
PENDAHULUAN
1.1 L a t a r Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 2 Tujuan dan Manfaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 3 Waktu d a n Tempat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
2
3
11.
TINJAUAN PUSTAKA
2.1 Target Strength .........................
2 . 1 . 1 F a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi
Target Strength ..................
2.1.2
Metode Pengukuran T a r g e t S t r e n g t h
2 . 1 . 3 Pengukuran Target S t r e n g t h
d e n g a n D u a l Beam A c o u s t i c System
2 . 2 Hubungan T a r g e t S t r e n g t h d e n g a n p a n j a n g
ikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 . 3 Densitas ikan ...........................
4
4
111. K O N D I S I O S E A N O G R A l I DAN KEADAAN PERIKANAN
PELAGIS D I LOKASI PENELITIAN
3 . 1 Suhu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Salinitas ...............................
3 . 3 Massa a i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 4 Arus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 Keadaan P e r i k a n a n P e l a g i s . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 . 1 Sumber d a y a i k a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2 Alat tangkap ......................
3 . 5 . 3 Nelayan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV.
BAHAN. ALAT DAN HETODE P E N E L I T I A N
4 . 1 Bahan P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Perangkat P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 1 Kapal P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 2 P e r a n g k a t Dual Beam A c o u s t i c System
4 . 3 . 3 A l a t Tangkap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
9
9
18
20
26
26
27
27
28
29
29
31
31
32
32
32
32
33
34
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
V.
4 . 3 . 4 B o t o l Nansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 3 . 5 Dan l a i n - l a i n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalibrasi Alat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Desain S u r v e i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e r o l e h a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e m r o s e s a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode A n a l i s i s D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.7.1 Analisis Nilai Target Strength ....
4 . 7 . 2 A n a l i s i s N i l a i D e n s i t a s Ikan . . . . . .
HASIL
5 . 1 J e n i s i k a n yang t e r d e t e k s i . . . . . . . . . . . . . .
5 . 2 N i l a i T a r g e t S t r e n g t h Dengan T h r e s h o l d
yang b e r b e d a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 . 3 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
vertikal ................................
5 . 4 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
horizontal ..............................
5.5 Nilai target strength rata-rata .........
5.6 Densitas Ikan ...........................
5 . 7 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
horizontal ..............................
5 . 8 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
vertikal ................................
V I . KESIHPULAN DAN SARAN
7 . 1 Kesimpulan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR
PUSTAKA
..................................
LAHPIRAN-LAHPIRAN
................................
vii
34
34
38
39
40
44
44
44
46
52
52
52
56
58
60
63
64
65
71
71
71
73
76
ME FEnR OF ME LORD IS ME BECIHtlIHG Of W
L
E
D
G
E :
BUT FOOLS DESPISE WISDGii
N(D
IHSIRUCTIM1.
C PROUERBS
1:7
>
WIWUH XIIR I(MGUfiGMP RRHRSIR MU1 MH FRMNFIIRIKnHmII
UMUX KESEJIIHII31RAH UWI MMJSIII ??
JAURBIIWR RMMH SEBERAPA JAUH KIT6 SEUlWl XOHSISIM
DRH XOHSEKUM KkMDEAtfGXAH IM MH IWI3IXXil KUAUIRN
Dl BOHI MJSRMRRR I H I .
i ,/
i7ir
*-
9
I
';I
i<
I
I
/
1
<
PENGUKURAN NlLAl TARGET STRENGTH DAN DENSITAS
IKAN PELAGIS Dl PERAIRAN REMBANG DENGAN
" SISTEM AKUSTIK B I M GANDA '"
HENRY MUNANDAR MANIIC
C 26.0134
SKRIPSI
Sebagai Salah Satu Syarat
Mernperoleh Gelar Sarjana
PROGRAM STUD1
ILMU DAN TEKNOLOGI KELAUTAN
FAKULTAS PERIKANAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1994
Judul S k r i p s i
:
Pengukuran n i l a i Target Strength
dan
Densitas
Ikan
Pelagis
P e r a i r a n Renbang dengan
A k u s t i k B i n Ganda
"
Sisten
"
Nana tfahasiswa
: Henry Hunandar Hdnik
Nonor Pokok
:
C 26 -0134
Program S t u d i
:
I l n u dan ~ e k n o l o g i K
' elautan
I.
Konisi Penbinbing
Ketua
kc. T o t o k
t o . MSc
Anggota
11.
Tanggal Lulus :
Fakult
199%
di
R I NGEASAN
MUNANUAR
MANIC
( C 26.0134).
PENGUKURAN NILAI
STFiENGTH DAN DENSITAS IEAN FELAGIS
DI
FERAIfiAN
"
SISTEM
AEUSTIK
PIN
GANDA
"
REMBGNG
DENGAN
( D i b a w a h b i m b i n g a n D r . I r . B o n a r F. P a s a r i b u d a n I r . T o t o k
HENRY
THRtiET
H e s t i r i a n o t o , HSc)
Pengkajian
akustik
d i
Mengingat
sumberdaya
ikan
pelagis
P e r a i r a n Rembang b e l u m a d a
dengan
yang
metode
melakukan.
sumberdaya i k a n p e l a g i s i n i merupakan
penyum-
b a n g t e r b e s a r d a l a m p e m b a n g u n a n p e r i k a n a n maka d i p e r l u k a n
adanya
informasi yang t e r b a r u dan l e b i h
tentang
akurat
d e n s i t a s i k a n dan d i s t r i b u s i n y a .
Scientific echosounder, k h u s u s n y a d e n g a n sistem
dual
densitas
beam t e l a h t e r b u k t i e f e k t i f u n t u k menduga n i l a i
i k a n p e l a g i s , k a r e n a s e c a r a a k u r a t d a p a t mengukur i n s i t u
target
strength
dan d e n s i t a s
relatifnya
masing-masing
d e n g a n dual beam processor d a n echo integrator.
mewaan
utama
terdiri
sistem
d u a l beam
Penelitian
situ
target
ini
transducer
wide
beam
target strength s e c a r a i n s i t u .
bertujuan untuk
strength,
adalah
narrow beam d a n
d a r i d u a beam y a i t u
s e h i n g g a d a p a t mengukur
ini
Keisti-
menganalisis
mengukur
nilai
distribusi
target
strength i k a n p e l a g i s s e c a r a v e r t i k a l d a n h o r i z o n t a l
menganalisis
nilai
densitas
ikan
in
dan
secara
v e r t i k a l dan h o r i z o n t a l .
Nilai
hari
in situ
adalah
-48,85
target strength r a t a - r a t a
dB
sedangkan n i l a i
i
pada
siang
target strength
rata
rata
-
malam
pada
target strength rata-rata
target
strength
hari
adalah -47,93
siang lebih kecil
r a t a - r a t a malam
hari.
Nilai
dB.
dibandingkan
Penyebab
perbedaan pengukuran t i d a k d i k e t a h u i dengan p a s t i
ada
b e b e r a p a kemungkinan y a i t u
tetapi
(tilt
tingkah laku ikan
a n g l e , s i f a t bergerombol) dan pengaruh f a k t o r
dari
lingkungan
a n t a r a l a i n suhu dan s a l i n i t a s .
Sebaran
target strength secara vertikal
kecenderungan
dengan
ini
menunjukkan
bahwa n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e m a k i n
bertambahnya kedalaman
perairan.
Kecenderungan
diduga dipengaruhi o l e h keberadaan d a r i
(khususnya
ikan
mengadakan
migrasi
target
Sebaran
nilai
yang
yang
ukurannya
sedikit
s t r e n g t h secara
bervariasi
yang
lebih
atas
di
ikan
dasar
besar)
yang
dasar
horizontal
mana
besar
perairan.
menunjukkan
disebabkan
oleh
herubahnya d i s t r i b u s i dan komposisi h o r i z o n t a l i k a n
Besarnya
nilai
rata-rata d e n s i t a s ikan
di
.
sekitar
p e r a i r a n Rembang p a d a s i a n g h a r i a d a l a h 0 , 0 0 7 4 3 kg/m 3 d a n
pada
m a l a m h a r i a d a l a h 0 , 0 2 1 1 0 kg/m3,
yang t e r d i r i
f a m i l i Clupeidae (tembang, j u w i , j a p u h ) ,
famili
dari
Carangi-
dae ( l a y a n g , s e l a r ) d a n f a m i l i S c r o m b r i d a e ( k e n b u n g ) .
Pada
siang hari,
i k a n m e n y e b a r d a l a m kolom
d a r i k e d a l a m a n 2-62 m e t e r , d a n d e n s i t a s t e r t i n g g i
pada
kedalaman
42-52 m e t e r y a i t u
0.0216
kg/m3.
perairan
berada
Pada
m a l a m h a r i d e n s i t a s t e r t i n g g i p a d a kedalaman 52-62 m e t e r
ii
d a n s e m a k i n menurun d e n g a n b e r k u r a n g n y a k e d a l a m a n .
U e n s i t a s t e r t i n g g i pada t r e k a r b i t r a r y i n i pada pukul
0 4 . 0 0 waktu setempat.
siang
hari
berada
D i s t r i b u s i horizontal ikan
pada daerah a k h i r d a r i
k e p a d a t a n 0 . 0 0 5 9 kg/m3,
s e n t r a s i pads daerah
daan
trek
dengan
s e d a n g k a n p a d a malam h a r i t e r k o n -
tengah dan a k h i r d a r i t r e k .
a n t a r a s i a n g h a r i dan m a l a m
densitas
pada
Perbe-
hari
d i s e b a b k a n o l e h s i f a t menggerombol i k a n - i k a n
dapat
pelagis pada
s i a n g h a r i pada l a p i s a n p e r a i r a n yang l e b i h dalam.
Apabila
dengan
akan
kecil
d u a i n d i v i d u i k a n b e r a d a p a d a beam
jarak
kurang d a r i
overlap,
dari
C T / ~ , maka
sehingga h a s i l
yang
sebenarnya.
echo
pendugaan
Demikian
akustik
yang
kembali
menjadi
juga
pengaruh
perbedaan t i n g k a h laku ( s u d u t o r i e n t a s i ) ikan pada
hari
d a n malam h a r i s e l a m a s u r v e i , s e h i n g g a
lebih
untuk
siang
ikan
d e n g a n j e n i s d a n u k u r a n y a n g s a m a , n i l a i t a r g e t strengthnya berbeda
.
Pengelompokan i k a n p a d a
l a p i s a n p e r a i r a n yang
cen-
d e r u n g k e permukaan p a d a s i a n g h a r i d a p a t d i s e b a b k a n o l e h
pengaruh f a k t o r lingkungan p e r a i r a n .
Suhu d a n
salinitas
p e r a i r a n selama s u r v e i a d a l a h 3 1 . 0 OC d a n 34.5 O/00
berbeda d i atas n i l a i suhu r a t a - r a t a
l a u t Jawa
sepanjang
t a h u n ( 2 8 OC) d a n s a l i n i t a s b u l a n A p r i l ( 3 0 O/00).
iii
yang
KATA
Setelah
melalui
perencanaan,
akhirnya
penulisan
PENGANTAR
serangkaian
pelaksanaan
kegiatan
dan a n a l i s a
ini.
Skripsi
dari
maka
pada
data,
p e n u l i s d a p a t menyelesaikan tugas
skripsi
mulai
akhir
merupakan
yakni
salah
satu
p e r s y a r a t a n u n t u k memperoleh g e l a r s a r j a n a S t r a t a - 1
Program
Studi
Ilmu
dan
Teknologi
Kelautan,
d i
Fakultas
P e r i k a n a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
S k r i p s i i n i disusun berdasarkan survai a k u s t i k
d i l a k s a n a k a n b e k e r j a s a m a d e n g a n J a v a Sea P e l a g i c
yang
Fishery
Assessment P r o j e c t d i p e r a i r a n Laut Jawa.
P a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan
kepada
(1)
terimakasih
:
D r . I r . Bonar
P . P a s a r i b u , MSc. d a n
Ir.
Totok
H e s t i r i a n o t o , MSc. s e l a k u d o s e n p e m b i m b i n g .
(2)
Dr. I
I
Nyoman
A r n a y a , Hsc
d a n I r . James P .
Panjaitan
H . Eng
yang
banyak
telah
membantu
selama p e m r o s e s a n d a t a .
(3)
Hr. J.R.
Durand d a n
Dr. 1
direktur
dan
direktur
wakil
J.
Widodo s e b a g a i
Java Sea P e l a g i c
F i s h e r y Assessment P r o j e c t .
(4)
H r . D i d i e r P e t i t d a n Mr.Pasca1
pembimbing t e k n i s d i l a p a n g a n .
Cote1 sebagai
(5)
I r . D u t o N u g r o h o y a n g t e l a h b a n y a k membantu d a r i
awal h i n g g a a k h i r p e l a k s a n a a n s u r v e i a k u s t i k .
(6)
Bapak
Sarwoto
sebagai
pejabat
Kapten k a p a l
B a w a l P u t i h I b e s e r t a s e l u r u h Anak Buah Kapal.
(7)
Rekan - r e k a n selama p e n e l i t i a n ( E m a n u e l , B u d i ,
I n d r a , Ridwan,
A l i dan Syahyadi )
(8)
I r . J o n s o n L . G a o l y a n g t e l a h memberikan b a n t u a n .
(9)
Kakak t e r c i n t a I r . I d a H e n r a w a t y Manik.
(10) B a p a k J o h n L u n r a n g b e s e r t a k e l u a r g a y a n g
telah
memberikan b a n t u a n materil
(11)
Bapak
dan
dorongan
M a m a b e s e r t a k e l u a r g a y a n g memberi
hingga t u g a s a k h i r i n i t e r s e l e s a i k a n
dengan b a i k .
P e n u l i s b e r h a r a p mudah-mudahan
S k r i p s i i n i bermanfaat
b a g i yang menerlukannya.
Bogor,
Agustus 1994
Penulis
DAFTAR
IS1
Hal
RINGKASAN
....................................... i
KATA PENGANTAR ..........-........................iv
DAFTAR I S 1
......................................v i
DAFTAR GAHBAR
DAFTAR TABEL
................................. v i i i
....................................
DAFTAR LAHPIRAN
x
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .x i
I.
PENDAHULUAN
1.1 L a t a r Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 2 Tujuan dan Manfaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 3 Waktu d a n Tempat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
2
3
11.
TINJAUAN PUSTAKA
2.1 Target Strength .........................
2 . 1 . 1 F a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi
Target Strength ..................
2.1.2
Metode Pengukuran T a r g e t S t r e n g t h
2 . 1 . 3 Pengukuran Target S t r e n g t h
d e n g a n D u a l Beam A c o u s t i c System
2 . 2 Hubungan T a r g e t S t r e n g t h d e n g a n p a n j a n g
ikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 . 3 Densitas ikan ...........................
4
4
111. K O N D I S I O S E A N O G R A l I DAN KEADAAN PERIKANAN
PELAGIS D I LOKASI PENELITIAN
3 . 1 Suhu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Salinitas ...............................
3 . 3 Massa a i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 4 Arus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 Keadaan P e r i k a n a n P e l a g i s . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 . 1 Sumber d a y a i k a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2 Alat tangkap ......................
3 . 5 . 3 Nelayan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV.
BAHAN. ALAT DAN HETODE P E N E L I T I A N
4 . 1 Bahan P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Perangkat P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 1 Kapal P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 2 P e r a n g k a t Dual Beam A c o u s t i c System
4 . 3 . 3 A l a t Tangkap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
9
9
18
20
26
26
27
27
28
29
29
31
31
32
32
32
32
33
34
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
V.
4 . 3 . 4 B o t o l Nansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 3 . 5 Dan l a i n - l a i n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalibrasi Alat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Desain S u r v e i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e r o l e h a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e m r o s e s a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode A n a l i s i s D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.7.1 Analisis Nilai Target Strength ....
4 . 7 . 2 A n a l i s i s N i l a i D e n s i t a s Ikan . . . . . .
HASIL
5 . 1 J e n i s i k a n yang t e r d e t e k s i . . . . . . . . . . . . . .
5 . 2 N i l a i T a r g e t S t r e n g t h Dengan T h r e s h o l d
yang b e r b e d a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 . 3 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
vertikal ................................
5 . 4 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
horizontal ..............................
5.5 Nilai target strength rata-rata .........
5.6 Densitas Ikan ...........................
5 . 7 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
horizontal ..............................
5 . 8 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
vertikal ................................
V I . KESIHPULAN DAN SARAN
7 . 1 Kesimpulan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR
PUSTAKA
..................................
LAHPIRAN-LAHPIRAN
................................
vii
34
34
38
39
40
44
44
44
46
52
52
52
56
58
60
63
64
65
71
71
71
73
76
L
E
D
G
E :
BUT FOOLS DESPISE WISDGii
N(D
IHSIRUCTIM1.
C PROUERBS
1:7
>
WIWUH XIIR I(MGUfiGMP RRHRSIR MU1 MH FRMNFIIRIKnHmII
UMUX KESEJIIHII31RAH UWI MMJSIII ??
JAURBIIWR RMMH SEBERAPA JAUH KIT6 SEUlWl XOHSISIM
DRH XOHSEKUM KkMDEAtfGXAH IM MH IWI3IXXil KUAUIRN
Dl BOHI MJSRMRRR I H I .
i ,/
i7ir
*-
9
I
';I
i<
I
I
/
1
<
PENGUKURAN NlLAl TARGET STRENGTH DAN DENSITAS
IKAN PELAGIS Dl PERAIRAN REMBANG DENGAN
" SISTEM AKUSTIK B I M GANDA '"
HENRY MUNANDAR MANIIC
C 26.0134
SKRIPSI
Sebagai Salah Satu Syarat
Mernperoleh Gelar Sarjana
PROGRAM STUD1
ILMU DAN TEKNOLOGI KELAUTAN
FAKULTAS PERIKANAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1994
Judul S k r i p s i
:
Pengukuran n i l a i Target Strength
dan
Densitas
Ikan
Pelagis
P e r a i r a n Renbang dengan
A k u s t i k B i n Ganda
"
Sisten
"
Nana tfahasiswa
: Henry Hunandar Hdnik
Nonor Pokok
:
C 26 -0134
Program S t u d i
:
I l n u dan ~ e k n o l o g i K
' elautan
I.
Konisi Penbinbing
Ketua
kc. T o t o k
t o . MSc
Anggota
11.
Tanggal Lulus :
Fakult
199%
di
R I NGEASAN
MUNANUAR
MANIC
( C 26.0134).
PENGUKURAN NILAI
STFiENGTH DAN DENSITAS IEAN FELAGIS
DI
FERAIfiAN
"
SISTEM
AEUSTIK
PIN
GANDA
"
REMBGNG
DENGAN
( D i b a w a h b i m b i n g a n D r . I r . B o n a r F. P a s a r i b u d a n I r . T o t o k
HENRY
THRtiET
H e s t i r i a n o t o , HSc)
Pengkajian
akustik
d i
Mengingat
sumberdaya
ikan
pelagis
P e r a i r a n Rembang b e l u m a d a
dengan
yang
metode
melakukan.
sumberdaya i k a n p e l a g i s i n i merupakan
penyum-
b a n g t e r b e s a r d a l a m p e m b a n g u n a n p e r i k a n a n maka d i p e r l u k a n
adanya
informasi yang t e r b a r u dan l e b i h
tentang
akurat
d e n s i t a s i k a n dan d i s t r i b u s i n y a .
Scientific echosounder, k h u s u s n y a d e n g a n sistem
dual
densitas
beam t e l a h t e r b u k t i e f e k t i f u n t u k menduga n i l a i
i k a n p e l a g i s , k a r e n a s e c a r a a k u r a t d a p a t mengukur i n s i t u
target
strength
dan d e n s i t a s
relatifnya
masing-masing
d e n g a n dual beam processor d a n echo integrator.
mewaan
utama
terdiri
sistem
d u a l beam
Penelitian
situ
target
ini
transducer
wide
beam
target strength s e c a r a i n s i t u .
bertujuan untuk
strength,
adalah
narrow beam d a n
d a r i d u a beam y a i t u
s e h i n g g a d a p a t mengukur
ini
Keisti-
menganalisis
mengukur
nilai
distribusi
target
strength i k a n p e l a g i s s e c a r a v e r t i k a l d a n h o r i z o n t a l
menganalisis
nilai
densitas
ikan
in
dan
secara
v e r t i k a l dan h o r i z o n t a l .
Nilai
hari
in situ
adalah
-48,85
target strength r a t a - r a t a
dB
sedangkan n i l a i
i
pada
siang
target strength
rata
rata
-
malam
pada
target strength rata-rata
target
strength
hari
adalah -47,93
siang lebih kecil
r a t a - r a t a malam
hari.
Nilai
dB.
dibandingkan
Penyebab
perbedaan pengukuran t i d a k d i k e t a h u i dengan p a s t i
ada
b e b e r a p a kemungkinan y a i t u
tetapi
(tilt
tingkah laku ikan
a n g l e , s i f a t bergerombol) dan pengaruh f a k t o r
dari
lingkungan
a n t a r a l a i n suhu dan s a l i n i t a s .
Sebaran
target strength secara vertikal
kecenderungan
dengan
ini
menunjukkan
bahwa n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e m a k i n
bertambahnya kedalaman
perairan.
Kecenderungan
diduga dipengaruhi o l e h keberadaan d a r i
(khususnya
ikan
mengadakan
migrasi
target
Sebaran
nilai
yang
yang
ukurannya
sedikit
s t r e n g t h secara
bervariasi
yang
lebih
atas
di
ikan
dasar
besar)
yang
dasar
horizontal
mana
besar
perairan.
menunjukkan
disebabkan
oleh
herubahnya d i s t r i b u s i dan komposisi h o r i z o n t a l i k a n
Besarnya
nilai
rata-rata d e n s i t a s ikan
di
.
sekitar
p e r a i r a n Rembang p a d a s i a n g h a r i a d a l a h 0 , 0 0 7 4 3 kg/m 3 d a n
pada
m a l a m h a r i a d a l a h 0 , 0 2 1 1 0 kg/m3,
yang t e r d i r i
f a m i l i Clupeidae (tembang, j u w i , j a p u h ) ,
famili
dari
Carangi-
dae ( l a y a n g , s e l a r ) d a n f a m i l i S c r o m b r i d a e ( k e n b u n g ) .
Pada
siang hari,
i k a n m e n y e b a r d a l a m kolom
d a r i k e d a l a m a n 2-62 m e t e r , d a n d e n s i t a s t e r t i n g g i
pada
kedalaman
42-52 m e t e r y a i t u
0.0216
kg/m3.
perairan
berada
Pada
m a l a m h a r i d e n s i t a s t e r t i n g g i p a d a kedalaman 52-62 m e t e r
ii
d a n s e m a k i n menurun d e n g a n b e r k u r a n g n y a k e d a l a m a n .
U e n s i t a s t e r t i n g g i pada t r e k a r b i t r a r y i n i pada pukul
0 4 . 0 0 waktu setempat.
siang
hari
berada
D i s t r i b u s i horizontal ikan
pada daerah a k h i r d a r i
k e p a d a t a n 0 . 0 0 5 9 kg/m3,
s e n t r a s i pads daerah
daan
trek
dengan
s e d a n g k a n p a d a malam h a r i t e r k o n -
tengah dan a k h i r d a r i t r e k .
a n t a r a s i a n g h a r i dan m a l a m
densitas
pada
Perbe-
hari
d i s e b a b k a n o l e h s i f a t menggerombol i k a n - i k a n
dapat
pelagis pada
s i a n g h a r i pada l a p i s a n p e r a i r a n yang l e b i h dalam.
Apabila
dengan
akan
kecil
d u a i n d i v i d u i k a n b e r a d a p a d a beam
jarak
kurang d a r i
overlap,
dari
C T / ~ , maka
sehingga h a s i l
yang
sebenarnya.
echo
pendugaan
Demikian
akustik
yang
kembali
menjadi
juga
pengaruh
perbedaan t i n g k a h laku ( s u d u t o r i e n t a s i ) ikan pada
hari
d a n malam h a r i s e l a m a s u r v e i , s e h i n g g a
lebih
untuk
siang
ikan
d e n g a n j e n i s d a n u k u r a n y a n g s a m a , n i l a i t a r g e t strengthnya berbeda
.
Pengelompokan i k a n p a d a
l a p i s a n p e r a i r a n yang
cen-
d e r u n g k e permukaan p a d a s i a n g h a r i d a p a t d i s e b a b k a n o l e h
pengaruh f a k t o r lingkungan p e r a i r a n .
Suhu d a n
salinitas
p e r a i r a n selama s u r v e i a d a l a h 3 1 . 0 OC d a n 34.5 O/00
berbeda d i atas n i l a i suhu r a t a - r a t a
l a u t Jawa
sepanjang
t a h u n ( 2 8 OC) d a n s a l i n i t a s b u l a n A p r i l ( 3 0 O/00).
iii
yang
KATA
Setelah
melalui
perencanaan,
akhirnya
penulisan
PENGANTAR
serangkaian
pelaksanaan
kegiatan
dan a n a l i s a
ini.
Skripsi
dari
maka
pada
data,
p e n u l i s d a p a t menyelesaikan tugas
skripsi
mulai
akhir
merupakan
yakni
salah
satu
p e r s y a r a t a n u n t u k memperoleh g e l a r s a r j a n a S t r a t a - 1
Program
Studi
Ilmu
dan
Teknologi
Kelautan,
d i
Fakultas
P e r i k a n a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
S k r i p s i i n i disusun berdasarkan survai a k u s t i k
d i l a k s a n a k a n b e k e r j a s a m a d e n g a n J a v a Sea P e l a g i c
yang
Fishery
Assessment P r o j e c t d i p e r a i r a n Laut Jawa.
P a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan
kepada
(1)
terimakasih
:
D r . I r . Bonar
P . P a s a r i b u , MSc. d a n
Ir.
Totok
H e s t i r i a n o t o , MSc. s e l a k u d o s e n p e m b i m b i n g .
(2)
Dr. I
I
Nyoman
A r n a y a , Hsc
d a n I r . James P .
Panjaitan
H . Eng
yang
banyak
telah
membantu
selama p e m r o s e s a n d a t a .
(3)
Hr. J.R.
Durand d a n
Dr. 1
direktur
dan
direktur
wakil
J.
Widodo s e b a g a i
Java Sea P e l a g i c
F i s h e r y Assessment P r o j e c t .
(4)
H r . D i d i e r P e t i t d a n Mr.Pasca1
pembimbing t e k n i s d i l a p a n g a n .
Cote1 sebagai
(5)
I r . D u t o N u g r o h o y a n g t e l a h b a n y a k membantu d a r i
awal h i n g g a a k h i r p e l a k s a n a a n s u r v e i a k u s t i k .
(6)
Bapak
Sarwoto
sebagai
pejabat
Kapten k a p a l
B a w a l P u t i h I b e s e r t a s e l u r u h Anak Buah Kapal.
(7)
Rekan - r e k a n selama p e n e l i t i a n ( E m a n u e l , B u d i ,
I n d r a , Ridwan,
A l i dan Syahyadi )
(8)
I r . J o n s o n L . G a o l y a n g t e l a h memberikan b a n t u a n .
(9)
Kakak t e r c i n t a I r . I d a H e n r a w a t y Manik.
(10) B a p a k J o h n L u n r a n g b e s e r t a k e l u a r g a y a n g
telah
memberikan b a n t u a n materil
(11)
Bapak
dan
dorongan
M a m a b e s e r t a k e l u a r g a y a n g memberi
hingga t u g a s a k h i r i n i t e r s e l e s a i k a n
dengan b a i k .
P e n u l i s b e r h a r a p mudah-mudahan
S k r i p s i i n i bermanfaat
b a g i yang menerlukannya.
Bogor,
Agustus 1994
Penulis
DAFTAR
IS1
Hal
RINGKASAN
....................................... i
KATA PENGANTAR ..........-........................iv
DAFTAR I S 1
......................................v i
DAFTAR GAHBAR
DAFTAR TABEL
................................. v i i i
....................................
DAFTAR LAHPIRAN
x
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .x i
I.
PENDAHULUAN
1.1 L a t a r Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 2 Tujuan dan Manfaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 3 Waktu d a n Tempat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
2
3
11.
TINJAUAN PUSTAKA
2.1 Target Strength .........................
2 . 1 . 1 F a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi
Target Strength ..................
2.1.2
Metode Pengukuran T a r g e t S t r e n g t h
2 . 1 . 3 Pengukuran Target S t r e n g t h
d e n g a n D u a l Beam A c o u s t i c System
2 . 2 Hubungan T a r g e t S t r e n g t h d e n g a n p a n j a n g
ikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 . 3 Densitas ikan ...........................
4
4
111. K O N D I S I O S E A N O G R A l I DAN KEADAAN PERIKANAN
PELAGIS D I LOKASI PENELITIAN
3 . 1 Suhu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Salinitas ...............................
3 . 3 Massa a i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 4 Arus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 Keadaan P e r i k a n a n P e l a g i s . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 . 1 Sumber d a y a i k a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2 Alat tangkap ......................
3 . 5 . 3 Nelayan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV.
BAHAN. ALAT DAN HETODE P E N E L I T I A N
4 . 1 Bahan P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Perangkat P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 1 Kapal P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 2 P e r a n g k a t Dual Beam A c o u s t i c System
4 . 3 . 3 A l a t Tangkap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
9
9
18
20
26
26
27
27
28
29
29
31
31
32
32
32
32
33
34
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
V.
4 . 3 . 4 B o t o l Nansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 3 . 5 Dan l a i n - l a i n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalibrasi Alat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Desain S u r v e i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e r o l e h a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e m r o s e s a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode A n a l i s i s D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.7.1 Analisis Nilai Target Strength ....
4 . 7 . 2 A n a l i s i s N i l a i D e n s i t a s Ikan . . . . . .
HASIL
5 . 1 J e n i s i k a n yang t e r d e t e k s i . . . . . . . . . . . . . .
5 . 2 N i l a i T a r g e t S t r e n g t h Dengan T h r e s h o l d
yang b e r b e d a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 . 3 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
vertikal ................................
5 . 4 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
horizontal ..............................
5.5 Nilai target strength rata-rata .........
5.6 Densitas Ikan ...........................
5 . 7 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
horizontal ..............................
5 . 8 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
vertikal ................................
V I . KESIHPULAN DAN SARAN
7 . 1 Kesimpulan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR
PUSTAKA
..................................
LAHPIRAN-LAHPIRAN
................................
vii
34
34
38
39
40
44
44
44
46
52
52
52
56
58
60
63
64
65
71
71
71
73
76
ME FEnR OF ME LORD IS ME BECIHtlIHG Of W
L
E
D
G
E :
BUT FOOLS DESPISE WISDGii
N(D
IHSIRUCTIM1.
C PROUERBS
1:7
>
WIWUH XIIR I(MGUfiGMP RRHRSIR MU1 MH FRMNFIIRIKnHmII
UMUX KESEJIIHII31RAH UWI MMJSIII ??
JAURBIIWR RMMH SEBERAPA JAUH KIT6 SEUlWl XOHSISIM
DRH XOHSEKUM KkMDEAtfGXAH IM MH IWI3IXXil KUAUIRN
Dl BOHI MJSRMRRR I H I .
i ,/
i7ir
*-
9
I
';I
i<
I
I
/
1
<
PENGUKURAN NlLAl TARGET STRENGTH DAN DENSITAS
IKAN PELAGIS Dl PERAIRAN REMBANG DENGAN
" SISTEM AKUSTIK B I M GANDA '"
HENRY MUNANDAR MANIIC
C 26.0134
SKRIPSI
Sebagai Salah Satu Syarat
Mernperoleh Gelar Sarjana
PROGRAM STUD1
ILMU DAN TEKNOLOGI KELAUTAN
FAKULTAS PERIKANAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1994
Judul S k r i p s i
:
Pengukuran n i l a i Target Strength
dan
Densitas
Ikan
Pelagis
P e r a i r a n Renbang dengan
A k u s t i k B i n Ganda
"
Sisten
"
Nana tfahasiswa
: Henry Hunandar Hdnik
Nonor Pokok
:
C 26 -0134
Program S t u d i
:
I l n u dan ~ e k n o l o g i K
' elautan
I.
Konisi Penbinbing
Ketua
kc. T o t o k
t o . MSc
Anggota
11.
Tanggal Lulus :
Fakult
199%
di
R I NGEASAN
MUNANUAR
MANIC
( C 26.0134).
PENGUKURAN NILAI
STFiENGTH DAN DENSITAS IEAN FELAGIS
DI
FERAIfiAN
"
SISTEM
AEUSTIK
PIN
GANDA
"
REMBGNG
DENGAN
( D i b a w a h b i m b i n g a n D r . I r . B o n a r F. P a s a r i b u d a n I r . T o t o k
HENRY
THRtiET
H e s t i r i a n o t o , HSc)
Pengkajian
akustik
d i
Mengingat
sumberdaya
ikan
pelagis
P e r a i r a n Rembang b e l u m a d a
dengan
yang
metode
melakukan.
sumberdaya i k a n p e l a g i s i n i merupakan
penyum-
b a n g t e r b e s a r d a l a m p e m b a n g u n a n p e r i k a n a n maka d i p e r l u k a n
adanya
informasi yang t e r b a r u dan l e b i h
tentang
akurat
d e n s i t a s i k a n dan d i s t r i b u s i n y a .
Scientific echosounder, k h u s u s n y a d e n g a n sistem
dual
densitas
beam t e l a h t e r b u k t i e f e k t i f u n t u k menduga n i l a i
i k a n p e l a g i s , k a r e n a s e c a r a a k u r a t d a p a t mengukur i n s i t u
target
strength
dan d e n s i t a s
relatifnya
masing-masing
d e n g a n dual beam processor d a n echo integrator.
mewaan
utama
terdiri
sistem
d u a l beam
Penelitian
situ
target
ini
transducer
wide
beam
target strength s e c a r a i n s i t u .
bertujuan untuk
strength,
adalah
narrow beam d a n
d a r i d u a beam y a i t u
s e h i n g g a d a p a t mengukur
ini
Keisti-
menganalisis
mengukur
nilai
distribusi
target
strength i k a n p e l a g i s s e c a r a v e r t i k a l d a n h o r i z o n t a l
menganalisis
nilai
densitas
ikan
in
dan
secara
v e r t i k a l dan h o r i z o n t a l .
Nilai
hari
in situ
adalah
-48,85
target strength r a t a - r a t a
dB
sedangkan n i l a i
i
pada
siang
target strength
rata
rata
-
malam
pada
target strength rata-rata
target
strength
hari
adalah -47,93
siang lebih kecil
r a t a - r a t a malam
hari.
Nilai
dB.
dibandingkan
Penyebab
perbedaan pengukuran t i d a k d i k e t a h u i dengan p a s t i
ada
b e b e r a p a kemungkinan y a i t u
tetapi
(tilt
tingkah laku ikan
a n g l e , s i f a t bergerombol) dan pengaruh f a k t o r
dari
lingkungan
a n t a r a l a i n suhu dan s a l i n i t a s .
Sebaran
target strength secara vertikal
kecenderungan
dengan
ini
menunjukkan
bahwa n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e m a k i n
bertambahnya kedalaman
perairan.
Kecenderungan
diduga dipengaruhi o l e h keberadaan d a r i
(khususnya
ikan
mengadakan
migrasi
target
Sebaran
nilai
yang
yang
ukurannya
sedikit
s t r e n g t h secara
bervariasi
yang
lebih
atas
di
ikan
dasar
besar)
yang
dasar
horizontal
mana
besar
perairan.
menunjukkan
disebabkan
oleh
herubahnya d i s t r i b u s i dan komposisi h o r i z o n t a l i k a n
Besarnya
nilai
rata-rata d e n s i t a s ikan
di
.
sekitar
p e r a i r a n Rembang p a d a s i a n g h a r i a d a l a h 0 , 0 0 7 4 3 kg/m 3 d a n
pada
m a l a m h a r i a d a l a h 0 , 0 2 1 1 0 kg/m3,
yang t e r d i r i
f a m i l i Clupeidae (tembang, j u w i , j a p u h ) ,
famili
dari
Carangi-
dae ( l a y a n g , s e l a r ) d a n f a m i l i S c r o m b r i d a e ( k e n b u n g ) .
Pada
siang hari,
i k a n m e n y e b a r d a l a m kolom
d a r i k e d a l a m a n 2-62 m e t e r , d a n d e n s i t a s t e r t i n g g i
pada
kedalaman
42-52 m e t e r y a i t u
0.0216
kg/m3.
perairan
berada
Pada
m a l a m h a r i d e n s i t a s t e r t i n g g i p a d a kedalaman 52-62 m e t e r
ii
d a n s e m a k i n menurun d e n g a n b e r k u r a n g n y a k e d a l a m a n .
U e n s i t a s t e r t i n g g i pada t r e k a r b i t r a r y i n i pada pukul
0 4 . 0 0 waktu setempat.
siang
hari
berada
D i s t r i b u s i horizontal ikan
pada daerah a k h i r d a r i
k e p a d a t a n 0 . 0 0 5 9 kg/m3,
s e n t r a s i pads daerah
daan
trek
dengan
s e d a n g k a n p a d a malam h a r i t e r k o n -
tengah dan a k h i r d a r i t r e k .
a n t a r a s i a n g h a r i dan m a l a m
densitas
pada
Perbe-
hari
d i s e b a b k a n o l e h s i f a t menggerombol i k a n - i k a n
dapat
pelagis pada
s i a n g h a r i pada l a p i s a n p e r a i r a n yang l e b i h dalam.
Apabila
dengan
akan
kecil
d u a i n d i v i d u i k a n b e r a d a p a d a beam
jarak
kurang d a r i
overlap,
dari
C T / ~ , maka
sehingga h a s i l
yang
sebenarnya.
echo
pendugaan
Demikian
akustik
yang
kembali
menjadi
juga
pengaruh
perbedaan t i n g k a h laku ( s u d u t o r i e n t a s i ) ikan pada
hari
d a n malam h a r i s e l a m a s u r v e i , s e h i n g g a
lebih
untuk
siang
ikan
d e n g a n j e n i s d a n u k u r a n y a n g s a m a , n i l a i t a r g e t strengthnya berbeda
.
Pengelompokan i k a n p a d a
l a p i s a n p e r a i r a n yang
cen-
d e r u n g k e permukaan p a d a s i a n g h a r i d a p a t d i s e b a b k a n o l e h
pengaruh f a k t o r lingkungan p e r a i r a n .
Suhu d a n
salinitas
p e r a i r a n selama s u r v e i a d a l a h 3 1 . 0 OC d a n 34.5 O/00
berbeda d i atas n i l a i suhu r a t a - r a t a
l a u t Jawa
sepanjang
t a h u n ( 2 8 OC) d a n s a l i n i t a s b u l a n A p r i l ( 3 0 O/00).
iii
yang
KATA
Setelah
melalui
perencanaan,
akhirnya
penulisan
PENGANTAR
serangkaian
pelaksanaan
kegiatan
dan a n a l i s a
ini.
Skripsi
dari
maka
pada
data,
p e n u l i s d a p a t menyelesaikan tugas
skripsi
mulai
akhir
merupakan
yakni
salah
satu
p e r s y a r a t a n u n t u k memperoleh g e l a r s a r j a n a S t r a t a - 1
Program
Studi
Ilmu
dan
Teknologi
Kelautan,
d i
Fakultas
P e r i k a n a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
S k r i p s i i n i disusun berdasarkan survai a k u s t i k
d i l a k s a n a k a n b e k e r j a s a m a d e n g a n J a v a Sea P e l a g i c
yang
Fishery
Assessment P r o j e c t d i p e r a i r a n Laut Jawa.
P a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s mengucapkan
kepada
(1)
terimakasih
:
D r . I r . Bonar
P . P a s a r i b u , MSc. d a n
Ir.
Totok
H e s t i r i a n o t o , MSc. s e l a k u d o s e n p e m b i m b i n g .
(2)
Dr. I
I
Nyoman
A r n a y a , Hsc
d a n I r . James P .
Panjaitan
H . Eng
yang
banyak
telah
membantu
selama p e m r o s e s a n d a t a .
(3)
Hr. J.R.
Durand d a n
Dr. 1
direktur
dan
direktur
wakil
J.
Widodo s e b a g a i
Java Sea P e l a g i c
F i s h e r y Assessment P r o j e c t .
(4)
H r . D i d i e r P e t i t d a n Mr.Pasca1
pembimbing t e k n i s d i l a p a n g a n .
Cote1 sebagai
(5)
I r . D u t o N u g r o h o y a n g t e l a h b a n y a k membantu d a r i
awal h i n g g a a k h i r p e l a k s a n a a n s u r v e i a k u s t i k .
(6)
Bapak
Sarwoto
sebagai
pejabat
Kapten k a p a l
B a w a l P u t i h I b e s e r t a s e l u r u h Anak Buah Kapal.
(7)
Rekan - r e k a n selama p e n e l i t i a n ( E m a n u e l , B u d i ,
I n d r a , Ridwan,
A l i dan Syahyadi )
(8)
I r . J o n s o n L . G a o l y a n g t e l a h memberikan b a n t u a n .
(9)
Kakak t e r c i n t a I r . I d a H e n r a w a t y Manik.
(10) B a p a k J o h n L u n r a n g b e s e r t a k e l u a r g a y a n g
telah
memberikan b a n t u a n materil
(11)
Bapak
dan
dorongan
M a m a b e s e r t a k e l u a r g a y a n g memberi
hingga t u g a s a k h i r i n i t e r s e l e s a i k a n
dengan b a i k .
P e n u l i s b e r h a r a p mudah-mudahan
S k r i p s i i n i bermanfaat
b a g i yang menerlukannya.
Bogor,
Agustus 1994
Penulis
DAFTAR
IS1
Hal
RINGKASAN
....................................... i
KATA PENGANTAR ..........-........................iv
DAFTAR I S 1
......................................v i
DAFTAR GAHBAR
DAFTAR TABEL
................................. v i i i
....................................
DAFTAR LAHPIRAN
x
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .x i
I.
PENDAHULUAN
1.1 L a t a r Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 2 Tujuan dan Manfaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . 3 Waktu d a n Tempat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
2
3
11.
TINJAUAN PUSTAKA
2.1 Target Strength .........................
2 . 1 . 1 F a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi
Target Strength ..................
2.1.2
Metode Pengukuran T a r g e t S t r e n g t h
2 . 1 . 3 Pengukuran Target S t r e n g t h
d e n g a n D u a l Beam A c o u s t i c System
2 . 2 Hubungan T a r g e t S t r e n g t h d e n g a n p a n j a n g
ikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 . 3 Densitas ikan ...........................
4
4
111. K O N D I S I O S E A N O G R A l I DAN KEADAAN PERIKANAN
PELAGIS D I LOKASI PENELITIAN
3 . 1 Suhu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Salinitas ...............................
3 . 3 Massa a i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 4 Arus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 Keadaan P e r i k a n a n P e l a g i s . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 5 . 1 Sumber d a y a i k a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2 Alat tangkap ......................
3 . 5 . 3 Nelayan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV.
BAHAN. ALAT DAN HETODE P E N E L I T I A N
4 . 1 Bahan P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Perangkat P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 1 Kapal P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 2 . 2 P e r a n g k a t Dual Beam A c o u s t i c System
4 . 3 . 3 A l a t Tangkap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
9
9
18
20
26
26
27
27
28
29
29
31
31
32
32
32
32
33
34
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
V.
4 . 3 . 4 B o t o l Nansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . 3 . 5 Dan l a i n - l a i n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalibrasi Alat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Desain S u r v e i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e r o l e h a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode P e m r o s e s a n D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metode A n a l i s i s D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.7.1 Analisis Nilai Target Strength ....
4 . 7 . 2 A n a l i s i s N i l a i D e n s i t a s Ikan . . . . . .
HASIL
5 . 1 J e n i s i k a n yang t e r d e t e k s i . . . . . . . . . . . . . .
5 . 2 N i l a i T a r g e t S t r e n g t h Dengan T h r e s h o l d
yang b e r b e d a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 . 3 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
vertikal ................................
5 . 4 Sebaran n i l a i t a r g e t s t r e n g t h s e c a r a
horizontal ..............................
5.5 Nilai target strength rata-rata .........
5.6 Densitas Ikan ...........................
5 . 7 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
horizontal ..............................
5 . 8 Sebaran n i l a i d e n s i t a s ikan s e c a r a
vertikal ................................
V I . KESIHPULAN DAN SARAN
7 . 1 Kesimpulan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR
PUSTAKA
..................................
LAHPIRAN-LAHPIRAN
................................
vii
34
34
38
39
40
44
44
44
46
52
52
52
56
58
60
63
64
65
71
71
71
73
76