Materi Lengkap Hukum Acara Perdata

BAB I
IENDAIIULUAN
L Pc.g.nl.n tltrklD A.rE P.rditl
Scbasaibaskn Hukuo Acdi (Folnal R.chr, dk HukuF Aarir l,eiddr
nEmpunyaiketenlur!-k.iotu{ polok yag baifrt umun dd drllm Fnenpinny0 llrktrN
Acaa Pcdara n.nplnyai irgsi unrut n€Dp.rt!h6k.h, mcm.lihra dan n.ncgattan
Htrkud Perdata
MaFnal Ol.h kaEnailu. .ksistnsi llukun Acarr
kerenruin-kerentusn
pchliDsddm kel.n8sugah
kstentLrn
Pqduli sangar
Hukun P.rdahMarcialiSehi|sgr
dcngrnd.mikia, dal.n perteobe$nota sd ini, kcrcntuanHukh AcaraPcrCakreiil'
disadrrimcntuny.i pdn p.rtine dald tugl6 FE$l@ Hukun P.rdataM.tri.l. S&arn
tesas,dapaldisinpulkin, blhu Hukuft P.rdrl. Mataial ddat basifat medake (DNinsen
iGcho apabilaldpardrny. dnluse danproe! da ketenlue Hulum AcrraP.rdah
adlpu b.bc6pa FllpdiD

dd b.lien lcnMg Hutud Acm P.rd.ta adrlab


SIl neng.nukoka.bar.sanb.hwaHukun Acan
r. Prot Dr. wirjono Prodjodikoro,
yrng Dmual c&r baSainoao.rng hds
Perdahsebagair&gklid F6tum-p.6tre

I

,l

bcnir&k t rhadapdd dinuk! Pcn8adild d.n .@ baglimln. Pcneadil.niru hms
bcninddl saru sana lEin untuk hclakseakan bcrjaldnya pcr.turan.peraruian
l.lukum
b. Pmt Di Sudikro M.rlok$uno, SE Denbcd bltas Hulom A@ Pcdan {dalalr
p.r.lure hukuo yangd.nsEful bggaimeacdaiya m.qjdin ditlaiinyaHukurnPerdata
Marc al dos& pqtart{$e Hskim.Dcnsmpdkao& lail'.Hukun Acda Pcdlr. adahh
Frlt!fu huk@ yaDgndnnrte brgainM ..eyr tMjhin pelrlssli! Hutw
Pddda Matcrial. Lcbih konlrit h8i dapail.l dik.ra*tu b.nw! Htrku Ac@ Perd.h
m.r8at!r rentdnt bsgaino4 c{mya ncngajuke tunturm hak, meneriksas€m
ncnulusya dd PclakiMn dlri padaputudnya.
c. PEf, Di R. Supomo,SlI d.n8& rdpa deDb.dkan salu b6r!$n &nqru, Gpi netalui

visi rugasdanp*ananHakin Ecnj.lakd bahwasanya
drlan lcEditanp.!d.rdllsas
Halin ialabnempenahahkan
ota hukunrqdar! (Burgcdijke
Rechrsod.),
ocnchpkin
apayonsdilentukanolchnnkun dalahsualuFrkaia
d. K. Wrntjik S.leh, Stl n€lmu*s

H*!h

Acaa Peidaras.bagaikerefihn,tckmuan
yangncngdrur
rcnratrg
bagaimana
carahya
beQ kdh perdala
di nuk! pcnSddil0n.
yangdikehukakan
Llcrdaarte penserlia,pdng.nje

diabss.na dcngan
beniLik

rolakkcp.darspcktcoririsdalamphkrekpetadil.n.fr.ka pldn as.sna Hukuu j.rrr

I)ala,nkonrcks
ini, p.ngajuspc*!t! Pctdd.tnbll klcna tdarvt oEnsv.n8nemsi
haknyadilugSar oruns lain, kemudhndiblrllah sulat g!8atd scsuri svaat p.tuturan
yangbcdrkukepad!s.oiong/beblapa
Tcsuslr sunascnulihkin
rcrundong-undansri
sunl Sugtlan
hak-hskny.t 6.but y6g tllrl dilsggd dd pto*s adainhlrlrif Pcngaiuan
dihana Td8ug./
n! hes 3erui ddrd kcqcn$8d (kohP.t .sD ll*io/Pci8.dile
p@ Tcrgusrrben.dpli iinggrl(AtesAclor S.quiur ForumR.i) Poel llE Hltul42
RBe.
Pc!.ruhi huLun rn8 ncnjlnii, mcngiful dan m.nyclctr88!.&rn ba8tifranaProscs
Hrlis ncnsadili p.*6r! pcdala.
D.l!|I ncnsidili p.*a! p.dn!, Hdim h@s ncid.nea kcduabal8,hpihakb.rp.ik.'r

(a!.r audl E. Alr.{d Prlt o). DisdpinS itu jug., posca 6.n8adili p.d(e Haftin,
j!8! bcnitit lol.k kcpld!,pdiltiw. hukumny.,hutum p.mbuhhn dantht blkti kcdua
ber& pihat sru.i kd.nnr
P.ord&s-undansm ellku huLun posirii (lus
Pcdtlm hukum ye8 E.ng!t!r pG6 b.grime

camya Hatim mnul$

p.rkara

PFs DcmuruspcdoE ol.h Hrkin dihtqlan dapaidiLrima ttrik ol.h P.nssusararau
Toglgot, lnNk iN dihdpt.n pulsrn t rs.b b.6if!t odil. ASar pollltr hatim
yms dap{ dn dmr *cdu b.lan pihrk @t! ptrtusan
lcebur harus mcmuar!b5rr-.1.5l. y.n8 dijtdikln d@ unllt F.ngodili. Aprbila
purusanHaLm
dijfluhte llnpa llen otdr dsn d&r( lcnglop .hu kunn8
'.6.bur
(Onvoldood.G.molivc.rd)mlkapuluenituhN dibal.lkn.
cukuppqrinbans.n
l$ap danpG6 p.l.kenaaopln6anllitinr

d. Penu.n h'llnmyangmeng.llrbdgaimod

t

o.nehido

nihirilai todils

Tahappclals.nianpurlsu H.kih (Eke.lsi) nm'p.kan pros.st.hkhn dili llukur
dilakenatannya
$h!p .ls.lusi. dihampl .ranskns nrcri\i
Acr. l'.rdala.Dengan
haknrtrr.hh di[n8gnromnSlaindapnrDcnltcDl.hhilnta rcBebfrs
wrll! pcAnrap$d.k rcrseb bcllmdi.jrk.n lcpidi gakid/P.nrdihi
tl,

ni sJii Lrh

SunbeBumbcrHukumA.rrr Pcrd.rrDil.n t.rkr.lr Pa.!dilxn,
l)0l n prrklekt tulilon di lidonesi,sal iii, suhrbcrsunrbu

lltr[un l\riir
l,erdot0
krdapltpndaberbngii
lcrolurinFrundmSudansrnllilinilcrjidiltaRmbrltrD,
adinyaprcdrk nasionllte.lan8peaturinHukumAcah Pc ila $rcdi hahrrrDidtr
l lukumAcaraP nM yangtcdipat&lan KUHAI'.
Bc itik rolakkepado
keEn$.npasll5 ayal(l) dar pasal6 UU Nrmor I Drl
-fdhln l95l Tenrdng
Ti.dakanScm.ntdla
untuknEnyclcnggMkan
KesoNan
Sunrnin.
Kekuasaan
dan AcaraP.nSodilan
Sipil maka$rmbq dasarp.nemp.nHrkunrA..tu
Podaridald pmktckpcBdilan
dj Indodcsia
adalah
sebasaib.riku

I

l. HIR (Hct Hcdioe Indonlich R.glm6t alauR.gl.n.n Indon.siiBdu, Stb 1848
yals bcdilo untuk dadqh hq! de Mrdu6. Dalah HIR yans n.n8!iur tcntang
!r drl.m BabIx Tc lng"P.ribl MmgldiliPcltdra Dahn)
P.dala Yug DipqitJ! OlchPoA.dilan Ncgeriyeg tcdin d.n :

Hulum Als
Pdlu

P.d !C

BagianP.nm. Enta.g Fo.ri*$e
sanpaid.nganpdal l6l.

Fk@ dalampdidangd ouhi d i prnl l15

pasAl
BagituKcdlaienldng
buLanulaipasall62sanDdid.ngAn

1?7.
RalianKdie. renlmSmusyrw.ahdonpulus.nnNlaltasall?8 sanrFilcnlin trr.rl

r87.
R.8iin(..mpar lent.rgbanding
muhiprel l3RsatoFiden$nnnsrlle.r
BaghnKelinnrcnlang
m.ljal$kanpu$s nulai pasrl195sanp.ideng{D
l!i{lll.l
i.nlangbeb.npahal yangtoenjddiperkara-perkari
BaeianKeenam
Jsr8 slirnc\r
detganPts.l216.
ntrrhiprsrl225sampai
BasiaiKcurjlhc.lng rjin b.rFrl6d ldpa onStosp.*am nul.i rael 217$mp.i
DisampinS
BablX (Pa'l l15 vd 245HIR)makrt.d0p.tjusadalamBabxv )airu
pas al
374, l? 9 , 3 8 0 , 3 8 1 , 3 8980, 3 9 l!
1 ,2 , d a nr 9 : lHI R.

172,373.
Buitcng.wcstco)
Stb 192?Nonor 227 diLcbpi{nlicdasrftlf
2 RBg (Rcglemenr
BdbIl psl
OdonansiI I M.i 1927da. b.rlatusjat ianggalI Juli 1927Knususny!
past l2l RBgdsditeEpkoiunirt luarJawnnonMndun.riih Il
l0,l sn.ltFidengon
rcftlii ddii7 Ctiuh)In.l, cnpiya.g b.rlakusaalinih.ny.lahTn.l lV d.n V.
perkaladald DcNnidrgin
pehellksaaD
multripr$l 11: srriNi
BosienI tonlaD-!
Brgid ll t.nhg m6'aMdh dln pntus nulai p.sal | 89srnpai dc.gnot6sal I r)8
bmdingsulai psal 199s@paid.nlanpasal?05
Aaeido
lll Gntang
pulusan
mulaipdal 206sampai
BaeiailV &n(ang

m.bjalank.n
denginpasa258
bebenpah.l nrengadili
BagianV retrtang
!crlar! tihg hLinrc\xDnrhitrsnl :i.)
smpli d.ngmpso! 272.
Bo8iu vl t nlme ijin b€rp.rkrE13rpaondos F*in

molaip,!1 271enDai dcryitr

'l -i l c l V l c nl angbu k lim u liip f , s { l2 8 2psxashrll4
pl a.i
R! {R.glcmcn
Hulun Acad Pd.la unrukColongan
Eop4 56 1847Norof 52.n'
S tbl E 49N o.61.
PadadasanyaRv nerup.lon r.8lencn ydg b.dsi k.tntun-rcto@n

hukumacd


!.rdat. bdlalo khuu b.si golon8d Eropa daDb.8i n rka yag dip.Rmol6
dogd mcr.ka utuk bcrpdk@ di muka Raadvgn tustitie dd R.sidefii.gerechi.
Tolrpi Rard va Jutilie t lal dihapu, shingga Rv dda! bdlaliu la!i, Akrn r€rapi

dd.n pnkrck Fradit.n st ini et ist.nsi kclcntum dtlln Rv olch Yud.x l:nlli
(Pensrdil0n
Nes.d dan I'cnSadileTin88i) s a Mahlafr<Asurs Rl rcllD
dip.rgu..kdn dd diFnthek n. Mis ny. kcldlutn ldt .8 usg p.l$ {dwgsonr)
d.n Intervcosidalam8lgaldnp.rd.it.
lllkuD DaSAng
Hukno P.dala, KiLb Undang_Undang
Kitsb undanS-Undang
i.

Slmbe.slmbd Hulom A.ar Petdah yan8 tqd6pll dalam Undahs-l.riddn-!
di&irhny. .dalah:
E. UUNo,4 Tahnn2004Tcnt.igrakuas (ehEkiman.
llukNl
tcnlang
b. UU No. t Tsnun2004TcnimgMal*mal Agungymg tu.nBalur
Aca6Ka6i
Unum,
c. UU No.8 Trlun 2004Ttnldg Peradilan
{l UUNo.I |'fiun 2006T.nbngPddile ACama.
besena
PehlMdn
Pclaksanrannyn
c UUNo, l -lahun1974TenlongPdrklwins
Hlbungan
Indsri.l.
i UU No.2 T.hun2004T..on8 P.ny.l.!rir P.rsclisinan
SumlEdaranMankamah
Dok'rir.lt i{'ji.r
6 yuristndensi.
AgungRl,AdarKcbi{s4in.
llilateral,danPcElum Mrhllmlh A8ung.
IIL A!rlA!!! Illkum Ac.h P.rd.t I!dd6l..
Bertilikblal kcpidapraldeklcndilu Indon.siam.ka datdlhhdisebllkar
hcbcbpaAs-Ass Uhuo Hltutn Acm Pedda t{irn :
I P@dilanyansteduk! untu(umun (Op.nbadhcidvon R4htsspiaak).
Pdadilanyangt .buk! utut unm n rupakanasp.&flndlmcotaldai Hukun Acan
Pcrdara.
S.belun p.rk@ p.rdatamulai disidengkd,daka H.kito Ketuaharus
ncnyabksn bahws pesidangan dibuka" dEn 'lerbuka unruk unln'

sepatrjMc

und&srudmc tidrt menorukm lain. {Misdn}a dal@ sidrng pdklb pererli&,
liddg dinyatakd tcil,orlp unlut tm!m) Apabilahal ini lidak dipenuhi,nala akan
mcigaldborknpurue. baraldcni hulum. (Paet 19 ayal I dd 2 UU No_4 T.hu
2004T6t.ng K.LuaM Kchakinm).
2. H.rin Fnspdir(Lidclijk.h.id vd D. R.chr.-)
P@sc.danas ss&in b6iflt p*ifd.par diridau daii 2 (du) dinoi !ai$ | P. ona,
ditinjaudad idsi.tif dst2ngoy!ldkda, nalc ldo lidaklya gugaran
rerylnlun8ticpada
pra pihal rns kcp.ntiqey. Dc@ ditugikd. Apdbit. glgdu ridrl diajulatrp.n
pihat, nak! ddak aka! adaH.kim ydg noSadilipe*da y.ne b.Bdgkuran {N.Do
Jude! SlDcA.tor.) Dslm h|liai, Hatin tidst bolcbhehp.ngmnipara pih.k aetr
h.ngajnkd suai! gug.tan,Aprbilap.*aa diajuke,nata HakimhaNsnengaditi
pcrkaod.n tidakbol.hnenolalpe €!adcngtudalihbahwd
hutumidak araukurlDg
j.l6 (Paal 16 UU No. 4 Tahd 2004).Hrlio $bagai Fn.gat hutln dd toditan
wnjib dciggoli,ncngituti,dh nemahaoinilai.nilaihukumyanghiLtupdj d{I.ft

(Pnel28 ayatI UU No.4 Tahun200a).Haliii didasark.n
Msyarakat
pda addfn!!
'lus curirNovir"yairuHakihdieggaprahuakanhlkur,Ja.
(d&, dniihdddilua poroksenskqo,
ruanslinskupserhkeloljrld pokok!c rl
honr dap ditenlukan
olehparnpihrt, s€bhegd
llakim h0n)! bcniLik|otlk [.]rrdl
jll
pshtiM yangdiajulcnolebpad pihak(SecunduE
Allegrituiticirc).OlehkareDr
bcrd.sarkantctcnnBn pasal5 ayat(2) UU No. 4 Tahun200aPengaditan
nemba \
pencorikeodilflndon b.rusaltamengarlsisegalahanbatandan riDransan
trnrLrk
daprL
r.rcapainya
le.adila.yeg sde&mq cepaldu biayaringan.Ass Hakimpasifn1l
juca nembaikan bat$tu kepadaHatim udtukridat dapatm€.c.gahapabilasusarxi
pas!
teNbutdisbu rra! laa pihatholakutd perdEmaian
(Pasal
I I0 HtR/r54RBs_
16 ayal2 UU No. 4 Talu 2004).S.lainit! Hakin hanyanensadililuaspokok
scnderay{Dsdiairkanol.h parapihakdu djla'ansmons.bultai
n.niafuhtrirr
^ftr
apayangdilunl! (!,N!l 78 .yat 2. :l tltR/it9 arnr2. I
trr$an mclebihidrriprdfl
RBg).
i. ivlcrdensrr
kednibelinpihrk,
J i D ' l ,Ld , n \ r . ' ! k a n s . d h s l h x r ' . t r h | . . t r 1r , , i. . i i n .r r r ,
peroEntan.Kdeha sifardenikhn ini konseklensi
kepenringan
Jrridisntrdrtirr
pelkanperdahhakr ketcnrua.
Hukun AcaraPerdala
hensgoriskm
bahwill.kirr
dalaDFengadilipertaraharuslahberlindaLadil ddgan nenFkkukan keduabciah
l l rl rr

pibakbe.perkara
dalamkapditasyangsama,tida,trmdrihat salahsau pihakseningga
pemeriksaan
trnrrt iN diperlakukan
daDdidcrgarsecambesanj+sama
di dcpal
pesidaqan. Konkihya, Peneadildm€ngadihm€nun hlkun dengantidak
membeda'bedakan
orang(Pasal
5 aral I UU No.4 Tahun
2004).
Dengandemikiah.
dalad oeneadiliperkm perdahHakimtida* hotehnclattukrtr
slatu lronknNidmsr dengu nenerimakercrangar
dnnanapadasatahsalunihrk
dinyatalanbeDErtanpapihak iainnyadiberi tseBpatar lnruk menmegnd!.n
nenyatakanpendapalnya.
Selainitu, 6as ini juga n€nglndung p.ngeflian bdryr
pengajL'dn
alat-alal
bukrihdus dilEkrkan
di mukopesidanean
dengd dihadiriotch
pda pihal yog b€rperkda(Pasal121,ll2 HtR 145,t 5?RBg).
4. Pmdiklae dalm duainsta.si(OndeEoetIn Twe. tnsrddet.
Pogertie penerik@

dald dua insl.isi adalah pencdksaandihklkM okh
Pcnsadila.Neg€ridd PeneadileTinssi yang derupalen kekuasasn
k.hakinan dj
lingkungd Pesdilm Unum (p6al 3 ayarI UU No. 8 Tahun2004Tenrahgperubatan
LrU No 2 Tahu. 1986Tdr&g Pqedilm Unum) dan kenudih bopuicak kepada
Mahkdsh Agug scbagaileradilatrNegaBTeninggi(Pdal 3 ayar2 UU No. 8 Tanutr
2004). Selain itu dalm lael 6 UU No. 8 Tahun 2OO4diregaskanpula bahwa
P€ngadilanNegcri nerupaloi Pcngrdild Tinekat ?enana dan pcngadilEnTingli
merupakePengadileTirgkal Baoding,Dengd demikim,pengadibnNegeribenugas

perkanpidua din Perdrlddi
serrab.rweldnghemeriks4m6uru dm mery€l€saikan
Pcngdilrtriings
dngkarp.rrama(Pdal 50 UU No.8 Tahun2004)sedanskan
di riigkdl Rmdirls
bertlsasdan bepeneg nengadilip.rkmapidanadan perdatn
,.'r:. 51i \rr l U l l N o . I h h u n2 0 0 4 )
Berdsarkao l@tcotum diaus, dapal di*bulkaD bah*a l'crgadilan Ne-qci nfr
faktanla(Ytrd€rftLii
herdasad(M
Ting8immeliksapeied perdata
Pengadilan
pdderiksaan
leihadap
faktaapibilas.l.b s.lu pihrt lid.k incmfnrr
lida hakekahy8
ptrtus P.lSadild Negeddao melatukanupayahuklD bdndinemakohakc[fr
peherjksa.n
olehPengadildTinggiidenlikdengan.payan8telohdilatukdrolch
lengadile NeB€i. Dqgln tlra l.i4 bahs peheriksen }!ng dilakukanPcngadilar
N.geri
Tinggimerup.kmp.o8rllsgm dBi ap! yes lelahdipdiks. olehP.ngadilan
Peng3$d putusmpcnSadil$lM1 k4di.
Peng.Msanpltsm lcwl k6si dilakukanoleh Mahkmah Agung RePnblik
putuen P.neadildydngdiaMsi adtlahYudexFactivatrs
lndolcsia.Sedangkan
ilanNegeli dm Pengad
i lanTinegi
dilaknkanolebPengad
membayar
biaya.
6 . Pcddilan
dcn8an
biayape*da {Ptsal4 ayat2, pasal5
lcmdilm Fskda p.dala pada66ya dikenakan
l2l ayal4,182,l8l Hl8/paal145ayat4,192,194
ayal2UUNo.4Tqhun2004,pa.l
RBg). Baei m@ka y6g tidak mmpu nenbayar biaya pcirida dapd ne.saj$ka
pedohona! kepadaKetuaPcngadilmNcgqi etmpat utuk bolcrkaa s@n cumacUM (ProDco).
Iv, sulunnnBidrn Per.dlltDdilndomli..
A, Dds Hukumdtn Jeni3J.nsBade P@dilan
M.nurut UUD 1945bahw. Kekuas@Kehakimanndpakm leklasaanyrng
nddekr yaig dihkukd olchs.bualtMehl@a! Agunsdd badanp.Edildn dibawahrya,
Konstitusi, utuk henyelengeadkanperadilar guna
nenegakldhukundank .dile. Eal ini keobalidilegaskan
ddm psal l0 ayar(l) UU
dm oleh sebuahMdlkmai

No. 4 Tlhrn 2004 TentangKeLuas@!Kehaliman banwa KekuasaanKehakitohn
dilakukan
olehsebua!Mshk.nlh Agu.s danbade peiadiltuyansbqadadibawahrya
danolehsebua!Mlhk.nrh Konrtilu3i.
Jenisdandstr hukunbad&pqadihndi Indonesia
ledapardalampa3alI0 ryar

(2)U U N o.4Tahu20 0 4 . B d d a s a r k a n
l0pUUNo
a s a l . 4 T a h u n 2 0 0 4 , di kcr a l 4 ( cD p r o
pendilan
yaitu:
di Indonesia
lingkunga.
(UUNo.8 Tahun
| . PcRnjl$Unrunr
2004).
2. Per.dilan
Asamr(UUNo3 Tahrn2006)
L Pcr il.n Mililer(UUNo.i I Tahun1997).
4 l)eiadi
lln TalaUsaha
NcgaE(UUNo.9Tahun2004).

B. su nandanKev.nmganBadd PeEdild.
Kempdt lingkugs hddd pddild rcR:b dirtls, smu.ny. bcndr diba\ib
pdrl I I ayal(l) UU No.4 Lhutr2004,Mahltmnh
Rl. B.rdasakan
M.hlamihABUng
p.ngadilsn
Agun8Rl nerupokan
n 8d. kninggi dlri rccmpatlingku.grrn
ncrtr,liliD
$basoinam dislbu&d diar$. s€lejubyr d6la'n arE! (:) diebrrkan. kcs€runsdi
Mahkanah
Aglngadal.hr
i. Me.g.dili p.d. tinglGllosi

t .hdap pul$d yangdib.rikanpad. dng*arrci{khn
pendilatryaneb.rad. dlba\6hN4trhk0D
olehn.trgadilan
di s.nila lins*un8an
h
Aerng
p.rundan8-undelan
b. M€nBriiperdluRn
di brwahnidon8{rndin!rdh.dapuidirs
c- Kc*mngo hin yangdlbqike udeg-undmg.
pdadilanba8irikyatpada!m!6ny3 mc[cnai !.*ari
PcddilaiUnum adalah
pcrdd! n.upm pcd