Analisis digital citra MSS landsat dengan klasifikasi terbimbing dan perbaikan area secara edit studi kasus Daerah Lembang dan sekitarnya

Kernarin d a n esok a d a l a h h a r i i n i
Rendra -

-

Untuk
P a p a , mamak
dan saudara-saudaraku

ANALISIS DIGITAL ClTRA MSS LANDSAT DENGAN KLASlFlKASi
TEWBlMBlNG DAN PEWBAlMAN TRAINING AREA SECARA EDIT
STUD1 KASUS DAERAH LEMBWNG DAN SEKITARNYA

Ole11
EDY SUYANTO

JURUSAN TANAH
FAKULTAS PERTANIAN, INSTITUT PERTANIAN BOGOR
B O G O R
19 8 8


RINGKASAN

EDY SUYANTO.

A n a l i s i s D i g i t a l C i t r a MSS L a n d s a t dengan

K l a s i f i k a s i Terbimbing dan P e r b a i k a n T r a i n i n g Area S e c a r a
e d i t , S t u d i Kasus Daerah Lembang dan S e k i t a r n y a ( d i bawah
bimbingan UUP SYAFEI WIRADISASTRA dan I N D A Y A T I LANYA).
P e n e l i t i a n i n i b e r t u juan men ja j a k i p o t e n s i a n a l i s i s
d i g i t a l c i t r a MSS L a n d s a t dengan k l a s i f i k a s i t e r b i m b i n g
dan mempela jari masalah-masalah yang t i m b u l dalam p e r b a i k a n
k l a s i f i k a s i c i t r a dengan c a r a p e n g e d i t a n a r e a c o n t o h .
P e m i l i h a n l o k a s i p e n e l i t i a n d a e r a h Lembang dan s e k i t a r nya, dengan b e n t a n g l a h a n s e r t a penggunaan l a h a n yang
kompleks, d i h a r a p k a n d a p a t mewakili p o l a t a t a g u n a l a h a n
d i Jawa umumnya dan d a e r a h h o r t i k u l t u r a khususnya.
Foto u d a r a , p e t a t o p o g r a f i dan cek l a p a n g digunakan
u n t u k menetapkan 1 7 k e l a s p e n u t u p l a h a n pada c i t r a penajama n , y a i t u kompleks kawah, h u t a n 1, h u t a n 2 , t e h , ? p i n u s 1,
p i n u s 2, semak, kebun s a y u r a n 1, kebun s a y u r a n 2, sawah,
pemukiman 1, pemukiman 2, pemukiman 3, rumput, kebun campura n , b e l u k a r dan kolam.

Pembedaan k e l a s penutup l a h a n b e r d a s a r k a n a r a h l e r e n g ,
dalam hubungannya dengan r a d i a s i m a t a h a r i , y a i t u h u t a n 1
dan h u t a n 2, p i n u s 1 dan p i n u s 2 memberikan k e l a k u a n
s p e k t r a l yang berbeda.
H a s i l p e n g u j i a n a r e a c o n t o h menunjukkan s a l a h
k l a s i f i k a s i k e s e l u r u h a n 9.12 %, sedang s a l a h k l a s i f i k a s i
masing-masing k e l a s k u r a n g d a r i 20 %.

Hasil klasifikasi d i g i t a l seluruh area tidak tapat
b e r i m p i t dengan pemetaan l a p a n g .

Jkl i n i menunjukkan

banyak t e r j a d i n y a p i x e l - p i x e l yang s a l i n g masuk memasuk
a n t a r a k e l a s penutup l a h a n .
P e r b a i k a n h a s i l k l a s i f i k a s i c i t r a dengan c a r a penge d i t a n a r e a contoh d i l a k u k a n dengan mengganti n i l a i p e n c i l -

a n dengan b i l a n g a n r e f l e k t a n yang s e r i n g muncul dan d e k a t
dengan r a t a - r a t a .


P e n g u j i a n a r e a contoh menunjukkan s a l a h

k l a s i f i k a s i k e s e l u r u h a n 2.73 %, yang b e r a r t i l e b i h k e c i l
dibandingkan s a l a h k l a s i f i k a s i a r e a contoh sebelum d i e d i t .

Hasil e k s t r a p o l a s i s e l u r u h a r e a m enun jukkan penge d i t a n a r e a contoh t i d a k memperbaiki h a s i l k l a si f i k a s i
s e c a r a k e s e l u r u h a n , t e t a p i pada beberapa l o k a s i mengurangi
salah kla s i f i k a s i

.

S a t u a n penutup l a h a n yang s e b e n a r n y a d i s u s u n dengan
menggabungkan beberapa k e l a s penutup l a h a n .

H$sil

peng-

gabungan t e r s e b u t d i p e r o l e h 10 s a t u a n penutup l a h a n ,
y a i t u kompleks kawah, h u t a n - b e l u k a r ,


t e h , p i n u s , semak-

rumput, kebun s a y u r a n , sawah, pemukiman, kebun campuran
dan kolam.

ANALISIS DIGITAL CITRA MSS LANDSAT DENGAN KLASIFIKASI
TERBIMBING DAN PERBAIKAN TRAINING AREA SECARA EDIT
STUD1 KASUS DAERAH LEMBANG DAN SEKITARNYA

Oleh
EDY SUYANTO

Laporan P e n e l a a h a n Masalah Khusus S e b a g a i S a l a h S a t u
S y a r a t u n t u k Memperoleh G e l a r
Sarjana Pertanian
pada
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

JURUSAN TANAH

FAKULTAS PERTANIAN, INSTITUT PERTANIAN BOGOR
B O G O R

1988

Judul M a s a l a h K h u s u s :

A N A L I S I S D I G I T A L C l T R A MSS LANDSAT
DENGAN K L A S I F I K A S I T E R B I M B I N G DAN
P E R B A I K A N T R A I N I N G AREA SECARA E D I T
S T U D 1 K A S U S DAERAH LEMBANG DAN
SEKITARNYA

Nama Mahasiswa

:

EDY SUYANTO

N o m o r Pokok


:

A 19.1741

M e n y e t uj u i
Pembimbing I

7

Tanggal L u l u s :

'$ P t ~ i \ o'r%8

P e l n b i m b i n g I1

RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i Medan pada Tanggal 2 1 November

1963 d a r i a y a h bernama Sukiman dan i b u bernama Nurhabibah

Siregar.
saudara

.

P e n u l i s a d a l a h a n a k keempat d a r i s e p u l u h b e r -

Pada t a h u n 1975 p e n u l i s l u l u s p e n d i d i k a n d a s a r d i
S e k o l a h Dasar N e g e r i Nomor 76 Medan.

Pada t a h u n 1 9 7 9

meny e l e s a i k a n p e n d i d i k a n menengah pertama pada S e k o l a h
Menengah T i n g k a t Pertama N e g e r i Nomor 1 4 lJledan.

Selanjut-

nya l u l u s d a r i S e k o l a h Menengah T i n g k a t A t a s N e g e r i Nomor

3 Medan pada t a h u n 1982.

Pada t a h u n 1 9 8 2 p e n u l i s t e r d a f t a r s e b a g a i mahasiswa
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor, m e l a l u i j a l u r Proyek P e r i n t i s 11,
dan pada t a h u n 1983 memilih J u r u s a n Tanah, F a k u l t a s
P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
r

P e n u l i s p e r n a h menjadi a s i s t e n t i d a k t e t a p pada m a t a
a j a r a n K i m i a Dasar I , S o s i o l o g i Pedesaan d a n I n t e r p r e t a s i
Foto Udara.
P e n u l i s d i n y a t a k a n l u l u s d a r i J u r u s a n Tanah, F a k u l t a s
P e r t a n i a n , I n s i t u t P e r t a n i a n Bogor pada t a n g g a l 10 Maret
1988.

KATA PENGANTAR

P u j i s y u k u r k e h a d i r a t A l l a h Subhanahu W a t a l a l a a t a s
t a f i k dan hidayah-Nya

sehingga t u l i s a n i n i dapat d i s e l e s a i -


kan.
Pada t u l i s a n i n i d i c o b a diketengahkan m a s a l a h p e r b a i k a n
k l a s i f i k a s i dengan c a r a p e n g e d i t a n a r e a contoh.

Cara i n i

d i l a k u k a n u n t u k m e n g a t a s i k e s u l i t a n dalam penyusunan a r e a
c o n t o h yang murni dan r e p r e s e n t a t i f .
P e n u l i s menyampaikan ucapan t e r i m a k a s i h yang s e b e s a r b e s a r n y a kepada Bapak Dr I r Uup S y a f e i W i r a d i s a s t r a dan
I b u Ir I n d a y a t i Lanya, MS s e l a k u dosen pembimbing a t a s
a r a h a n , bimbingan dan dorongan semangat s e h i n g g a t u l i s a n
i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n dengan b a i k .
Ucapan t e r i m a k a s i h juga disampaikan kepada Kepala
Laboratorium P e n g i n d e r a a n J a u h dan K a r t o g r a f i , J u r u s a n
Tanah, F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor yang
t e l a h memberikan kemudahan f a s i l i t a s dalam melaksanakan
penelitian i n i .
Kepada r e k a n - r e k a n s e k e r j a Hulawarman, B e r t o n ,
L i n t o n g , P e n d i , I s m e t dan ternan-teman l a i n yang t i d a k
d a p a t d i s e b u t k a n s a t u p e r s a t u diucapkan t e r i m a k a s i h a t a s

s e g a l a bantuannya selama peny e l e s a i a n t u l i s a n i n i

.

Akhirnya, semoga t u l i s a n yang s e d e r h a n a i n i berman f a a t
b a g i pengem bangan p e n g i n d e r a a n jauh

.

Bogor, Maret 1988
Penulis

DAFTAR I S 1

. . . . .
DAFTAR GAMBAR
. . . .
PENDAHULUAN . . . . .
TINJAUAN PUSTAKA
. . .

..

DAFTAR TABEL

.
.
.
.

Konsep Penginderaan J a u h
S i f a t R a d i a s i Objek

.
.
.
.

.
.
.
.

. . . .
. . . .
. . . .
. :. .

. . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . .
Tanah . . . . . . . . . . .
Vegetasi . . . . . . . . . .

Air

. . . . . . .
...
...........

Multispektral Scanner

K l a s i f i k a s i D i g i t a l Tataguna Lahan

F a k t o r - f a k t o r yang Mempengaruhi H a s i l
Analisis

. . . . . . . . . .
Pendekatan Masalah . . . . . . . .

BAHAN DAN MEWDA

. . . . .
. . . . . . . . .
. . . .

D e s k r i p s i Daerah P e n e l i t i a n
Bahan dan A l a t

Prosedur Pelaksanaan P e n e l i t i a n
HASIL DAN PEMBAHASAN
Pemilihan Area
Kawah

. . . . . . . . .
Contoh . . . . . . .

. . . . . . . . . .

.
Teh
. .
Pinus . .
Semak . .
Hutan

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

HAlaman
iii

iv

1

4

4
10
10

11
12

.

.

. . . . .
Sawah
. . . . . . .
Pemukiman
. . . . . .

Kebun Sayuran

Rumpu t

. . . . . .

. . . .
~elukar
. . . . .
Kolam
. . . . . .
S i f a t Eilangan Reflektan . .
. .
Pemisahan Penutup Lahan
Kebun campuran

H a s i l E k s t r a p o l a s i S e l u r u h Area
Perbaikan H a s i l K l a s i f i k a s i

.
.
.
.
.
.

. .

. . . . . . . . . . . .
Penggabungan K e l a s . . . . .
KESIMPULAN
SARAN . . . . . .
Eeberapa Masalah dalam P e n g e d i t a n Area
Contoh

DAN

. . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .

DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN

DAFTAR TABZ

Teks
-

No.
1.
2.

3.

Halaman

K r i t e r i a untuk K l a s i f i k a s i Vegetasi
(Fosberg, 1967 dalam Townshend, 1981)
S p e s i f i k a s i - s p e s i f i k a s i Sistem S a t e l i t
L a n d s a t (Kennie dan Matthews, 1985)

..
..

Ketepatan S a l u r a n - s a l u r a n MSS Landsat
dalam Mengidenti f i k a s i Penutup Lahan
(Kucera, 1986)

.

.

.

.
.
.

4.

Koordinat dan Jumlah P i x e l Area Contoh
pada CCT Dart 1 2 2 row 0 6 5

5.

R a t a - r a t a dan Simpangan Baku
R e f l e k t a n Area Contoh

6.

E v a l u a s i M a t r i k s K e k e l i r u a n Area Contoh

7.

K i s a r a n Bilangan R e f l e k t a n Area Contoh
Sebelum dan Sesudah D i e d i t

8.

.

.

.

,

.

.

. . . . . .
E v a l u a s i M a t r i k s K e k e l i r u a n Area Contoh
Diedit . . . . . .
... . . . .

9.

Hasil K l a s i f i k a s i Daerah P e n e l i t i a n
Menurut Area Contoh D i e d i t dan Tidak

10.

Penggabungan k e l a s yang digunakan Ke
dalam Satuan Penutup Lahan

.

,

......

Lampiran

..
..
. .

1.

Lembaran K u i s i o n e r Pengukuran Data
Lapang Daerah Lembang dan S e k i t a r n y a

2.

Curah Hujan d i S t a s i u n Pengamat Lembang
pada Ketinggian 1300 m d p l (dalam mm)

3.

M a t r i k s K e k e l i r u a n Area Contoh Tidak D i e d i t

4.

M a t r i k s K e k e l i r u a n Area Contoh D i e d i t

14
16

DAFTAR GAMBAR
T eks
-

No.
1.

Halaman

K a r a k t e r i s t i k S p e k t r a l Sumber E n e r g i ,
Pengaruh Atmosfer dan Sistem Penginderaan
Jauh ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1 9 8 7 )

....
.
....

Kurva P a n t u l a n S p e k t r a l untuk Vegetasi
Tanah dan A i r ( L i l l e s a n d . dan Kief e r , 1987 )
Komponen-komponen Sistem M u l t i s p e k t r a l
Scanner (Swain dan Davis,.1978).
MSS Landsat ( N a s r i l , 1985)

. . . . . .

. .
L o k a s i - l o k a s i Area Contoh yang D i d e l i n e a s i
pada C i t r a Penajaman . . . . .
. . .
K l a s i f i k a s i D i g i t a l Pendekatan
Terbimbing ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1987)

G r a f i k Hubungan A n t a r a R a t a - r a t a Bilangan
R e f l e k t a n Pola-Pola Penutup Lahan
dengan Panjang Gelombang

. . . . .

.......
Diagram Pencar P o l a - p o l a Penutup Lahan
pada S a l u r a n 4 dan 6
........
Diagram Pencar Pola-pola Penutup Lahan
pada S a l u r a n 4 dan 5
. . . . . . .
Diagram Pencar Pola-pola Penutup Lahan
pada S a l u r a n 6 dan 7
. . . . . .
H a s i l K l a s i f i k a s i dengan Area Contoh
.
Sebelum D i e d i t . . . . . . . . .
Citra H a s i l K l a s i f i k a s i dengan Area Contoh
Sesudah D i e d i t . . . . . . . . . .
Diagram Pencar Pola-pola Penutup Lahan
pada S a l u r a n 5 dan 7

Citra

C i t r a yang Disubset d i Lokasi Pemukiman
C i t r a yang Disubset d i Lokasi Hutan P i n u s
s e b a g i a n t e r a m p u r dengan b e l u k a r dan hutan

. . .
. . . .

C i t r a Disubset d i Lokasi Persawahan

C i t r a H a s i l Penggabungan Kelas

PENDAHULUAN
C i t r a s a t e l i t a d a l a h d a t a p e n g i n d e r a a n jauh yang
akhir-akhir i n i t e r u s d i t e l i ti.

Dibandingkan f o t o u d a r a ,

d a t a p e n g i n d e r a a n jauh yang k o n v e n s i o n a l , c i t r a s a t e l i t
mempunyai p r o s p e k pengembangan yang l e b i h b a i k .

Liputan

a r e a yang l u a s , c e p a t dan b e r u l a n g merupakan b e b e r a p a keunggulannya

.

L a n d s a t , SPOT dan S e a s a t a d a l a h b e b e r a p a

s a t e l i t yang membawa s e n s o r pengunpul d a t a p e n g i n d e r a a n
L a n d s a t merupakan s a l a h s a t u j e n i s s a t e l i t sumber-

jauh.

daya alam yang t e l a h lama d i o r b i t k a n .

Sampai s a a t sudah

l i m a s e r i L a n d s a t t e l a h d i l u n c u r k a n , bahkan beberapa t a h u n
mendatang akan d i l u n c u r k a n Landsat-6 (Kennie dan Matthews,
1985).
C i t r a Multiswec t r a l s c a n n e r (MSS) Landsa t a d a l a h

c i t r a s a t e l i t yang d i h a s i l k a n s e n s o r s e c a r a penyapuan
MSS L a n d s a t b e k e r j a pada k i s a r a n p a n j a n g

(scanning).
gelombang 0.5
spektral;

-

1.1 urn yang t e r b a gi k e dalam empat s a l u r a n

yakni h i j a u (0.5

2

0 . 6 ~ ~ m )merah
,
(0.6

dan dua s a l u r a n i n f r a merah (0.7

-

8.8

AAIII

-

0 . 7 ~ )

dan 0.8 - 1 . 1 ~ ) .

S e j a k t a h u n 1984 s t a s i u n bumi LAPAN d i Pekayon, J a k a r t a
S e l a t a n , t e l a h d a p a t menerima d a t a d a r i L a n d s a t - 4 dan
Landsat-5.

Karenanya penggunaan d a t a MSS L a n d s a t d a p a t

dengan c e p a t dan mudah d i l a k u k a n ( N a s r i l , 1 9 8 5 ) .
C i t r a MSS L a n d s a t d a p a t d i a n a l i s i s s e c a r a v i s u a l dan
digital.

A n a l i s i s s e c a r a v i s u a l mengandalkan kemarnpuan

mata i n t e r p r e t e r melakukan d e l i m i t a s i dan d e l i n e a s i dengan
menggunakan unsur-unsur i n t e r p r e t a s i s e c a r a k u a l i t a t i f .

2

Adapun a n a l i s i s d i g i t a l a d a l a h i n t e r p r e t a s i s e c a r a
k u a n t i t a t i f dengan b a n t u a n komputer.

Analisis d i g i t a l di-

kembangkan u n t u k m e n g a t a s i kelemahan a n a l i s i s v i s u a l yang
cenderung s u b j e k t i f .

Pada p e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n

k l a s i f i k a s i d i g i t a l dengan p e n d e k a t a n t e r b i m b i n g , dimana
t e l a h d i p e r o l e h d a t a a r e a c o n t o h s e b a g a i a c u a n dalam
k l a s if i k a s i
Pemetaan t a t a g u n a l a h a n a d a l a h s a l a h s a t u a p l i k a s i
p e n g i n d e r a a n jauh.

W i r a d i s a s t r a ( 1 9 8 2 ) menyatakan bahwa

k e g i a t a n pemetaan t a t a g u n a l a h a n yang s e r i n g digunakan
a d a l a h b e r s i f a t membagi w i l a y a h k e dalam s a t u a n - s a t u a n
yang l e b i h k e c i l dan homogen a g a r d e s k r i p s i n y a l e b i h
sederhana.

Menurut L i l l e s a n d dan K i e f e r (1979) dalam

hubungannya dengan p e n g i n d e r a a n jauh menyatakan a i r ,
v e g e t a s i dan t a n a h merupakan u n s u r - u n s u r mendasar p e n u t u p
l a h a n , k a r e n a k e t i g a n y a mempunyai k u r v a p a n t u l a n s p e k t r a l
yang khas.
Dalam k e n y a t a a n l a p a n g , t e r u t a m a dalam m e l i h a t a r e a l
s e c a r a l u a s , s a t u a n - s a t u a n p e n u t u p l a h a n s e r i n g k a l i merupakan gabungan d a r i k e t i g a u n s u r d a s a r a i r , v e g e t a s i
dan t a n a h .

S e p e r t i m i s a l n y a , kebun s a y u r a n a d a l a h campur-

a n a n t a r a penutupan v e g e t a s i dan t a n a h yang s e b a g i a n t e r buka, c o n t o h l a i n sawah merupakan penutupan a i r dan v e g e t a s i
Penggunaan l a h a n yang r u m i t dan kompleks d i I n d o n e s i a menimbulkan masalah dalam pengumpulan d a t a t a t a g u n a l a h a n
dengan metoda p e n g i n d e r a a n jauh.

W i r a d i s a s t r a (1981)

T I N J A U A N PUSTAKA

Konseu Penginderaan J a u h
L i l l e s a n d dan K i e f e r (1987) menyatakan bahwa pengi n d e r a a n jauh a d a l a h gabungan i l m u , s e n i dan t e k n i k u n t u k
memperoleh i n f o r m a s i mengenai s u a t u o b j e k , a r e a a t a u kej a d i a n m e l a l u i a n a l i s i s d a t a yang dikumpulkan m e l a l u i s u a t u
p e r a l a t a n t a n p a melakukan k o n t a k l a n g s u n g dengan o b j e k ,
a r e a a t a u k e j a d i a n yang d i s e l i d i k i .

Sedang Kennie dan

Matthews (1985) menyatakan bahwa, s e c a r a f i s i k , p e n g i n d e r a a n jauh a d a l a h pengukuran dan perekaman v a r i a s i - v a r i a s i
e n e r g i e l e k t r o m a g n e t i k yang t e r j a d i k e t i k a e n e r g i i t u b e r i n t e r a k s i dengan atmosf e r dan permukaan bumi.
S e l a n j u t n y a L i l l e s a n d dan Kief e r (1979) memerinci
l e b i h menyeluruh mengenai pengaruh a t m o s f e r yang menurut
p e n d a p a t mereka b e r v a r i a s i menurut perbedaan j a r a k
j e l a j a h ( p a t h l e n a t h ) d a n v a r i a s i k e k u a t a n s i n y a l yang
d i d e t e k s i , keadaan a t m o s f e r dan pan jang gelombang r a d i a s i .
Pengaruh a t m o s f e r pada p e r i n s i p n y a m e l a l u i mekanisma penghamburan ( s c a t t e r i n g ) dan penyerapan ( a b s o r a t i o n )

.

Tiga

i n t e r a k s i e n e r g i e l e k t r o m a g n e t i k dengan permukaan bumi
yang fundamental a d a l a h pemantulan ( r e f l e c t i o n ) , penyerapa n ( a b s o r ~ t i o n )dan p e n e r u s a n ( t r a n s m i s s i v i t s )

.

R a d i a s i hamburan o l e h p a r t i k e l - p a r t i k e l d i a t m o s f e r
t e r u t a m a d i s e b a b k a n o l e h molekul-molekul
dan a s a p .

g a s s e p e r t i abu

Ada t i g a macam hamburan a t m o s f e r , y a i t u

5
hamburan R a y l e i g h , hamburan Mie dan hamburan t i d a k s e l e k t i f
(Kennie dan Matthews, 1 9 8 5 ) .

Hamburan R a y l e i g h t e r j a d i

a p a b i l a molekul-molekul d i a t m o s f e r dan p a r t i k e l - p a r t i k e l
k e c i l l a i n n y a berukuran jauh l e b i h k e c i l d a r i panjang
gelombang yang b e r i n t e r a k s i .

Hamburan i n i t e r j a d i d i

a t m o s f e r b a g i a n a t a s , yang merupakan penyebab utama adanya
haze pada
-

perekasnan d a t a p e n g i n d e r a a n jauh.

merupakan manif e s t a s i hamburan Rayleigh.

Langit b i r u

Hamburan yang

d i s e b a b k a n n y a l e b i h dominan pada pan jang gelombang yang
l e b i h pendek ( b i r u ) - d a r i p a d a gelombang tampak yang l a i n .
Berbeda h a l n y a dengan hamburan R a y l e i g h , hamburan Mie t e r utama t e r j a d i pada a t m o s f e r b a g i a n bawah yang d i s e b a b k a n
o l e h debu dan uap a i r .

Hamburan Mie t e r j a d i a p a b i l a

d i a m e t e r p a r t i k e l d i a t m o s f e r kurang l e b i h sama dengan
pan jang gelombang r a d i a s i .

Kalau hamburan R a y l e i g h

cenderung d ~ m i n a n , ' ~ bd ear b a g a i keadaan c u a c a , maka hamburan
Mie menonjol pada keadaan yang a g a k mendung.

Hamburan

Mie b i a s a n y a t e r m a n i f e s t a s i k a n s e b a g a i k e r u s a k a n .
( d e t e r i o r a t i o n ) c i t r a m u l t i s p e k t r a l s e p a n j a n g spektrum
o p t i k pada keadaan

haze

atmosfer berat.

Pada keadaan i n i ,

b u t i r - b u t i r a i r ( w a t e r d r o p l e t s ) yang t e r l i b a t l e b i h b e s a r
diameternya d a r i yang d i b a h a s pada hamburan R a y l e i g h .
Mekanisma hamburan yang k e t i g a d i s e b u t hamburan t i d a k
selektif.

Hamburan i n i t e r j a d i pada waktu ukuran p a r t i k e l

penghambur jauh l e b i h b e s a r d a r i p a n j a n g gelombang r a d i a s i .
Hamburan t i d a k s e l e k t i f t e r j a d i pada waktu atmosf e r b e r d e b u .

6
B u t i r - b u t i r a i r meny ebabkan hamburan t i d a k s e l e k t i f .
nya b u t i r - b u i t r i n i b e r d i a m e t e r 5

-

Umum-

100 Mm dan menghambur-

kan gelombang tampak dan i n f r a merah ( L i l l e s a n d dan K i e f e r ,

1987;

Kennie dan Matthews, 1 9 8 5 ) .
S e l a i n hamburan, penyerapan o l e h a t m o s f e r menyebabkan

k e h i l a n g a n e n e r g i r a d i a s i yang b i a s a n y a b e r l a k u pada
panjang gelombang t e r t e n t u .

Penyerapan yang p a l i n g e f i s i e n

t e r h a d a p r a d i a s i s u r y a a d a l a h o l e h uap a i r , karbon d i o k s i d a
dan ozon.

Karena g a s - g a s i n i cenderung untuk menyerap

e n e r g i e l e k t r o m a g n e t i k pada p i t a panjang gelombang yang
s p e s i f i k , meny e r a p a n s a n g a t mempengaruhi d a e r a h pandangan
s p e k t r a l (where we l o o k s o e c t r a l l y ) pada s e t i a p s i s t e m
penginderaan jauh.

K i s a r a n p a n j a n g gelombang dimana

a t m o s f e r melewatkan e n e r g i d i s e b u t j e n d e l a a t m o s f e r
( a t m o s ~ h e r i cwindow) ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1 9 8 7 ) .
Gambar 1 memperlihatkan hubungan t i m b a l b a l i k a n t a r a
sumber e n e r g i dan k a r a k t e r i s t i k peny erapan o l e h a t m o s f e r .
Gambar l a memperlihatkan k u r v a s e b a r a n e n e r g i s p e k t r a l
yang d i p a n c a r k a n o l e h s u r y a dan bumi.

Dua k u r v a t e r s e b u t

mewakili sumber e n e r g i yang p a l i n g umum digunakan dalam
penginderaan jauh.

Dalam Gambar l b daerah s p e k t r a l dimana

a t m o s f e r menghambat e n e r g i d i b e r i warna b e r b i n t i k .
Pengumpulan d a t a penginderaan jauh t e r b a t a s pada d a e r a h
s p e k t r a l yang t i d a k dihambat, yang d i s e b u t j e n d e l a
atmosfer.

P e r l u d i c a t a t dalam Gambar l c bahwa k i s a r a n

kepekaan tampak m a t a ( t h e v i s i b l e r a n n e ) b e r i m p i t b a i k

d e n g a n j e n d e l a a t m o s f e r d a n puncak e n e r g i s u r y a .

Energi

t e r m a l y a n g d i p a n c a r k a n bumi, y a n g d i p e r l i h a t k a n k u r v a
k e c i l dalam Gambar l a , d i i n d e r a m e l a l u i j e n d e l a p a d a

3

s a m p a i 5 a m dan 8 s a m p a i 1 4 um dengan s i s t e l n p e n g i n d e r a a n
M u l t i s p e k t r a l scanner mengindera s e c a r a

thermal scanner.

s e r e n t a k m e l a l u i k i s a r a n p a n j a n g gelombang s e m p i t g a n d a .
R a d a r d a n s i s t e m microwave p a s i f b e r o p e r a s i p a d a j e n d e l a
m e l a l u i d a e r a h 1 mm s a m p a i 1 m.

-

energl natahari ipada h00u h l
,,

...

.,...,.
.:,.

, '!i

;,.

I

. . .,* .
.....

.,((

a. sunber enerqi

b.

penerusan atnosier
-.I
r rrtr nanuria
iotografi thertal scmner
)

-

-

-

-

-

-

r

~ u l t i s p e k t r a l scanner

panjanq pelonbang

------I

panranq qelonbpnq

------I

(

radar dan nicrona;e
7

PI

3,3Ucl \ u *

'10

Ull

c , s i s t e n - s i s t e n penginderaan jauh

Gambar I_.

100 ucl

V

1

'
RR

I R

panjan9 qeiomban9

;-----?

K a r a k t e r i s t i k S p e k t r a l Sumber E n e r g i ,
P e n g a r u h A t m o s f e r , dan S i s t e m - s i s t e m
Pengihderaan ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1987)

H a l y a n g p e n t i n g d i c a t a t d a r i Garnbar 1 a d a l a h i n t e r a k s i d a n s a l i n g k e t e r g a n t u n g a n a n t a r a sumber-surnber utama

e n e r g i e l e k t r o m a g n e t i k , j e n d e l a a t m o s f e r dimana sumber
e n e r g i d i l ewatkan ire a t a u d a r i permukaan bumi, k e p e k a a n
s p e k t r a l s e n s o r u n t u k m e n d e t e k s i dan merekam e n e r g i .

Pe-

m i l i h a n s e n s o r u n t u k p e n g i n d e r a a n jauh t i d a k d a p a t d i l a k u k a n s e c a r a sembarangan.

D a l a m hubungan dengan p e m i l i h a n

s e n s o r u n t u k s u a t u p e n g i n d e r a a n jauh, h a l - h a 1 yang p e r l u
d i p e r t i m b a n g k a n . a d a l a h kepekaan s p e k t r a l s e n s o r yang d a p a t
d i p e r o l e h , a d a a t a u t i d a k n y a j e n d e l a a t m o s f e r pada k i s a r a n
p a n j a n g gelombang, dan sumber, b e s a r dan k o m p o s i s i s p e k t r a l
,'

e n e r g i yang d a p a t d i p e r o l e h dalam k i s a r a n i n i ( L i l l e s a n d
dan K i e f e r , 1 9 7 9 ) .
&lam keseimbangan e n e r g i , e n e c g i yang d i p a n t u l k a n
sama dengan e n e r g i d a t a n g d i k u r a n g i e n e r g i yang d i s e r a p
dan d i t e r u s k a n o l e h s u a t u ob jek.

Proporsi ketiga energi

a k a n t e r g a n t u n g pada t i p e dan k o n d i s i m a t e r i a l dan k i s a r a n
p a n j a n g gelombang yang d i t e r i m a .

S e l a i n i t u , dalam hubung-

.annya dengan p a n t u l a n ob j ek, keadaan g e o m e t r i k h a 1 yang
penting dibicarakan.

F a k t o r i n i t e r u t a m a merupakan f u n g s i

d a r i k e k a s a r a n permukaan.

Pemantul s p e k u l a r ( s p e c u l a r

r e f l e c t o r ) a d a l a h permukaan d a t a r yang menghasilkan pemantulan s e p e r t i pada cermin, dimana s u d u t p a n t u l sama
dengan sudu t datang.

Pemantul b a u r ( d i f f u s e a t a u

Lambertian r e f l e c t o r ) a d a l a h permukaan k a s a r yang memantulkan s i n a r d a t a n g k e s e g a l a a r a h .

Kebanyakan p e r -

mukaan bumi merupakan pemantul d i a n t a r a dua pemantul
ekstrim tersebut.

K a r a k t e r i s t i k d a r i s u a t u permukaan

9
d i t e n t u k a n k e k a s a r a n permukaannya dan panjang gelombang
e n e r g i datang.

Misalnya, pada k i s a r a n gelombang r a d i o ,

b e n t a n g l a h a n b e r b a t u - b a t u akan k e l i h a t a n h a l u s .

Berbeda

h a l n y a pada k i s a r a n gelombang tampak, bahkan m a t e r i a l s e p e r t i p a s i r h a l u s akan k e l i h a t a n k a s a r .

X e f l e k s i b a u r be-

r i s i i n f o r m a s i t e n t a n g warna d a r i permukaan r e f l e k t o r ,
sedang r e f l . e k s i s p e k u l a r t i d a k .

Karena i t u , dalam peng-

i n d e r a a n j a u h yang p a l i n g s e r i n g d i u k u r a d a l a h s i f a t - s i f a t
r e f l e k t a n baur d a r i s u a t u objek.

Karakteristik reflektan

d a r i ob j ek d a p a t d i h i t u n g dengan mengukur perbandingan
e n e r g i yang d i r e f l e k s i k a n dengan e n e r g i yang datang.
G r a f i k p a n t u l a n s p e k t r a l d a r i sebuah ob j ek merupakan f u n g s i
d a r i panjang gelombang dan hubungan keduanya d i s e b u t k u r v a
pantulan spektral.

Konfigurasi kurva pantulan s p e k t r a l

memberikan c i r i s p e k t r a l d a r i sebuah o b j e k , o l e h k a r e n a
i t u berpengaruh b e s a r dalam p e m i l i h a n k i s a r a n pan jang

gelombang u n t u k a p l i k a s i t e r t e n t u ( L i l l e s a n d dan K i e f e r ,
1979).
S e t e l a h r a d i a s i yang d a t a n g k e permukaan s e b a g i a n
d i p a n t u l k a n , maka s i s a n y a d i s e r a p dan d i t e r u s k a n .

Besar-

nya r a d i a s i yang d i t e r u s k a n t e r g a n t u n g pada jumlah yang
d i s e r a p dan d i p a n t u l k a n .

R a d i a s i yang d i t e r u s k a n o l e h

benda-benda alam t e r g a n t u n g pada r a d i a s i d a t a n g , ko e f i s i e n
penyerapan s p e k t r a l , k e p a d a t a n benda dan t e b a l medium
( P a l t r i d g e dan P l a t t , 1 9 7 6 ) .

10
S i f a t - s i f a t R a d i a s i Ob.jek
Lahan secara umum t e r d i r i d a r i a i r , t a n a h d a n v e g e t a s i
yang masing-masing mempunyai k u r v a p a n t u l a n s p e k t r a l yang
Gambar 2 menunjukkan hubungan p a n j a n g gelombang

khas.

dengan p e r s e n r e f l e k t a n a i r , v e g e t a s i dan t a n a h .

-

vegetasi

-.-. tanah

Garnbar 2.

I

Kurva P a n t u l a n S p e k t r a l u n t u k V e g e t a s i ,
Tanah dan A i r ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1 9 7 9 )

Air
Menurut M o n t e i t h (1973) b i l a r a d i a s i mengenai p e r mukaan a i r yang t e n a n g pada s u d u t d a t a n g l e b i h d a r i 4 5 O ,
k o e f i s i e n pemantulan u n t u k r a d i a s i s u r y a hampir t e t a p s e kitar

5 %.Bilarnana

~ e m a n t u l a nmeningkat
&tang,

s u d u t datang kurang d a r i

45' k o e f i s i e n

dengan c e p a t dengan t u r u n n y a s u d u t

dan mendekati 1 0 0 % pada s u d u t k r i t i s .

Lillesand

dan K i e f e r (1979) menyatakan bahwa a i r mungkin mempunyai
r e f l e k t a n s p e k t r a l yang p a l i n g b e r b e d a pada gelombang i n f r a
merah d e k a t .

A i r m e n g a b s o r p s i pan jang gelombang i n i , a i r

11

p e r s e a t a u a i r yang dikandung v e g e t a s i a t a u t a n a h .

Namun

b e g i t u , v a r i a s i k o n d i s i a i r juga b e r p e n g a r u h , t e r u t a m a pada
gglombang tampak.

E n e r g i a t a u bahan b e r i n t e r a k s i pada

gelombang i n i , p e r i l a k u n y a s a n g a t kompleks dan t e r g a n t u n g
pada banyaknya f a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi

.

Misalnya

r e f l e k t a n d a r i i n t e r a k s i r a d i a s i dengan permukaan a i r d a p a t
berubah k a r e n a bahan t e r s u s p e n s i d i dalam a i r , a t a u k a r e n a
dasar a i r .

Bahkan dimana a i r s a n g a t dalam s e h i n g g a pengaruh

dasar a i r dapat diabaikan, s i f a t - s i f a t r e f l e k t a n a i r t i d a k
hanya f u n g s i d a r i a i r p e r
dalam a i r .

SQ,

t e t a p i juga bahan-bahan

Air j e r n i h r e l a t i f k e c i l a b s o r p s i n y a t e r h a d a p

p a n j a n g gelombang yang k u r a n g d a r i 0.6um.

T r a n s m i s i yang

t i n g g i pada gelombang i n i maksimum pada b a g i a n s p e k t r a l
biru-hijau.

Perubahan kekeruhan ( t u r b i d i t y ) a k i b a t ke-

h a d i r a n bahan-bahan o r g a n i k dan a n o r g a n i k juga a k a n mengubah pemantulan dan p e n e r u s a n s e c a r a d r a s t i s .

Sebagai

c o n t o h , a i r yang mengandung s e j u m l a h b e s a r bahan yang t e r s u s p e n s i yang b e r a s a l d a r i e r o s i t a n a h b i a s a n y a mempunyai
pemantulan r a d i a s i t a m p a k \ l e b i h t i n g g i d a r i a i r j e r n i h .
Tanah
Beberapa f a k t o r yang mempengaruhi r e f l e k t a n t a n a h
a d a l a h kelembaban t a n a h , t e k s t u r t a n a h , k e k a s a r a n permukaa n , adanya o k s i d a b e s i dan k a d a r bahan o r g a n i k .
f a k t o r i n i kompleks dan s a l i n g berhubungan.
pada t a n a h akan menurunkan r e f l e k t a n .

Faktor-

Adanya a i r

Xelembaban t a n a h

12
s a n g a t e r a t hubungannya dengan t e k s t u r t a n a h ;

t e k s t u r yang

k a s a r , , t a n a h b e r p a s i r biasanya berdrainase baik, sehingga
kelembabannya r e n d a h dan r e f l e k t a n n y a r e l a t i f t i n g g i ; t a n a h
b e r t e k s t u r h a l u s , b e r d r a i n a s e j e l e k umumnya a k a n mempunyai
r e f l e k t a n yang l e b i h r e n d a h .

Tanpa pengaruh a i r , t a n a h

yang b e r t e k s t u r k a s a r a k a n muncul l e b i h g e l a p d a r i p a d a t a n a h
yang b e r t e k s t u r h a l u s .

Karena i t u , s i f a t - s i f a t r e f l e k t a n

t a n a h hanya k o n s i s t e n dalam k o n d i s i k i s a r a n t e r t e n t u .

Ke-

k a s a r a n permukaan t a n a h dan bahan o r g a n i k t a n a h cenderung
mengurangi r e f l e k t a n t a n a h .

ilemikian juga dengan a d a n y a

o k s i d a b e s i n y a t a menurunkan r e f l e k t a n t a n a h , p a l i n g s e d i k i t pada p a n j a n g gelombang tampak ( L i l l e s a n d dan K i e f e r ,
1987).

Sedangkan M o n t e i t h (1973) menambahkan bahwa pe-

mantulan t a n a h b i a s a n y a s a n g a t rendah pada u j u n g b i r u
spektrum dan meningkat menurut panjang gelombang tampak
dan i n f r a merah d e k a t

.

K o e f i s i e n pemantulan t a n a h menurun

a p a b i l a semakin b a s a h t e r u t a m a k a r e n a r a d i a s i d i p e r a n g k a p
m e l a l u i pemantulan ganda pada ruang a n t a r a u d a r a d i dalam
p o r i tanah.
Veae t a s i
K o e f i s i e n pemantulan permukaan v e g e t a s i berbeda-beda
j e n i s tanaman (warna, s u d u t daun dan k e r a p a t a n d a u n ) ,

,

s u d u t s u r y a , p e r s e n d i f u s dan spektrum ( S a n t o s a , 1 9 8 1 ) .
S e l a i n menyangkut b e n t u k t a j u k , perbedaan k o e f i s i e n pe\.

mantulan juga d i s e b a b k a n kandungan k h l o r o f i l (Kondratyev,
1969).

K h l o r o f i l mengabsorpsi cahaya h i j a u l e b i h r e n d a h

13
d a r i p a d a c a h a y a - . b i n dan merah, s e h i n g g a cahaya yang d i p a n t u l k a n dan d i t e r u s k a n o l e h daun yang h i j a u k u a t pada
cahaya h i jau

.

Untuk s e l u r u h spektrum , peny e r a p a n b i a s a n y a

a n t a r a 80 sampai 90 %.S e k i t a r 1 0 sampai 20 % r a d i a s i
d a t a n g dihamburkan k e s e l u r u h a r a h o l e h pemantulan ganda
pada dinding s e l .

S e k i t a r jumlah yang sama dlhamburkan

k e a r a h depan dan b e l a k a n g s e h i n g g a f l u k s r a d i a s i tampak
yang d i t e r u s k a n dan d i p a n t u l k a n o l e h daun s e r i n g k a l i sama
dan mempunyai d i s t r i b u s i s p e k t r a l yang s e r u p a ( M o n t e i t h ,
1973).

Dari p a n j a n g gelombang 0 . 7 ~ mr e f l e k t a n v e g e t a s i

n a i k dengan d r a s t i s .

Pada k i s a r a n i n i (0.7 - 1 . 3 ~ m )daun

tanaman m e r e f l e k s i k a n s e k i t a r 50 % d a r i e n e r g i d a t a n g .
Jumlah e n e r g i t e r t i n g g i yang d i t r a n s m i s i k a n , k a r ena
a b s o r p s i minimal pada b a g i a n i n i .

R e f l e k t a n yang t i n g g i

pada tanaman pada b a g i a n i n i t e r u t a m a b e r a s a l d a r i
s t r u k t u r i n t e r n a l daun tanaman.

Karena s t r u k t u r i n i me-

r u p a k a n b a g i a n yang p a l i n g b e r b e d a a n t a r a s p e c i e s tanaman,
pengukuran r e f l e k t a n pada k i s a r a n i n i s e r i n g d i l a k u k a n
d i l a k u k a n u n t u k membedakan a n t a r a s p e c i e s tanaman, meskipun s p e c i e s t e r s e b u t t e r l i h a t sama pada gelombang tampak
( L i l l e s a n d dan K i e f e r ,

1987 ).

Menurut Monteith ( 1 9 7 3 )

k o e f i s i e n pemantulan d a r i l a p i s a n t a juk t e r g a n t u n g d a r i
g e o m e t r i dan s u d u t s u r y a , b e g i t u juga pada s i f a t - s i f a t
r a d i a s i komponen-komponennya.
a n a d a l a h 25 % t e r c a t a t

KO e f i s i en pemantulan tanam-

pada permukaan r e l a t i f d a t a r .

Untuk tanaman yang t i n g g i n y a 50

-

1 0 0 cm k o e f i s i e n

B

pemantulan b i a s a n y a a n t a r a 1 8 %,

dan 25 % b i l a penutupan

bawah sempurna, t e t a p i n i l a i 1 0 $ t e l a h t e r c a t a t u n t u k
hutan.

Fosberg (1967) dalam (Townshend, 1981) t e l a h meng-

mengklasifikasikan v e g e t a s i berdasarkan k r i t e r i a fisiognomi,
s t r u k t u r a l , f u n g s i o n a l dan k o m p o s i s i o n a l

.

Uraian 1e b i h

l e n g k a p dicantumkan pada T a b e l 1.
Tabel 1.

K r i t e r i a untuk K l a s i f i k a s i Vegetasi
( F o s b e r g , 1967 &&g Townshend, 1981)

K r iteria

Karakterist i k

F'isiognomi

pengawakan l u a r .
Pembagian b e r d a s a r kan k a t e g o r i t i n g g i , s e p e r t i h u t a n ,
semak dan s a v a n a , m e l i p u t i keadaan
i k l i m dan kesuburannya.

Struktural

s u s u n a n keruangan v e g e t a s i , r n e l i p u t i
t i n g g i , keadaan percabangan, u k u r a n
b a t a n g dan mahkota, k e p a d a t a n k a n o p i
dan s t r a t i f i k a s i

.

F'ungsional

a d a p t a s i terhadap lingkungan, m e l i p u t i
x e r o m o r f i , h a l o m o r f i dan s e b a g a i n y a

Komposisional

s p e c i e s vegetasi, biasanya meliputi
p r o p o r s i komposisi

M u l t i s o e k t r a l Scanner
M u l t i s p e k t r a l s c a n n e r (MSS) a d a l a h sebuah s i s t e m
s c a n n e r yang memperoleh c i t r a s e c a r a s e r e n t a k dalam b e r b a g a i
p a n j a n g gelombang d a r i

scene yang

sama.

S e n s o r mengindera

s e c a r a p a s i f , dalam a r t i a n s e n s o r t i d a k memancarkan r a d i a s i .
S i s t e m mengindera dengan c a r a b e r u r u t a n melakukan perekaman
s e p a n j a n g sebuah g a r i s penyapu ( s c a n l i n e ) , t e g a k l u r u s
t e r h a d a p a r a h g e r a k g e r a k wahana.

P e r g e r a k a n wahana a k a n

15
menambah s t r i p yang d i s a p u ( s c a n n e d ) dan a k h i r n y a a k a n
menghasilkan sebuah c i t r a h a s i l penyapuan ( l i n e s c a n )
(Kennie dan Matthews, 1985).

Komponen-komponen s i s t e m

MSS d i i l u s t r a s i k a n o l e h diagram a l i r yang d i t u n j u k k a n pada
Gambar 3.
Radiasi

Pengubah

1

I

-1
1TI
Perekaman

Radiometrik
Gambar

3.

+

Amplifier

Komponen-komponen Sistem M u l t i s p e k t r a l
Scanner (Swain dan Davis, 1978)

MSS L a n d s a t a d a l a h MSS yang dibawa o l e h wahana s a t e l i t
Landsat.

Berbeda dengan MSS pesawat u d a r a , MSS s a t e l i t

l e b i h l u a s penggunaannya dan l e b i h mudah mendapatkan d a t a nya.

Sampai s e k a r a n g , lima d a r i enam s a t e l i t yang pada

mulanya d i r e n c a n a k a n pada tahun 1967 t e l a h d i l u n c u r k a n .
T a b e l 2 mencantumkan s e r i s p e s i f i k a s i s a t e l i t L a n d s a t 1

5. Dari Tabel 2 t e r s e b u t d a p a t d i l i h a t L a n d s a t 1
sampai 3 mempunyai k a r a k t e r i s t i k yang sama, berbeda dengan

sampai

L a n d s a t 4 dan 5 dalam h a 1 o r b i t a l dan k a r a k t e r i s t i k s e n s o r
(Kennie dan Matthews, 1 9 8 5 ) .

Tabel 2.

~ ~ e s i f i k a s i - s ~ e s i f i k aSistem
si'
Satelit
Landsat (Kennie dan Matthews, 1985)

S a t e l it - s a t e l it Landsat

1,

Detil Spesifikasi
Detil Orbital
S a a t Peluncuran
Berhenti Operasi

23/7/72
6/1/78

A l t i t u d e (km)
P e r i o d e (menit)
Lebar O r b i t d i
Equator (km)
Jumlah O r b i t / h a r i
Jumlah Hari untuk
P e l i p u t a n Ulangan
Waktu M e l i n t a s d i
Equator

-

-

3

7/9/83

2/83
(hanya TM)
900
70 5
103
99

900
103

900
103

2760
14

2760

2760

14

18

18

3

80

5

4

5/3/78 16/7/82 1/3/84

22/1/75
25/2/82

09-42

D e t i l Sensor
RBV
Jumlah S a l u r a n
R e s o l u s i Lapang (m)
MSS
Jumlah S a l u r a n
R e s o l u s i Lapang (m)
TM
Jumlah S a l u r a n
R e s o l u s i Lapang ( m )
( s a l u r a n 1 - 6/71

2

09.42

3

80

-

705
99
2752

14

2752
14

18

16

16

09.42

09-45

09.45

2
30

-

-

4
79

4
79

7

7

5

4

4

79

79

79

--

--

-

14

-

. 3 0 / ~ 2 0 30/l20

L a n d s a t 4 dan 5 masing-masing mempunyai b e r a t t o t a l
s e b e s a r 1 7 2 5 kg, panjang 4 m , l e b a r 2 m , permukaan
g e n e r a t o r 13.6 m2,

power 2 Xw, a n t e n a boom 3.7 m dan

d i a m e t e r a n t e n a 1.8 m.

S e n s o r untuk penginderaan jauh

yang dibawa a d a l a h M u l t i s a e c t r a l s c a n n e r (MSS) dan Thematic
Mapper (TM).

Landsat 4 d i l u n c u r k a n tahun 1982 dan dua

17
t a h u n kemudian d i l u n c u r k a n L a n d s a t 5.

Ketinggian o r b i t

nominal s a t e l i t - s a t e l i t i n i a d a l a h 705 km, o r b i t n y a p o l a r
sunssnchronous

dan mempunyai p e r i o d e selama 98 menit.

Selama mengorbit d a r i U t a r a k e S e l a t a n s a t e l i t menggunakan
s e n s o r n y a u n t u k m e l i p u t permukaan bumi s e l e b a r 185 km s e c a r a terus-menerus.

Namun k a r e n a l i n t a s a n sunsynchronous

dan o r b i t n y a b e r i n k l i n a s i t e r h a d a p k a t u l i s t i w a s e b e s a r 9a0,
maka d i b e l a h a n bumi U t a r a a t a u S e l a t a n akan mengalami
s i d e l a p yang l e b i h b e s a r d a r i p a d a s i d e l a p c i t r a pada
khatulistiwa.

S i d e l a p c i t r a pada k h a t u l i s t i w a s e b e s a r

7.3 %, sedang pada 60' LU s e b e s a r 53.6 % (Nasril, 1985).
P r i n s i p k e r j a s e n s o r MSS L a n d s a t
Gambar 4.

d i p e r l i h a t k a n pada

Cermin p u t a r MSS L a n d s a t mempunyai s u d u t pandang

s e b e s a r 14.9'.

Pada k e t i n g g i a n nominal 705 km, s u d u t

pandang i n i akan menampung r a d i a s i permukaan bumi s e l e b a r

185 km t e g a k l u r u s a r a h o r b i t s a t e l i t .

Sudut pandang s e -

saat ( I F O V ) d e t e k t o r akan menghasilkan p i x e l dengan ukuran
79 x 79 m (ground r e s o l u t i o n ) .

R a d i a s i yang d a t a n g d a r i

permukaan bumi d i p i s a h menjadi empat s a l u r a n .
enam d e t e k t o r untuk s e t i a p s a l u r a n s p e k t r a l .

Ada s e j u m l a h
Jadi, setiap

k a l i sapu ( l a r i k ) cermin p u t a r , maka s e c a r a s e r e n t a k a k a n
d i h a s i l k a n enam l a r i k u n t u k s e t i a p s a l u r a n s p e k t r a l .
E n e r g i yang disampaikan o l e h cermin p u t a r k e d e t e k t o r d i ubah o l e h d e t e k t o r menjadi s i n y a l l i s t r i k a g a r d a p a t d i rekam dan dipancarkan s e b a g a i d a t a a t a u c i t r a .

Keempat

s a l u r a n s p e k t r a l yang digunakan a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t ,

18
s a l u r a n 4 (495
s a l u r a n 5 (603
s a l u r a n 6 (701

-

605 nm) pada gelombang tampak h i j a u ,
698 nm) pada gelombang tampak merah,

813 nm) pada gelombang i n f r a merah d e k a t ,

dan s a l u r a n 7 (808

-

1 0 2 3 nm).

S a l u r a n b i r u t i d a k diguna-

k a n , k a r e n a a k a n mengalami hamburan yang h e b a t d i a t m o s f e r
( N a s r i l , 1985).

/

SELATAN

Garnbar 4.

\'

TlMUR

M u l t i s p e k t r a l Scanner Landsat ( N a s r i l ,

1985)

C i t r a d i g i t a l a d a l a h d a t a pengind e r a a n jauh dalam

bentuk d a t a numerik.

C i t r a d i g i t a l t e r d i r i d a r i unsur

amb bar ( p i c t u r e e l e m e n t ) yang d i s e b u t p i x e l .
b i l a n g a n yang merupakan r a d i a s i r a t a - r a t a

Pixel adalah

(brightness)

d a r i a r e a k e c i l d i l a p a n g (Schowengerdt, 1 9 8 3 ) .

Bentuk

c i t r a i n i memungkinkan melakukan a n a l i s i s c i t r a dengan
pendekatan s t a t i s t i k .

C i t r a dapat diperlakukan sebagai

d a t a yang b e r u p a angka-angka,
lokasi

t e t a p i masih t e r i k a t pada

.

C

P e n e l i t i a n i n i melakukan k l a s i f i k a s i dengan p e n d e k a t a n t e r b i m b i n g b e r d a s a r k a n a l g o r i t m a k l a s i f i k a s i kemungkina n maksimum.

L i l l e s a n d dan K i e f e r (1987) menyatakan

p e k e r j a a n i n i d a p a t d i b a g i a t a s t i g a t a h a p utama, y a i t u
t a h a p penyusunan f u n g s i k l a s i f i k a s i , t a h a p k l a s i f i k a s i
dan t a h a p penya j i a n h a s i l - h a s i l .
cantumkan pada Gambar

Secara skematis d i -

5.

Menurut . L i l l e s a n d dan K i e f e r k l a s i f i k a s i kemungkinan
maksimum s e c a r a k u a n t i t a t i f mengevaluasi k o r e l a s i dan
ragam a r e a contoh dalam m e n g k l a s i f i k a s i k a n s e b u a h p i x e l .
D i samping i t u asumsi yang digunakan d a t a menyebar normal.

Dengan asumsi i n i c i r i s p e k t r a l d a p a t d i j e l a s k a n dengan
l e n g k a p o l e h v e k t o r n i l a i t e n g a h dan m a t r i k s ragam peragam (menerangkan ragam dan k o r e l a s i )

.

Dengan p a r a m e t e r

n i l a i t e n g a h dan m a t r i k s ragam peragam d a p a t d i h i t u n g
p e l u a n g s t a t i s t i k s e b u a h p i x e l menjadi a n g g o t a k e l a s

Data NSS Landsat
< 4 bilanqan reflektanlp

band

q

1 1 i Tahap T r a i n i n g iZJ lahap K l a s i f i k a s i 13) lahap Output
pengurpulan d a t a
pencocokkan s e t i a p
presentasi hasil
numerik a r e a
p i x e l dangan c i r i
- peta d i g ~ t a l
contoh
- tahel
s p e k t r a l yang
p a l i n g dekat
- arsip

Gambar 5.

tertentu.

K l a s i f i k a s i D i g i t a l dengan P e n d e k a t a n
Terbimbing ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1 9 8 7 )
,

S e t e l a h menghitung peluangnya u n t u k s e t i a p

k e l a s , p i x e l a k a n d i m a s u k k a n pada k e l a s y a n g mempunyai
peluang paling besar.
F a k t o r - f a l c t o r y a n g M e m p e n ~ a r u h i Ilasil A n a l i s i s
P a r r y (1984)

dalam

K u c e r a ( 1 9 8 6 ) m e n y a t a k a n bahvia

c i t r a L a n d s a t mempunyai b e b e r a p a k e u n t u n g a n u n t u k s t u d i
e v a l u a s i l a h a n , a n t a r a l a i n pandangan s i n o p t i k s e k i t a r

34 000 km 2 m e n g i j i n k a n a n a l i s i s r e g i o n a l s e c a r a g l o b a l ,
k o n d i s i yang seragam d a r i pencahayaan (i1lumirl;isi) dan
r a n a ( e x p o s u r e ) memberikan i n t e r p r e t a s i r o n a y a n g k o n s i s t e n ,
l i p u t a n b e r u l a n g dan l u a s memungkinkan peme-taan d a n pem a n t a u a n g e j a l a alam s e m e n t a r a s e p e r t i b a n j i r , p e r u b a h a n
s u n g a i dan t i n g g i r e n d a h a i r .

Sedangkan k e l c o n t r a s a n n y a

21
y a n g t i n g g i p a d a d a e r a h a r i d dan s cmi a r i d a n t a r a l a h a n
y a n g b e r i r i g a s i dan y a n g t i d a k , ~ n e n g i j i n k a npembuatan p e t a
a r e a l b e r i r i g a s i y a n g a k u r a t , dan dalam b e b e r a p a h a 1 d a p a t
d i g u n a k a n u n t u k pemetaan y a n g l e b i h d e t i l ( 1 : 50 0 0 0 )
menggunakan CCT d e n g a n t e k n i k pennjaman d a n k l a s i f i k a s i
digital.

Demikian p u l a K e n n i e dan M a t t h e w s ( 1 9 8 5 ) m e n y a t a -

k a n bahwa c i t r a L a n d s a t , d i b a n d i n g k a n f o t o u d a r a y a n g
k o n v e n s i o n a l , mempunyai b e b e r a p a k e u n t u n g a n a n t a r a l a i n
d a p a t m e l i p u t d a e r a h y a n g l u a s , b e r u l a n g , d a t a merupakan
c o m p u t e r c o m p a t i b l - e , d a t a mudah d i p e r o l e h d a n b i a y a n y a
r e l a t i f rnuiah.
Adapun k e k u r a n g a n c i t r a L a n d s a t a d a l a h r e s o l u s i
s p a s i a l y a n g r e n d a h , c i t r a s e r i n g d i t u t u p i avran d a n membutuhkan d a t a l a p a n g u n t u k memperbaiki i n t e r p r e t a s i dan
m e n g u j i h a s i l yang d i p e r o l e h (Kennie d a n M a t t h e w , 1 9 8 5 ) .
P a r r y (1984)

dalam

( K u c e r a , 1 9 8 6 ) m e n y a t a k a n bahwa p e n u t u p -

a n awan s e r i n g m e n g h a l a n g i p e n g a r n b i l a n s e b a g i a n b e s a r c i t r a
pada daerah t r o p i k .

C i t r a L a n d s a t s e c a r a urnum mempunyai

k e k o n t r a s a n yang r e n d a h t e r h a d a p v e g e t a s i p a d a t d i d a e r a h
t r o p i k , t e r l a l u j e n u h d e n g a n w a r n a merah p a d a c i t r a k o m p o s i t
berwarna pada l o k a s i - l o k a s i

vegetasi padat.

Alribatnya

s a n g a t s u l i t membedakan, a t a u hampir t i d a k mungkin, a n t a r a
k e b u n campuran d a n b e b e r a p a t i p e h u t a n .

Penciri lapang

pada a r e a b e r v e g e t a s i p a d a t s a n g a t s u l it d i k e n a l i , disebabk a n b e b e r a p a j e j a k , s e p e r t i j a l a n dan s a l u r ~ n( c h a n n e l )
t i d a k t e r l i h a t karena penutupan hutan.

P o l a penggunaan

Tabel 3.

K e t e p a t a n S a l u r a n - s a l u r a n MSS Landsat
dalam M e n g i d e n t i f i k a s i Penutup Lahan
(Kucera, 1986)

lapangan udara
p o l u s i udara
hutan terbakar
khlorofil ( a i r laut)
penutupan awan
beda awan dan s a l ju
awan
differensiasi tan.
defoliasi
pusaran a r u s
d a t a r a n ban jir
hutan
penampakan g e o l o g i
k e b a k a r a n semak
t a h a p pertumbuhan
haze
es
b a t u a n beku
besi
daerah i r i g a s i
jet contrail
landform
j embatan b e s a r
s t r u k t u r konkret
h o r i z o n t a l yang b e s a r

5
4
7
6,7
7
6
4,5
7
5,7

5
5
7

6
7
4,7
4

4

6

4,5

7

4,5
5
6

5

6

b a t u a n metamorf
sungai
jalan
bongkahan s e r p e n t i n
a i r dangkal
beting
pantai
danau k e c i l
deteksi s a l j u
j a l u r - j a l u r s a l ju
a s o s i a s i tanah
kelembaban t a n a h
aliran a i r
a i r tergenang
kenampakan t e k t o n i k
topografi
turbidit a s
daerah urban
batas air
a i r dalam
polusi air
sedimen a i r
rawa/sawah
d a e r a h kayu
li t o l o g i

6,7
4,5
7

4
4

6,7
7
4
4,6
516

4
5

6,7
6,7

5

495

495

6,7
495
495

4,5

6,7
495

5

menyebabkan v a r i a s i tambahan d a r i r a d i a s i y ang t e r u k u r
(Schowengerdt, 1 9 8 3 ) .

Meskipun benar

bahwa penutup-

penutup l a h a n mempunyai r e f l e k t a n s p e k t r a l dan k a r a k t e r i t i k
e m i s i yang s a n g a t berbeda, k a r a k t e r i s t i k i n i l e b i h merupa
kan p o l a tanggap s p e k t r a l ( S u e c t r a l -resoonse oa t t e r n )
daripada c i r i s p e k t r a l

.

Penginderaan j auh memang d a p a t

mengukur s e c a r a k u a n t i t a t i f , t e t a p i t i d a k a b s o l u t
beda t e t a p i 'tidak u n i k .

.

Ber-

Meskipun c i r i s p e k t r a l s e r i n g

24
digunakan s e b a g a i acuan d i dalam p e n g i n d e r a a n j auh, namun
h a r u s l a h d i i n g a t bahwa adanya v a r i a b i l i t a s d a r i c i r i
spektral itu.

V a r i a b i l i t a s i n i mungkin meny ebabkan masalah

dalam m e n g a n a l i s i s d a t a , j i k a s a s a r a n n y a a d a l a h u n t u k mengi d e n t i f i k a s i k o n d i s i keragaman o b j e k d a r i t i p e penutup
l a h a n yang sama k i t a mungkin h a r u s b e r g a n t u n g pada
v a r i a b i l i t a s p o l a t a n g g a p s p e k t r a l u n t u k menghasilkan
informasi i n i .

Karena i t u a d a l a h s a n g a t p e n t i n g u n t u k

m e n g e r t i keadaan l a p a n g d a r i d a t a penginderaan jauh.

Tidak

hanya u n t u k meminimumkan v a r i a b i l i t a s s p e k t r a l yang t i d a k
d i i n g i n k i a n , t e t a p i juga memaksimumkannya j i k a a p l i k a s i
t e r t e n t u membutuhkan ( L i l l e s a n d dan K i e f e r , 1987).

BAHAN DAN METODA
P e n d e k a t a n MaS e t i a p o b j e k d i permukaan bumi akan memantulkan dan
memancarkan r a d i a s i s e s u a i dengan s i f a t b i o f i s i k yang d i milikinya.

Energi p a n t u l a n dan pancaran t e r s e b u t aka