Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengelolaan Tanah terhadap Kehilangan Bahan Organik N, P, K, Ca, dan Mg melalui Erosi selama Satu Musim Tanam Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.) Varietas Pelanduk pada Dystropept Oksik Darmaga
"
"
Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a
".
Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu
".
Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a
PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA
Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR
1990
RINGKASAN
MARIA
CHRISTINA WISNU W A R D A N I .
Pengaruh Pemberian
Mulsa
d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,
K,
Ca
Kacang
d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a
Satu
M,
M u s i ~ n Tanam
t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t
Oksik
Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n
Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa
dan
organik,
pengolahan
N,
tanah
terhadap
P , K , C a d a n Mg m e l a l u i
pemberinn
kehilangan
erosi
bahan
selama
satu
musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan
Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n
Ca
erosi
d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -
trasi
unsur haranya.
Untuk m e l i h a t b e s a r n y a
unsur
hara
yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.
Rancangan
percobaan yang digunakan adalah
a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .
rancangan
S e t i a p kemiringan
lereng
d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n
tanah
dan 5 t a r a f pemberian mulsa.
digu-
Pengolahan tanah yang
n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2
(pengo-
lahan
masing-
tanah biasa).
Dosis mulsa yang
diberikan
BKM/ha,
3.7
dengan
persen
t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan
BKM/ha
m u l s a s e b e s a r 0 %,
atau
setara
2 5 %,
50
%,
75 % d a n 100 % .
Hasil
sangat
erosi
p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa
pemberian
n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan
tanaman
mulsa
sampai
n y a t a meningkatkan
pada
perlakuan
serapan
mulsa
3.7
mulsa
melalui
hara
ton
oleh
BKM/ha.
Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah
d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan
unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.
kehilangan
T e t a p i ada kecende-
r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n
tiutir8.n
dispersi
tanah
dihindarkan.
agregat
hujan s e c a r a
yang
Dengan
langsung
merupakan t a h a p
terhindarnya
sehingga
awal
proses
erosi
proses
dapat
penghancuran
t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n
kecil
dan
u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,
menghindari
kehilangan
unsur
sebaiknya digunakan pengolahan tanah
p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.
hara
melalui
minimum
dan
PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB
(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar
Sarjana P e r t a n i a n
pada
F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0
Judul
:
PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen
L.)
VARIETAS
PBLANDUK
DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a
: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
Nomor P o k o k
:
A23.0511
b
He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.
Dr.
Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan
(Arnc:his
PADA
RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968
dari
d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a
dan
29
Ibu
Mei
Martina
sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD
t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r
Xaverius
sekolah
tahun
Kotabumi
menengah
1983
Lampung
Utara.
Kemudian
p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s
tamat
Kotabumi
d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s
di
di
yada
SMA
Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor
melalui
diterima
jalur
sebagai
PMDK.
mahasiswa
Kemudian
pada
Jurusan
Tanah,
P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
sebagai
Pertanian
tahun
1987
Fakultas
KATA PENGANTAR
Puji
dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke
hadirat
Tuhan
Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga
penulis
dapat
rnenyelesaikan
laporan
masalah
khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar
sebagai
Pertanian
Bogor.
pada
Fakultas
Pertanian,
Institut
Sarjana
Pertanian
Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh
pemberian
mulsa dan pengolahan tanah terhadap
bahan o r g a n i k , N,
kehilangan
P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim
tanam
k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.
Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing
y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-
ran-saran
p a i penyusunan laporan i n i ,
2.
I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran
k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -
langsung,
3.
I r . Soedarmo yang
telah
memberikan s a r a n - s a r a n
selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.
Bapak
bantuan
dan
Ibu t e r c i n t a yang
telah
memberikan
m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a
yang t i d a k t e r n i l a i ,
restu
5.
Rekan-rekan
(Ita,
Asrul, Erdin,
Riyono)
t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m
yang
menyelesai-
kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,
6.
Semua p i h a k
penelitian
Penulis
Meskipun
yang
telah
membantu
pelaksanaan
ini.
m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum
demilcian
semoga l a p o r a n
ini
dapat
sempurna.
memberilran
sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990
Penulis
DAFTAR IS1
I.Ialaman
...................................
DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN
..................................
....................................
TINJAUAN PUSTAKA
...............................
4
.....
5
..........................
6
.....................................
7
.......
8
...............................
18
...............
18
K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i
BAHAN DAN METODE
1
4
E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn
Mulsa
ix
........................
S i f a t Umum L a t o s o l
Pengolahan Tanah
v
Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t
............................
.........................
Metode P e n e l i t i a n
A n a l i s i s Laboratorium
24
24
...........................
26
..................
26
K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
.................
29
................
34
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r
...........
39
..........
43
........
48
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN
19
.......................
Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN
.....................
18
....................
53
"
"
Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a
".
Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu
".
Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a
PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA
Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR
1990
RINGKASAN
MARIA
CHRISTINA WISNU W A R D A N I .
Pengaruh Pemberian
Mulsa
d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,
K,
Ca
Kacang
d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a
Satu
M,
M u s i ~ n Tanam
t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t
Oksik
Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n
Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa
dan
organik,
pengolahan
N,
tanah
terhadap
P , K , C a d a n Mg m e l a l u i
pemberinn
kehilangan
erosi
bahan
selama
satu
musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan
Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n
Ca
erosi
d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -
trasi
unsur haranya.
Untuk m e l i h a t b e s a r n y a
unsur
hara
yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.
Rancangan
percobaan yang digunakan adalah
a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .
rancangan
S e t i a p kemiringan
lereng
d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n
tanah
dan 5 t a r a f pemberian mulsa.
digu-
Pengolahan tanah yang
n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2
(pengo-
lahan
masing-
tanah biasa).
Dosis mulsa yang
diberikan
BKM/ha,
3.7
dengan
persen
t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan
BKM/ha
m u l s a s e b e s a r 0 %,
atau
setara
2 5 %,
50
%,
75 % d a n 100 % .
Hasil
sangat
erosi
p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa
pemberian
n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan
tanaman
mulsa
sampai
n y a t a meningkatkan
pada
perlakuan
serapan
mulsa
3.7
mulsa
melalui
hara
ton
oleh
BKM/ha.
Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah
d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan
unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.
kehilangan
T e t a p i ada kecende-
r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n
tiutir8.n
dispersi
tanah
dihindarkan.
agregat
hujan s e c a r a
yang
Dengan
langsung
merupakan t a h a p
terhindarnya
sehingga
awal
proses
erosi
proses
dapat
penghancuran
t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n
kecil
dan
u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,
menghindari
kehilangan
unsur
sebaiknya digunakan pengolahan tanah
p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.
hara
melalui
minimum
dan
PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB
(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar
Sarjana P e r t a n i a n
pada
F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0
Judul
:
PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen
L.)
VARIETAS
PBLANDUK
DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a
: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
Nomor P o k o k
:
A23.0511
b
He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.
Dr.
Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan
(Arnc:his
PADA
RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968
dari
d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a
dan
29
Ibu
Mei
Martina
sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD
t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r
Xaverius
sekolah
tahun
Kotabumi
menengah
1983
Lampung
Utara.
Kemudian
p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s
tamat
Kotabumi
d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s
di
di
yada
SMA
Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor
melalui
diterima
jalur
sebagai
PMDK.
mahasiswa
Kemudian
pada
Jurusan
Tanah,
P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
sebagai
Pertanian
tahun
1987
Fakultas
KATA PENGANTAR
Puji
dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke
hadirat
Tuhan
Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga
penulis
dapat
rnenyelesaikan
laporan
masalah
khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar
sebagai
Pertanian
Bogor.
pada
Fakultas
Pertanian,
Institut
Sarjana
Pertanian
Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh
pemberian
mulsa dan pengolahan tanah terhadap
bahan o r g a n i k , N,
kehilangan
P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim
tanam
k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.
Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing
y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-
ran-saran
p a i penyusunan laporan i n i ,
2.
I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran
k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -
langsung,
3.
I r . Soedarmo yang
telah
memberikan s a r a n - s a r a n
selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.
Bapak
bantuan
dan
Ibu t e r c i n t a yang
telah
memberikan
m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a
yang t i d a k t e r n i l a i ,
restu
5.
Rekan-rekan
(Ita,
Asrul, Erdin,
Riyono)
t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m
yang
menyelesai-
kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,
6.
Semua p i h a k
penelitian
Penulis
Meskipun
yang
telah
membantu
pelaksanaan
ini.
m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum
demilcian
semoga l a p o r a n
ini
dapat
sempurna.
memberilran
sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990
Penulis
DAFTAR IS1
I.Ialaman
...................................
DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN
..................................
....................................
TINJAUAN PUSTAKA
...............................
4
.....
5
..........................
6
.....................................
7
.......
8
...............................
18
...............
18
K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i
BAHAN DAN METODE
1
4
E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn
Mulsa
ix
........................
S i f a t Umum L a t o s o l
Pengolahan Tanah
v
Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t
............................
.........................
Metode P e n e l i t i a n
A n a l i s i s Laboratorium
24
24
...........................
26
..................
26
K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
.................
29
................
34
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r
...........
39
..........
43
........
48
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN
19
.......................
Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN
.....................
18
....................
53
................................
53
.....................................
53
Kesimpulan
Saran
DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN
.................................
.......................................
55
58
DAFTAR TABEL
Nomor
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
R a t a - r a t a Bobot Tongkol p a d a B e r b a g a i J e n i s P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang (Daud, 1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i Tanaman d a n
E r o s i d i Amerika (Lipman dan C o n y b e a r e ,
1930, f i . i h n Thompson, 1 9 5 7 ) . . . . . . . . . . . .
9
Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman K a c a n g - k a c a n g a n d i D a e r a h T r o p i k a
..........................
(Cooke, 1985)
9
Pengaruh Pengolahan Tanah Terhadap Kadar
Bahan O r g a n i k T a n a h P o d s o l i k
Lampung
....................
(Purwowidodo, 1983)
11
Kandungan N i t r o g e n R a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i K e l a s T e k s t u r Tanah D a r a t d i Iowa
(Bartholomew d a C
~ l a r k , 1965) . . . . . . . . . .
3.3
Kehilangan FosPor M e l a l u i E r o s i pada Berb a g a i S i s t e m P e n a n a m a n d a n T i n d a k a n Kons e r v a s i ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)
..
15
Kombinasi P e r l a k u a n yang
S e t i a p Petak Percobaan
21
Diberikan
pada
.................
8.
Metode A n a l i s i s Tanah
..................
24
9.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Melalui Erosi
..........................
26
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
M e l a l u i A l i r a n Permukaan dan P e r k o l a s i
28
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap K e h i l a n g a n N-Total M e l a l u i
Erosi
..................................
30
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total M e l a l u i
Tanaman
................................
32
10.
11.
12.
Halaman
Nomor
13.
14.
15.
16.
.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total Melalui.
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........
33
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
Melalui Erosi
..........................
34
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i Tanaman
........................
36
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
38
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Erosi
..................................
40
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Tanaman
................................
41
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
.......................
A l i r a n Permukaan
42
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
Erosi
..................................
44
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h ~ e r h a d < p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
................................
Tanaman
45
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........
47
23.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Erosi
..................................
24.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Tanaman
................................
Nomor
25.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Halaman
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
.........
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
51
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.....
l a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i E r o s i
59
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i A l i r a n P e r mukaan d a n P e r k o l a s i
...................
59
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi...........
langan N-Total M e l a l u i E r o s i
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N - T o t a l M e l a l u i Tanaman
.........
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N-Total M e l a l u i A l i r a n Permukaan
dan Perkolasi
..........................
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Erosi
...
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n E o s f o r T e r s e d i a M e l a l u i Tanaman
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Aliran
Permukaan d a n P e r k o l a s i
................
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i E r o s i
..............
62
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Rehil a n g a n K-dd M e l a l u i T a n a m a n
............
62
Nomor
11.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................
12.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m h e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.............
l a n g a n Ca-dd M e l a l u i E r o s i
13.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i Tanaman
...........
14.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................
15.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n P e n g o l a h a n Tanah T e r h a d a p Kehi.............
l a n g a n Mg-dd M e l a l u i E r o s i
16.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i Tanaman
...........
17.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Tsrhad'ap Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi ..............................
18.
A k u m u l a s i E r o s i S e l a m a S a t u Musim Tanam
...........................
Kacang Tanah
19.
P r o d u k s i K a c a n g T a n a h S e l a m a S a t u Musim
Tanam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.
D a t a C u r a h H u j a n S e l a m a S a t u Musim Tanam
Kacang Tanah
...........................
DAFTAR GAMBAR
Halaman
3.
-
4.
Kehilangan
5.
Kehilangan Nitrogen
......
d a n Tanaman
6.
Kehilangan Fosfor T e r s e d i a Melalui E r o s i
d a n Tanaman
...........................
7.
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tana.man
.....................
8.
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tanaman
.....................
9.
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r Mela.................
l u i E r o s i d a n Tanaman
1.
P e n y e b a r a n B e r b a g a i Unsur Hara p a d a Suat u P r o f i l Tanah (Thompson, 1957) . . . . . .
2.
Bagan Bak Penampung A l i r a n Permukaan d a n
E r o s i dengan S i s t e m Geib D i v i s o r ( M u l t i -
.........................
Bagan P e t a k P e r c o b a a n K o n s e r v a s i Tamah
d a n A i r , IPB, Darmaga. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bahan
Organik Melalui E r o s i
T o t a l Melalui E r o s i
.....................
PENDAHULUAN
Dewasa
populasi
i n i perbandingan l u a s lahan pertanian
penduduk
bertambahnya
semakin
menurun
Penurunan t e r s e b u t
waktu.
dengan
dengan
semakin
disebabkan
pertambal'lan p e n d u d u k y a n g t i d a k s e i m b a n g d e n g a n
oleh
perluasan
areal p e r t a n i a n baru.
Jumlah
diimbangi
pangan.
penduduk
yang semakin
meningkat
ini
dengan peningkatan produksi p e r t a n i a n
Salah
satu
alternatif
yang
perlu
terutama
digunakan
untuk
meningkatkan produksi p e r t a n i a n a d a l a h e k s t e n s i f i k a s i a t a u
perluasan
areal
memungkinkan
pertanian.
yaitu
Ekstensifikasi
perluasan areal
yang
pertanian
paling
ke
lahan
k e r i n g a t a u ke l a h a n p e r t a n i a n yang b e r l e r e n g .
Permasalahan
kering
menurun
dsn
yang
berlereng
Penurunan
perlu
diperhatikan
adalah
pada
produktivitas
produktivitas
tanah
lahan
yang
cepat
antara
lain
disebabkan o l e h pemanfaatan t a n a h yang t i d a k s e s u a i dengan
Itemampuannya,
tanah.
t e r j a d i n y a e r o s i dan
Terjadinya
erosi
kemunduran
umumnya
kesuburan
disebabkan
t e r b u k a n y a permukaan t a n a h u n t u k u s a h a p e r t a n i a n
oleh
sehingga
mudah t e r k e n a t u ~ n b u k a n e n e r g i b u t i r h u j a n y a n g j a t u h .
Kerusakan t a n a h yang disebabkan e r o s i d a p a t b e r a k i b a t
luas,
karena
erosi tidak
produktivitas tanah
hanya
t e t a p i juga
menyebahkan
menurunnya
d a p a t menimbulkan
ireru-
sakan-kerusakan d i daerah h i l i r berupa pendangkalan
waduk
dan
saluran
i r i g a s i s e h i n g g a mengaliibatkan
banjir
pada
a u s i m h u j a n d a n k e b e r i n g a n pada. musim k e m a r a u .
Menurut
1apisa.n
Arsyad
tanah
(1989) e r o s i
yang
subur
dart
menyebabkan
baili
untuli
hilangnya
pertumbuhan
t a n a m a n s e r t a b e r k u r a n g n y a kemampuan t a n a h u n t u k
dan
air.
menahan
Tanah yang
diendapkan d i tempat l a i n .
yang
ditimbulkan
tempat,
pada
yaitu
tempat
diendapkan
tersebut
akan
Dengan d e m i k i a n maka l c e r u s a k a n
peristiwa erosi
terjadi
( 1 ) pada tanah tempat e r o s i
t u j u a n a k h i r t a n a h yang
di
dua
terjadi,
(2)
terangkut
tersebut
.
Kerusakan
terjadi
oleh
terangkut
menyerap
yang
berupa
clialarni
pada
tanah
liimia
kemunduran s i f a t - s i f a t
tanah
seperti
kehilangan unsur hara
serta
memburulinya s i f a t - s i f a t f i s i k .
hilangnya
lapisan
mempunyai
sifat-sifat
tempat
dan
dan
bahan
Hal i . n i
t a n a h s e t e b a l 15 -
atas
kimia dan f i s i k
erosi
organik
disebahkan
cm
yang
baib
dari
30
lebih
fisik
l a p i s a n bawah ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .
Dalanl
jangka
produlitivitas
pendelc
tanah,
erosi
menyebablran
sedang dalam jangka
'
penurunan
panjang
menyebabkan p e n d a n g k a l a n waduk, d a n a u , s u n g a i d a n
Selain i t u unsur-unsur
irigasi.
erosi
danau
besarnya
dilakukan
sehingga
akibat
terjadilah
untuk
oleh
aliran
sungai,
eutrof ilrasi.
Icarena
yang d i t i m b u l k a n o l e h e r o s i
tindakan-tindakan
saluran
h a r a yang terangkut
d a p a t menyebabkan p o l u s i d i d a e r a h
waduk,
erosi
maka
~nengurangi
perlu
erosi.
Tindakan t e r s e b u t y a i t u menerapkan t e k n i k - t e k n i k konservasi t s n a h dan a i r .
S a l a h s a t u t i n d a k a n k o n s e r v a s i t a n a h yang b a i k a.dalah
inenutup t a n a h dengan sisa-siss tansman (II~IJ~Z:.).
permuksan
t a n a h d e n g a n siss-sisa tanaman
Penutu~3an
dapat
mencegsh
t e r j a d i n y a pultulan b u t i r a n hujan s e c a r a langsung
sehingga
p e n g h a n c u r a n a g r e g a t t a n a h y a n g m e r u p a k a n t a . h a p awal.
proses
erosi
sisa-sisa
dapat dihindarican.
Selain
itu
dari
penggunaan
tsnaman j u g a , d a g a t m e l i n d u n g i t a n a h
dari
p e r u s a i c a l i r a n perillultaan d a n m e m p e r b a i l i i l i a p a s i t a s
daya
infil-
t r a s i t a n a h s e r t a p e u a h a i i a n a i r y a n g l a n g s u n g lnetnpenga.ruhi
b e s a r n y a a l i r a n permukaan.
Dalam
penggunaan
p e n e l i t i a n i n i digunakan dua
mulsa dan pengolahan tanah.
d a n F r e e (1936,
dalam
Arsyad,
perlakuan
Menurut
Musgrave
1989) p e n g o l a h a n t a n a h t i d a k
selamanya menguntungkan, bahkan s e r i n g merugikan.
d i s e b a b l t a n p e n g o l a h a n t a n a h d a p a t ineningkatltan
hara
yaitu
dan mempertinggi l a j u e r o s i , khususnya
Hal i n i
liehilangan
pada
tanah-
tanah yang b e r l e r e n g curam.
Tuiuan
Berdasarkan
hertujuan
latar belakang d i atas,
penelitian
untuk mengetahui pengaruh mulsa dan
ini
pengolahan
t a n a h t e r h a d a p kehilangan bahan o r g a n i k dan u n s u r h a r a
P,
K,
C a d a n Mg) m e l a l u i e r o s i s e l a m a s a t u
musim
k a c a n g t a n a h (Arachis hypogaea L . ) v a r i e t a s P e l a n d u l c
t a n a h D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
(N,
tanam
pada
TINJAUAN PUSTAKA
S a t Uuu.mJ&~atl
C o k l a t- PK
( I l y s t r o i s e ~ t0lis1.k)
Sifat-sifat
telistur
Eisik
9
g/cm".
persen.
umumnya
baik,
b e r ~ i e l ~ u ,le111[8ung b e r d e b u
sail~j,~i
. .
Bobo t 1 . ~ 1 . t a n a h b e r k i s a r s n t a r a 0 . 9 0 -
Porositas
Pori
Darmaga
I i:it
lrnlpung
!empung h e r p a s i r .
0.97
LaLosol
drainase
tanah berkisar antara
cepat
tergolong
-
63
sangat
68
rendah
sampai r e n d a h , d r a i n a s e dan t a t a u d a r a t e r g o l o n g b a i k , a i r
t e r s e d i a rendah sampai s a n g a t t i n g g i , k o n s i s t e n s i
b a t a s h o c i s o n baur (Yogaswara,
1977; S o e p a r t u ,
1982).
Menurut Waluyo ( 1 9 8 9 ) d a l a m p e n e l i t i a n n y a
kan
bahwa
Latosol
Coklat
gembur,
mengemuka-
I{e~nerahan Darmaga
lnenlpunyai
i n d e k s s t a b i l i t a s s g r e g a t yang b e r a d a dalam k i s a r a n s t a b i l
h e r d a s a r k a n k l a s i f i l t a s i E l a c l i c l a h m S i t o r u s , t l a r i d j a j a dari
R s a t a ( 1 9 8 0 ) y a i t u a n t a r a 66 asi
30.
Uerdasarkan Itlasifili-
m e n u r u t Uhland d8.n 0 ' M e a l ( 1 9 5 1 ) dnlaJn S i t o r u s
(1980),
permeabilitas
tanah
Latosol
Coklat
Darrnga
b e r a d a d a l a ~ nl i i s s r a n seclong y a i t u a n t a r a
%L
;rL
Kemerahai.1
2.00
-
6.25.
Menurut
Darmaga
Dewayani
(1984)
Latosol
Coklat
p a d a l a p i s a n a t a s l ~ a p a s i t a st u k a r
Kemerahan
kation
kurang
d a r i 24 me/100 g l i a t , b e j e n u h a n b a s a 3 2 . 4 0 p e r s e n d a n
organik
1.17
persen.
menurut
taksonomi
(Snepartn, 1982).
Latosol Coklat
termasuk
ke
dalam
Kemerahan
Dystropept
C-
Darmaga
Oksik
E u s ih..
L &
&
i
Erosi
i
adalah p e r i s t i w o pindahnya
tanah a t a u bagian-bagian
l a i n o l e h media a l a m i .
~
~
atau
~
~
terangkutnya
t a n a h d a r i s u a t u tempat ke tempat
F'engangkutan a t a u pemindahan t a n a h
t e r s e b u t t e r j a d i o l e h m e d i a alami y a i t u a i r d a n a n g i n .
daerah
berikli~n tropika
penyebab
utama
bass-h,
tanah,
erosi
airlah
yang
sedangkan
D i
merupakan
angin
tidalr
mempunyai p e n g a r u h y a n g b e r a r t i ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .
Proses
agregat
bagian
e r o s i d i ~ n u l a id a r i t e r d i s p e r s i n y a t a n a h
tanah
o l e h d a y 8 tumbukan b u t i r a n
hujan
(1960)
air
menja.di
k e c i l y a n g l e p a s y a n g bemudian d i a n g k u t k e
l a i n m e l a l u i a l i r a n permukaan ( B s v e r , 1 9 5 6 ) .
jumlah tanali yang t e r d i s p e r s i dan
hujan
yang m e n g a l i r d i permukaan
atau
tempat
M e n u r u t Hose
terangkut
tanah
oleh
dipengaruhi
o l e h k e t i n g g i a n j a t u h n y a b u t i r a n h u j a n , k e c e p a t a n tumbulran
dan besarnya i n t e n s i t a s hujan yang t e r j a d i .
Menurut
hasil
Arsyad (1989) pada d a s a r n y a e r o s i
interalrsi kerja antara faktor-faktor
g r a f i , tulnbuh-tumbuhan
merupakan
ilrlim,
topo-
( v e g e t a s i ) , d a n manusia t e r h a d a p
t a n a h yang d i n y a t a k a n dalam persamaan d e s k r i p t i f b e r i k u t :
E3 f ( i , I ,
V,
t , m)
dimana E a d a l a h e r o s i ,
v adalah vegetasi,
i adalah iklim, r adalah topografi,
t a d a l a h t a n a h dan m a d a l a h manusia.
P e r s a m a a n t e r s e b u t mengandung d u a j e n i s p e u b a h , y a i t u
(1)
faktor-faktor
tumbuh-tumbuhan
yang
dapat
diubah
manusia
y a n g tumbuh d i a t a s t a n a h
(v),
seperti
sebagian
~
sifat-sifst
tsnsh
i t ) y n i t u kesuburan
tanah,
ketahanan
a g r e g a t dan k a p a s i t a s i n f i l t r a s i , dan s a t u unsur t o p o g r a f i
( r ) y a i t u panjang lereng; dan (2) faktor-faktor yang t i d a k
dapat
diubah o l e h manusia s e p e r t i iklim ( i ) , t i p e
tanah
d a n kecuraman l e r e n g .
u m K L _ T ; i &
Pengolahan
t a n a h merupakan m a n i p u l a s i
mekanik
pada
t a n a h yang digunakan untuk mendapatkan k o n d i s i f i s i k t a n a h
yang b a i k yang s a n g a t dibutuhkan untuk pertumbuhan tanan~an
(Baver,
1956).
Menurut
adalah
Arsyad (1989) t u j u u n pokok p e n g o l a h a n
m e n y i a p k a n t e m p a t t-umbuh b a g i
bibit,
tanah
mencigtakan
d a e r a h p e r a l t a r a n y a n g b a i l i , nlelnbenan~kan s i s a - s i s a t a n a n a n ,
dan memberantas gulma.
Sedangkan peranan pengolahan t a n a h
dalam k o n s e r v a s i t a n a h a d a l a h s e d i k i t s e k a l i , bahkan d a p a t
merugilran.
Dengan p e n g o l a h a n t a n a h ,
dan
cepat menyerap a i r h u j a n
lebih
tanah menjadi
sehingga
mengurangi
a l i r a n permukaan, akan t e t a p i pengaruh i n i hanya
sementara.
Tanah yang t e l a h d i o l a h akan
s e h i n g g a mudah t e r e r o s i .
mengemultakan
bahwa
Daud ( 1 9 9 0 ) d a l a m
penurunan
produksi
jagung
hara
l e b i h besar pada tanah yang d i o l a h .
d i t u n j u b k a n p a d a T a b e l 1.
gembur
penelitiannya
tanah
yang
bersifat
menjadi
pengolahan
diduga karena telah
gembur
terjadi
altibat
pencucian
Hal
ini
T a b e l 1.
R a t a - r a t a Bobot Tongkol pada B e r b a g a i J e n i s
P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang
(Daud, 1990)
-
Pupuk Kandang
(ton/ha)
Keterangan:
TO
*)
M
P e n m a Tanah
T1
7'2%)
TO
Rata-rata
tanpa pengolahan
p e n g o l a h a n p a d a b a r i s tanaman
pengulahan i n t e n s i f
TI
T2
kid322.
S e t i a p bahan y a n g d i p a k a i pada permukaan t a n a h
k e h i l a n g a n a i r m e l a l u i penguapan
menghindari
menekan
pertumbuhan
gulma d a p a t dianggap
(Kohnke dan B e r t r a n d ,
dapat
m e l i n d u n g i permukaan t a n a h j u g a
sifat-sifat
Kohnke
fisik,
dan
terjadinya
kimia
Bertrand
proses
atau
untuk
sebagai
mulsa
1959; dan S o e p a r d i , 1 9 8 3 ) .
s i s a - s i s a tanaman s e b a g a i
Penggunaan
untuk
dan
(1959)
mulsa,
dapat
biologi
d i s p e r s i , tnemanta.pkan
memperbaiki
tanah.
~nulsa dapat
selain
Wenurut
tnemperkecil
agregat
tanah,
m r m p e r h a i k i s t r u k t u r t a n a h , m e m p e r t a h a n k a n k a p a s i t a s memagang a i r , d a n menekan a l i r a n p e r m u k a a n s e r t a e r o s i
yang
terjadi.
Menurut
kadar
hara
Purwowidodo ( 1 9 8 3 )
yang
dapat diambil
pemulsaan
tanaman
p e r b a i k a n k e l e m b a b a n clan t e m p e r a t u r t a n a h .
meningkatkan
sebagai
akibat
Kelembaban d a n
trmperatur
t a n a h y a n g o p t i m a l l e b i h memungkinkan
mening-
katnya ketersediaan unsur hara dalam tanah.
Kehlla.nnan HardErosi
subur
menyebabkan h i l a n g n y a l a p i s a n a t a s t a n a h
dan
baik
terkurangnya
air
1989).
tererosi
tanah
fisik
tanaman
pertumbuhan
kemampuan t a ' n a h u n t u k m e n y e r a p
(Arsyad,
yang
untuk
dan
Kerusakan yang t e r j a d i
b e r u p a kemunduran
seperti
kehilangan
yang
serta
~r~enahan
pada
tana.h
sifat-sifat
kimia
unsur
dan
hara
dan
bahan
o r g a n i k s e r t a memburuknya s i f a t f i s i k t a n a h .
Nenurut
Schwahs,
Frevert,
Berners,
dun
Edminster
( 1 9 6 4 ) k e h i l a n g a n u n s u r h a r a n l e l a l u i e r o s i sarna p e n t i n g n y a
dengan
kehilangan tanah i t u s e n d i r i .
terangkutnya
bahan
yang halus.
ini
organik dan
Erosi
menyebabkan
partikel-partikel
tanah
Dengan t e r a n g k u t n y a p a r t i k e l t a n a h y a n g h a l u s
mengakibatltan t e r j a d i n y a penurunan
karena pads partikel-partikel
kesuburan
tanah,
i n i l a h sebagian besar
unsur
hara terikat.
Hanson ( 1 9 7 2 ) mengemukakan s e l a i n e r o s i , masa1a.h y a n g
paling
serius
kehilangan
d i daerah t r o p i k a basah
hara
melalui
pencucian.
adalah
Cucah
tingginya
hujan
t i n g g i berhubungan dengan r a s i o p e r k o l a s i yang t i n g g i
k a p a s i t a s t u k a r liation t a n a h yang rendah d a p a t
yang
dan
mei1ingka.t-
kan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a .
Lipman
memperkirakan
dan
C o n y b e a ~ r e ( 1 9 3 0 , cbL8.n
bahwa k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
Thompson,
1957)
inelalui
erosi
lebih
besar
dibandingkan dangan yang
terangkut
tans~nan
(Tabel 2).
Tabal 2.
K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i T a n a m a n clan
E r o s i d i Amerika (Lipman d a n C o n y b e a r e ,
1 9 3 0 , &i.l.mn
Thompson, 1 9 5 7 )
................
...............
kg/ha
Tanaman
5.57
0.87
3.98
1.38
0.64
0.64
Erosi
5.54
2.44
32.45
34.96
16.79
1.40
Selanjutnya
mengenai
jumlah
Cooke (1985) mengemukakan
penelitiannya
unsur hara yang
oleh
diambil
tanaman
kacang-kacangan d i d a e r a h t r o p i k a (Tabel 3).
Tabel 3.
Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman Kacang-kacangan d i D a e r a h T r o p i k a
(Ccoke, 1985)
Tanaman
Hasil
Buncis
Kedelai
Xacang Tanah
1.0
1.0
1.0
Kehilangan
unsur
N,
P dan S
K
P
M
melalui
erosi
monimbulkan m a s a l a h y a n g l e h i h s e r i u s d i b a n d i n g k a n
k e h i l a n g a n C a , Mg, d a n K .
dengan
Hal i n i d i s e b a b k a n k e t e r s e d i a a n
P , d a n S d a l a n ~t a n a h b e r k u r a n g m e n u r u t k e d a l a m a n ,
unsur N,
sedang
dapat
C a , Mg, d a n K b e r t a m b a h m e n u r u t
Penyebaran
Gambar 2 .
unsur
terssbut dalam tanah
kedalaman
ditunjukkan
tanah.
pada
Nitrogen
Fosf o r
Kalsium
Gambar 1.
Kalium
Magnesi~~rn
Sulfur
Penyebaran Berbagai unsur Hara pada
P r o f i l T a n a h (Thompson, 1 9 5 7 )
Suatu
OrQ%nili
Kandungan b a h a n o r g a n i k t a n a h d i p e n g a r u h i o l e h i k l i m ,
t e k s t u r dan d r a i n a s e .
F a k t o r ililim y a n g s a n g a t
r u h y a i t u suhu dan c u r a h h u j a n .
berpenga-
Kadar bahan o r g a n i k makin
m e n i n g k a t dengan makin r e n d a h n y a suhu s e b a b p a d a suhu yang
rendah
proses dekomposisi berlangsung
lambat
(Soepardi,
19633.
Penurunan
dekomposisi
dan
cepat
kadar bahan o r g a n i k tanali
selain
juga t e r j a d i melalui erosi.
Carleton
Menurut
(1938) p e n u r u n a n k a d a r b a h a n
m e l a l u i e r o s i disebabkan k a r e n a bahan
mempunyai
k e r a p a t a n isi yang r e n d a h dan
melalui
Slater
organik
organik
terakumulasi
yang
ini
di
lapisati
s t a s s e h i t i g g a i ~ i e m ~ ~ d a h ka n
liran
Tabel 4 .
perioukaan
untuli
P e n g a r u h P e n g o l a t i a n Tanah T e r h a d a p Kadar
Bahan O r g a n i k Tanah
Podsolik
Lampung
(P~irwowiduda, 1983)
Kadar Bahan O r g a n i k
Tahun k e - 2
Tahun ke-.3
Diolah satu k a l i , dibiarkan
terbuka
2.56
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam dan d i b e r i mulsa
2.63
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam
2.33
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
b i a s a dart d i b e r i m u l s a
2.63
2 . fi8
D i o l a h s e t i a p sebeluni tanam
2.68
2.25
Tidal; d i o l a h d a n d i b e r i inulsa
2.68
3.15
Bahan
rangi
erosi,
Pemberian mulsa
m e r a t a d i a t a s permukaan t a n a h
karena
butiran
yang
o r g a n i k yang h i l a n g i n e l a l u i e r o s i d a p a t
dengan c a r a p e m b e r i a n m u l s a .
ditebar
3.08
mulsa
dapat
mencegah
dapat
langsung
dispersi
merupakan t a h a p a w a l e r o s i d a p a t d i h i n d a r k a n
dan Giddens, 1957).
tanah
(Roger
S e l a i n dengan pemberian mulsa,
untuk
kandungan bahan o r g a n i k d a l a m t a n a h
dapat
d e n g a n c a r a menerapkan s i s t e m p e n g o l a h a n
tanah
mempertahankan
dilakukan
yang
mengurangi
tumbukan
hujan yang j a t u h s e h i n g g a p r o s e s
diku-
minimum.
Poda
pengolahan
K+k i
disajikan
4
d a n N e i s c ~ r ~( 1 9 7 5 3
Tisrlalr
d i b s g i dalam d u s brntul:
nitrogen
annrganik.
Yang
a n o r g a n i k a d a l a h NH4t
NO^-,
organik
tma!?
y s i t u n i t r o g e n urgsnil:
termasuk
No3-,
ke
dalam
ds~i
bentuk
NO, N20 d a n N2;
sedang
t e r ~ n a s u kt e n t u k o r g a n i k a d a l a h p r u t e i n , asam
amino,
bentuk
Dari k e d u a
i n i n i t r o g e n o r g a n i k merupakan b e n t u k yang
dominan
y s i t u 97
-
Brady, 1960).
98 p e r s e n d a r i N - t o t a l
tanah
Walaupun j u m l a h n i t r o g e n
tanaman.
tanaman
Bentuk
hila
i n i akan
t e l a h mengalami
menjadi
reaksi
paling
(Ruckman
organik
h e s a r akan t e t a p i berada dalam Lentuk yang t i d a k
bagi
dalam
nitrogen
g u l a aminn d a n senyawa kompleks amino l a i n n y a .
dan
pengaruh
,-:g p
?,
fienurut
yang
mengenai
t a n a h t e r h a d a p kandungan bahan
',r??.7-,.
dsFat
tabel
ini
tersedia
tersedia
enzimatik
hagi
sepecti
r j , t.l ; ~. j - j l s a s i ,a n l o n i f i l t a s i d n n n i t r i f i l t s s i ( ' S c r e p a r d i , 1 I i 8 i i )
Karidurigan
nitrogen
berkisar
antara
Kandungan
ini
vegetasi,
Pada
lebih
tanah
tanah
0.02 - 0.40 persen
sangat
dipengaruhi
pertanian
1964).
lapisan
olah.
rileh
ililim,
tipe
topngrafi
nitrogen tanah dipengaruhi oleh tekstur
yang b e r t e k s t u r h a l u s
nitrogen
d i l i h a t pads Tabel 5.
dan
Menurut Bartholomew d a n C l a r k (1965)
pada
berbagai
tanah.
ltandunga~n n i t r o g e r i n y a
t i n g g i d a r i tanah yang b e r t e k s t u r kasar.
kandungan
umumnya
pada
j e n i s tanah, a l i t i v i t a s manusia,
waktu (Black,
kandungan
pada
tekstur
Besarnya
tanah
dapat
Tabel 5.
7
"
1
rltstur
Kandungan N i t r o g e n K a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i
K e l a s T e k s u r Tanah D a r a t d i Iowa ( B a r t h o l o mew d a n C l a r k , 1 9 6 5 )
--
.
Kandungan N
-
.... x .....
Fasir
Fasir halus
Lempung G e r p a s i r
Lempung
Lempung b e r d e b u
0.027
0.042
0.100
0.188
0.230
Menurut Leiwakabessy (1383) h i l a n g n y a n i t r o g e n
terjadi
melalui pencucian,
fiksasi
dan
erosi.
(1975)
melalui
erosi
pemberian
mulsa.
n i t r o g e n m e l a l u i e r o s i d a r i t a n a h yang
diberi
bahwa
oleh
Kshilangan
B u r w e l l , Timmons,
volatilisasi,
Holt
herpendapat
dipengaruhi
denitrifikasi,
tanah
kehilangan
dan
nitrogen
s i s t e m penanaman d a n
mulsa adalah 0 . 0 9 kg/ha/tahun,
sedang tanpa mulsa
sebesar
146.65 kg/ha/tahun.
Kehilangan
dibandingkan
dengan
erosi
terkonsentrasi
nitrogen
dalam
nitrogen mulalui e r u s i lebih
unsur
hara
pada. b a g i a n
gawat
lainnya
atas
karena
profil
jumlah l e b i h b e s a r dibandingkan dengan
bila
ta.na.h
unsur
lain
yang digunakan
vleh
(Black, 1964).
Menurut Hanson ( 1 9 7 2 ) N - t e r s e d i a
tanaman
berkisar
a n t a r a 50-60 p e r s e n , dan
lainnya hilang melalui pencucian,
e r o s i dan
40-50
persen
volatilisasi.
an F e s f a r
Menurut
merupakan
Buckman
bentuk
yang
d a n B r a d y (19GU)
paling
dominan
bentuk
P-organik
yaitu sebesar 65
persen
dari
d a r i kandungan t o t a l P t a n a h .
P
total
t a n a h t e r i k a t pada
50
Sekitar
permukaan
persen
liat
dalam
l a p i s a n o l a h s e h i n g g a mudah h i l a n g m e l a l u i e r o s i .
l(andu;n$ar~ f o s f o r
dalam
tanah
b e r t e d a mcnttrut j e r i i s t a n a h n y a .
mengandung
tanah
ulnumnya
'I'anati yang muda
f o s f o r yang l e b i h t i n g g i
juga berbeda.
dun
lsiasanya
dibandinglian
S e l a i n i t u penyebarannya dalam
tua.
rendah
dengan
prof il
tanah
Kandungan f o s f o r d a l a m l a p i s a n o l a h
berbi-
s a r a n t a r a 0 . 0 2 - 0.30 persen (Leiwakabessy, 1983).
Pada
kondisi
ala.mi, f o s f o r
u n s u r y a n g ilitmobil.
dala~n tanah
F o s f o r yartg c l i b e r i k a n lte d a l a m
t e t a p b e r a d a d i 1apisa.n a h a s , j i k a t i c i a k
akan
merupakan
tartah
climasukkan
s e c a r a mekanik ke l a p i s a n y a n g l e b i h d a l a m .
Kolodny
Knoblauch,
langan
P
dan B r i l l ( 1 9 4 2 ) m e n e l i t i
m e l a l u i e r o s i p a d a empat
kondisi
tanah
yaitu
m~llsa, d i t a n a m i
tanah
bers,
garidum
dan
dan
diberi
mulsa.
D a r i empat k o n d i s i t a n a h i n i j u m l a h P y a n g
hilang
dari
tanah
kg/ha/tahun
d i b e r i p u p ~ ? kh i j a u s e b a g a i
kehi-
k o ~ n b i n a s i a n t a r a tanaman
yang
diberakan
dari
t a n a h y a n g d i b e r i pupuk
mulsa, 28 kg/ha/tahun
16 k g / h a / t a h u n
adalah
gandum
62
kg/ha/tahun,
hijau
36
sebagai
d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum, d a n
d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum d a n
diberi
mulsa.
Menurut
fosfor
Stoltenberg
dan
White
(1953)
kehilangan
t n e l a l u i e r o s i d i p e n g a r u h i o l e h j e n i s tanaman
yartg
ditanam
dan tindakan konservasi.
Hal i n i
dapat
dilihat
psda Tabel 6
Tabel 6 .
Jenis
K e h i l a n g a n F o s f o r M e l a l u i E r o s i pada Berba-g a i S i s t e m Pennnsman d a n T i n d a k a n K o n s e r v a si ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)
Tanaman
S i s t e m Penanaman
K e h i l a n g a n PzOs
Jagung
Jagung
Kacang t a n a h
Kacang t a n a h
Gandurn
Gandum
Rumpu t
Rumput
Keterangan:
P
tanpa konservasi
dengan k o n s e r v a s i (penanaman menurut k n n t u r ,
d i l t a p u r , d i b e r i m u l s a b e r u p a pupuk h i j a u )
C
Kalium
barjumlah
yang
K
langan
pada
s e d i k i t , karena sebagian besar K
setiap
saat
terikat
kuat
l i a t d a n tali t e r s e d i a b a g i t a n a m a n .
fraksi
pada
dapat dipertukarkan
yang
paling besar terjadi
pencucian (Soapardi,
melalui
Kehi-
erosi
dan
1983).
Menurut Hays, Bays dan Hull (1948) kehilangan K d a p a t
dipertukarkan melalui e r o s i tergantung pada j e n i s
yang
ditanam.
K-total
K
yang
Penanaman
gandum
menyebabkan
tanaman
kehilangan
s e b e s a r 854 kg/ha dan b i l a d i t a n a m i jagung
jumlah
Dari
jumlah
h i l a n g berkurang menjadi 28 kg/ha.
yang
hilang
i n i dalam be
"
Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a
".
Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu
".
Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a
PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA
Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR
1990
RINGKASAN
MARIA
CHRISTINA WISNU W A R D A N I .
Pengaruh Pemberian
Mulsa
d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,
K,
Ca
Kacang
d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a
Satu
M,
M u s i ~ n Tanam
t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t
Oksik
Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n
Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa
dan
organik,
pengolahan
N,
tanah
terhadap
P , K , C a d a n Mg m e l a l u i
pemberinn
kehilangan
erosi
bahan
selama
satu
musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan
Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n
Ca
erosi
d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -
trasi
unsur haranya.
Untuk m e l i h a t b e s a r n y a
unsur
hara
yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.
Rancangan
percobaan yang digunakan adalah
a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .
rancangan
S e t i a p kemiringan
lereng
d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n
tanah
dan 5 t a r a f pemberian mulsa.
digu-
Pengolahan tanah yang
n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2
(pengo-
lahan
masing-
tanah biasa).
Dosis mulsa yang
diberikan
BKM/ha,
3.7
dengan
persen
t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan
BKM/ha
m u l s a s e b e s a r 0 %,
atau
setara
2 5 %,
50
%,
75 % d a n 100 % .
Hasil
sangat
erosi
p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa
pemberian
n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan
tanaman
mulsa
sampai
n y a t a meningkatkan
pada
perlakuan
serapan
mulsa
3.7
mulsa
melalui
hara
ton
oleh
BKM/ha.
Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah
d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan
unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.
kehilangan
T e t a p i ada kecende-
r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n
tiutir8.n
dispersi
tanah
dihindarkan.
agregat
hujan s e c a r a
yang
Dengan
langsung
merupakan t a h a p
terhindarnya
sehingga
awal
proses
erosi
proses
dapat
penghancuran
t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n
kecil
dan
u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,
menghindari
kehilangan
unsur
sebaiknya digunakan pengolahan tanah
p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.
hara
melalui
minimum
dan
PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB
(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar
Sarjana P e r t a n i a n
pada
F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0
Judul
:
PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen
L.)
VARIETAS
PBLANDUK
DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a
: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
Nomor P o k o k
:
A23.0511
b
He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.
Dr.
Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan
(Arnc:his
PADA
RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968
dari
d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a
dan
29
Ibu
Mei
Martina
sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD
t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r
Xaverius
sekolah
tahun
Kotabumi
menengah
1983
Lampung
Utara.
Kemudian
p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s
tamat
Kotabumi
d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s
di
di
yada
SMA
Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor
melalui
diterima
jalur
sebagai
PMDK.
mahasiswa
Kemudian
pada
Jurusan
Tanah,
P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
sebagai
Pertanian
tahun
1987
Fakultas
KATA PENGANTAR
Puji
dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke
hadirat
Tuhan
Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga
penulis
dapat
rnenyelesaikan
laporan
masalah
khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar
sebagai
Pertanian
Bogor.
pada
Fakultas
Pertanian,
Institut
Sarjana
Pertanian
Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh
pemberian
mulsa dan pengolahan tanah terhadap
bahan o r g a n i k , N,
kehilangan
P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim
tanam
k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.
Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing
y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-
ran-saran
p a i penyusunan laporan i n i ,
2.
I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran
k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -
langsung,
3.
I r . Soedarmo yang
telah
memberikan s a r a n - s a r a n
selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.
Bapak
bantuan
dan
Ibu t e r c i n t a yang
telah
memberikan
m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a
yang t i d a k t e r n i l a i ,
restu
5.
Rekan-rekan
(Ita,
Asrul, Erdin,
Riyono)
t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m
yang
menyelesai-
kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,
6.
Semua p i h a k
penelitian
Penulis
Meskipun
yang
telah
membantu
pelaksanaan
ini.
m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum
demilcian
semoga l a p o r a n
ini
dapat
sempurna.
memberilran
sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990
Penulis
DAFTAR IS1
I.Ialaman
...................................
DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN
..................................
....................................
TINJAUAN PUSTAKA
...............................
4
.....
5
..........................
6
.....................................
7
.......
8
...............................
18
...............
18
K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i
BAHAN DAN METODE
1
4
E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn
Mulsa
ix
........................
S i f a t Umum L a t o s o l
Pengolahan Tanah
v
Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t
............................
.........................
Metode P e n e l i t i a n
A n a l i s i s Laboratorium
24
24
...........................
26
..................
26
K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
.................
29
................
34
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r
...........
39
..........
43
........
48
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN
19
.......................
Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN
.....................
18
....................
53
"
"
Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a
".
Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu
".
Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a
PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA
Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR
1990
RINGKASAN
MARIA
CHRISTINA WISNU W A R D A N I .
Pengaruh Pemberian
Mulsa
d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,
K,
Ca
Kacang
d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a
Satu
M,
M u s i ~ n Tanam
t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t
Oksik
Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n
Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa
dan
organik,
pengolahan
N,
tanah
terhadap
P , K , C a d a n Mg m e l a l u i
pemberinn
kehilangan
erosi
bahan
selama
satu
musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan
Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n
Ca
erosi
d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -
trasi
unsur haranya.
Untuk m e l i h a t b e s a r n y a
unsur
hara
yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.
Rancangan
percobaan yang digunakan adalah
a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .
rancangan
S e t i a p kemiringan
lereng
d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n
tanah
dan 5 t a r a f pemberian mulsa.
digu-
Pengolahan tanah yang
n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2
(pengo-
lahan
masing-
tanah biasa).
Dosis mulsa yang
diberikan
BKM/ha,
3.7
dengan
persen
t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan
BKM/ha
m u l s a s e b e s a r 0 %,
atau
setara
2 5 %,
50
%,
75 % d a n 100 % .
Hasil
sangat
erosi
p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa
pemberian
n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan
tanaman
mulsa
sampai
n y a t a meningkatkan
pada
perlakuan
serapan
mulsa
3.7
mulsa
melalui
hara
ton
oleh
BKM/ha.
Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah
d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan
unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.
kehilangan
T e t a p i ada kecende-
r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n
tiutir8.n
dispersi
tanah
dihindarkan.
agregat
hujan s e c a r a
yang
Dengan
langsung
merupakan t a h a p
terhindarnya
sehingga
awal
proses
erosi
proses
dapat
penghancuran
t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n
kecil
dan
u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,
menghindari
kehilangan
unsur
sebaiknya digunakan pengolahan tanah
p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.
hara
melalui
minimum
dan
PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB
(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar
Sarjana P e r t a n i a n
pada
F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r
JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0
Judul
:
PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen
L.)
VARIETAS
PBLANDUK
DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a
: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI
Nomor P o k o k
:
A23.0511
b
He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.
Dr.
Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan
(Arnc:his
PADA
RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968
dari
d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a
dan
29
Ibu
Mei
Martina
sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD
t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r
Xaverius
sekolah
tahun
Kotabumi
menengah
1983
Lampung
Utara.
Kemudian
p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s
tamat
Kotabumi
d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s
di
di
yada
SMA
Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor
melalui
diterima
jalur
sebagai
PMDK.
mahasiswa
Kemudian
pada
Jurusan
Tanah,
P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
sebagai
Pertanian
tahun
1987
Fakultas
KATA PENGANTAR
Puji
dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke
hadirat
Tuhan
Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga
penulis
dapat
rnenyelesaikan
laporan
masalah
khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar
sebagai
Pertanian
Bogor.
pada
Fakultas
Pertanian,
Institut
Sarjana
Pertanian
Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh
pemberian
mulsa dan pengolahan tanah terhadap
bahan o r g a n i k , N,
kehilangan
P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim
tanam
k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.
Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing
y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-
ran-saran
p a i penyusunan laporan i n i ,
2.
I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran
k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -
langsung,
3.
I r . Soedarmo yang
telah
memberikan s a r a n - s a r a n
selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.
Bapak
bantuan
dan
Ibu t e r c i n t a yang
telah
memberikan
m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a
yang t i d a k t e r n i l a i ,
restu
5.
Rekan-rekan
(Ita,
Asrul, Erdin,
Riyono)
t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m
yang
menyelesai-
kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,
6.
Semua p i h a k
penelitian
Penulis
Meskipun
yang
telah
membantu
pelaksanaan
ini.
m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum
demilcian
semoga l a p o r a n
ini
dapat
sempurna.
memberilran
sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990
Penulis
DAFTAR IS1
I.Ialaman
...................................
DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN
..................................
....................................
TINJAUAN PUSTAKA
...............................
4
.....
5
..........................
6
.....................................
7
.......
8
...............................
18
...............
18
K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i
BAHAN DAN METODE
1
4
E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn
Mulsa
ix
........................
S i f a t Umum L a t o s o l
Pengolahan Tanah
v
Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t
............................
.........................
Metode P e n e l i t i a n
A n a l i s i s Laboratorium
24
24
...........................
26
..................
26
K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
.................
29
................
34
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r
...........
39
..........
43
........
48
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN
19
.......................
Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN
.....................
18
....................
53
................................
53
.....................................
53
Kesimpulan
Saran
DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN
.................................
.......................................
55
58
DAFTAR TABEL
Nomor
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
R a t a - r a t a Bobot Tongkol p a d a B e r b a g a i J e n i s P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang (Daud, 1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i Tanaman d a n
E r o s i d i Amerika (Lipman dan C o n y b e a r e ,
1930, f i . i h n Thompson, 1 9 5 7 ) . . . . . . . . . . . .
9
Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman K a c a n g - k a c a n g a n d i D a e r a h T r o p i k a
..........................
(Cooke, 1985)
9
Pengaruh Pengolahan Tanah Terhadap Kadar
Bahan O r g a n i k T a n a h P o d s o l i k
Lampung
....................
(Purwowidodo, 1983)
11
Kandungan N i t r o g e n R a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i K e l a s T e k s t u r Tanah D a r a t d i Iowa
(Bartholomew d a C
~ l a r k , 1965) . . . . . . . . . .
3.3
Kehilangan FosPor M e l a l u i E r o s i pada Berb a g a i S i s t e m P e n a n a m a n d a n T i n d a k a n Kons e r v a s i ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)
..
15
Kombinasi P e r l a k u a n yang
S e t i a p Petak Percobaan
21
Diberikan
pada
.................
8.
Metode A n a l i s i s Tanah
..................
24
9.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Melalui Erosi
..........................
26
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
M e l a l u i A l i r a n Permukaan dan P e r k o l a s i
28
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap K e h i l a n g a n N-Total M e l a l u i
Erosi
..................................
30
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total M e l a l u i
Tanaman
................................
32
10.
11.
12.
Halaman
Nomor
13.
14.
15.
16.
.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total Melalui.
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........
33
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
Melalui Erosi
..........................
34
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i Tanaman
........................
36
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
38
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Erosi
..................................
40
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Tanaman
................................
41
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
.......................
A l i r a n Permukaan
42
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
Erosi
..................................
44
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h ~ e r h a d < p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
................................
Tanaman
45
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........
47
23.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Erosi
..................................
24.
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Tanaman
................................
Nomor
25.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Halaman
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
.........
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
51
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.....
l a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i E r o s i
59
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i A l i r a n P e r mukaan d a n P e r k o l a s i
...................
59
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi...........
langan N-Total M e l a l u i E r o s i
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N - T o t a l M e l a l u i Tanaman
.........
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N-Total M e l a l u i A l i r a n Permukaan
dan Perkolasi
..........................
60
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Erosi
...
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n E o s f o r T e r s e d i a M e l a l u i Tanaman
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Aliran
Permukaan d a n P e r k o l a s i
................
61
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i E r o s i
..............
62
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Rehil a n g a n K-dd M e l a l u i T a n a m a n
............
62
Nomor
11.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................
12.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m h e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.............
l a n g a n Ca-dd M e l a l u i E r o s i
13.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i Tanaman
...........
14.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................
15.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n P e n g o l a h a n Tanah T e r h a d a p Kehi.............
l a n g a n Mg-dd M e l a l u i E r o s i
16.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i Tanaman
...........
17.
A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Tsrhad'ap Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi ..............................
18.
A k u m u l a s i E r o s i S e l a m a S a t u Musim Tanam
...........................
Kacang Tanah
19.
P r o d u k s i K a c a n g T a n a h S e l a m a S a t u Musim
Tanam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.
D a t a C u r a h H u j a n S e l a m a S a t u Musim Tanam
Kacang Tanah
...........................
DAFTAR GAMBAR
Halaman
3.
-
4.
Kehilangan
5.
Kehilangan Nitrogen
......
d a n Tanaman
6.
Kehilangan Fosfor T e r s e d i a Melalui E r o s i
d a n Tanaman
...........................
7.
K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tana.man
.....................
8.
Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tanaman
.....................
9.
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r Mela.................
l u i E r o s i d a n Tanaman
1.
P e n y e b a r a n B e r b a g a i Unsur Hara p a d a Suat u P r o f i l Tanah (Thompson, 1957) . . . . . .
2.
Bagan Bak Penampung A l i r a n Permukaan d a n
E r o s i dengan S i s t e m Geib D i v i s o r ( M u l t i -
.........................
Bagan P e t a k P e r c o b a a n K o n s e r v a s i Tamah
d a n A i r , IPB, Darmaga. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bahan
Organik Melalui E r o s i
T o t a l Melalui E r o s i
.....................
PENDAHULUAN
Dewasa
populasi
i n i perbandingan l u a s lahan pertanian
penduduk
bertambahnya
semakin
menurun
Penurunan t e r s e b u t
waktu.
dengan
dengan
semakin
disebabkan
pertambal'lan p e n d u d u k y a n g t i d a k s e i m b a n g d e n g a n
oleh
perluasan
areal p e r t a n i a n baru.
Jumlah
diimbangi
pangan.
penduduk
yang semakin
meningkat
ini
dengan peningkatan produksi p e r t a n i a n
Salah
satu
alternatif
yang
perlu
terutama
digunakan
untuk
meningkatkan produksi p e r t a n i a n a d a l a h e k s t e n s i f i k a s i a t a u
perluasan
areal
memungkinkan
pertanian.
yaitu
Ekstensifikasi
perluasan areal
yang
pertanian
paling
ke
lahan
k e r i n g a t a u ke l a h a n p e r t a n i a n yang b e r l e r e n g .
Permasalahan
kering
menurun
dsn
yang
berlereng
Penurunan
perlu
diperhatikan
adalah
pada
produktivitas
produktivitas
tanah
lahan
yang
cepat
antara
lain
disebabkan o l e h pemanfaatan t a n a h yang t i d a k s e s u a i dengan
Itemampuannya,
tanah.
t e r j a d i n y a e r o s i dan
Terjadinya
erosi
kemunduran
umumnya
kesuburan
disebabkan
t e r b u k a n y a permukaan t a n a h u n t u k u s a h a p e r t a n i a n
oleh
sehingga
mudah t e r k e n a t u ~ n b u k a n e n e r g i b u t i r h u j a n y a n g j a t u h .
Kerusakan t a n a h yang disebabkan e r o s i d a p a t b e r a k i b a t
luas,
karena
erosi tidak
produktivitas tanah
hanya
t e t a p i juga
menyebahkan
menurunnya
d a p a t menimbulkan
ireru-
sakan-kerusakan d i daerah h i l i r berupa pendangkalan
waduk
dan
saluran
i r i g a s i s e h i n g g a mengaliibatkan
banjir
pada
a u s i m h u j a n d a n k e b e r i n g a n pada. musim k e m a r a u .
Menurut
1apisa.n
Arsyad
tanah
(1989) e r o s i
yang
subur
dart
menyebabkan
baili
untuli
hilangnya
pertumbuhan
t a n a m a n s e r t a b e r k u r a n g n y a kemampuan t a n a h u n t u k
dan
air.
menahan
Tanah yang
diendapkan d i tempat l a i n .
yang
ditimbulkan
tempat,
pada
yaitu
tempat
diendapkan
tersebut
akan
Dengan d e m i k i a n maka l c e r u s a k a n
peristiwa erosi
terjadi
( 1 ) pada tanah tempat e r o s i
t u j u a n a k h i r t a n a h yang
di
dua
terjadi,
(2)
terangkut
tersebut
.
Kerusakan
terjadi
oleh
terangkut
menyerap
yang
berupa
clialarni
pada
tanah
liimia
kemunduran s i f a t - s i f a t
tanah
seperti
kehilangan unsur hara
serta
memburulinya s i f a t - s i f a t f i s i k .
hilangnya
lapisan
mempunyai
sifat-sifat
tempat
dan
dan
bahan
Hal i . n i
t a n a h s e t e b a l 15 -
atas
kimia dan f i s i k
erosi
organik
disebahkan
cm
yang
baib
dari
30
lebih
fisik
l a p i s a n bawah ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .
Dalanl
jangka
produlitivitas
pendelc
tanah,
erosi
menyebablran
sedang dalam jangka
'
penurunan
panjang
menyebabkan p e n d a n g k a l a n waduk, d a n a u , s u n g a i d a n
Selain i t u unsur-unsur
irigasi.
erosi
danau
besarnya
dilakukan
sehingga
akibat
terjadilah
untuk
oleh
aliran
sungai,
eutrof ilrasi.
Icarena
yang d i t i m b u l k a n o l e h e r o s i
tindakan-tindakan
saluran
h a r a yang terangkut
d a p a t menyebabkan p o l u s i d i d a e r a h
waduk,
erosi
maka
~nengurangi
perlu
erosi.
Tindakan t e r s e b u t y a i t u menerapkan t e k n i k - t e k n i k konservasi t s n a h dan a i r .
S a l a h s a t u t i n d a k a n k o n s e r v a s i t a n a h yang b a i k a.dalah
inenutup t a n a h dengan sisa-siss tansman (II~IJ~Z:.).
permuksan
t a n a h d e n g a n siss-sisa tanaman
Penutu~3an
dapat
mencegsh
t e r j a d i n y a pultulan b u t i r a n hujan s e c a r a langsung
sehingga
p e n g h a n c u r a n a g r e g a t t a n a h y a n g m e r u p a k a n t a . h a p awal.
proses
erosi
sisa-sisa
dapat dihindarican.
Selain
itu
dari
penggunaan
tsnaman j u g a , d a g a t m e l i n d u n g i t a n a h
dari
p e r u s a i c a l i r a n perillultaan d a n m e m p e r b a i l i i l i a p a s i t a s
daya
infil-
t r a s i t a n a h s e r t a p e u a h a i i a n a i r y a n g l a n g s u n g lnetnpenga.ruhi
b e s a r n y a a l i r a n permukaan.
Dalam
penggunaan
p e n e l i t i a n i n i digunakan dua
mulsa dan pengolahan tanah.
d a n F r e e (1936,
dalam
Arsyad,
perlakuan
Menurut
Musgrave
1989) p e n g o l a h a n t a n a h t i d a k
selamanya menguntungkan, bahkan s e r i n g merugikan.
d i s e b a b l t a n p e n g o l a h a n t a n a h d a p a t ineningkatltan
hara
yaitu
dan mempertinggi l a j u e r o s i , khususnya
Hal i n i
liehilangan
pada
tanah-
tanah yang b e r l e r e n g curam.
Tuiuan
Berdasarkan
hertujuan
latar belakang d i atas,
penelitian
untuk mengetahui pengaruh mulsa dan
ini
pengolahan
t a n a h t e r h a d a p kehilangan bahan o r g a n i k dan u n s u r h a r a
P,
K,
C a d a n Mg) m e l a l u i e r o s i s e l a m a s a t u
musim
k a c a n g t a n a h (Arachis hypogaea L . ) v a r i e t a s P e l a n d u l c
t a n a h D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
(N,
tanam
pada
TINJAUAN PUSTAKA
S a t Uuu.mJ&~atl
C o k l a t- PK
( I l y s t r o i s e ~ t0lis1.k)
Sifat-sifat
telistur
Eisik
9
g/cm".
persen.
umumnya
baik,
b e r ~ i e l ~ u ,le111[8ung b e r d e b u
sail~j,~i
. .
Bobo t 1 . ~ 1 . t a n a h b e r k i s a r s n t a r a 0 . 9 0 -
Porositas
Pori
Darmaga
I i:it
lrnlpung
!empung h e r p a s i r .
0.97
LaLosol
drainase
tanah berkisar antara
cepat
tergolong
-
63
sangat
68
rendah
sampai r e n d a h , d r a i n a s e dan t a t a u d a r a t e r g o l o n g b a i k , a i r
t e r s e d i a rendah sampai s a n g a t t i n g g i , k o n s i s t e n s i
b a t a s h o c i s o n baur (Yogaswara,
1977; S o e p a r t u ,
1982).
Menurut Waluyo ( 1 9 8 9 ) d a l a m p e n e l i t i a n n y a
kan
bahwa
Latosol
Coklat
gembur,
mengemuka-
I{e~nerahan Darmaga
lnenlpunyai
i n d e k s s t a b i l i t a s s g r e g a t yang b e r a d a dalam k i s a r a n s t a b i l
h e r d a s a r k a n k l a s i f i l t a s i E l a c l i c l a h m S i t o r u s , t l a r i d j a j a dari
R s a t a ( 1 9 8 0 ) y a i t u a n t a r a 66 asi
30.
Uerdasarkan Itlasifili-
m e n u r u t Uhland d8.n 0 ' M e a l ( 1 9 5 1 ) dnlaJn S i t o r u s
(1980),
permeabilitas
tanah
Latosol
Coklat
Darrnga
b e r a d a d a l a ~ nl i i s s r a n seclong y a i t u a n t a r a
%L
;rL
Kemerahai.1
2.00
-
6.25.
Menurut
Darmaga
Dewayani
(1984)
Latosol
Coklat
p a d a l a p i s a n a t a s l ~ a p a s i t a st u k a r
Kemerahan
kation
kurang
d a r i 24 me/100 g l i a t , b e j e n u h a n b a s a 3 2 . 4 0 p e r s e n d a n
organik
1.17
persen.
menurut
taksonomi
(Snepartn, 1982).
Latosol Coklat
termasuk
ke
dalam
Kemerahan
Dystropept
C-
Darmaga
Oksik
E u s ih..
L &
&
i
Erosi
i
adalah p e r i s t i w o pindahnya
tanah a t a u bagian-bagian
l a i n o l e h media a l a m i .
~
~
atau
~
~
terangkutnya
t a n a h d a r i s u a t u tempat ke tempat
F'engangkutan a t a u pemindahan t a n a h
t e r s e b u t t e r j a d i o l e h m e d i a alami y a i t u a i r d a n a n g i n .
daerah
berikli~n tropika
penyebab
utama
bass-h,
tanah,
erosi
airlah
yang
sedangkan
D i
merupakan
angin
tidalr
mempunyai p e n g a r u h y a n g b e r a r t i ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .
Proses
agregat
bagian
e r o s i d i ~ n u l a id a r i t e r d i s p e r s i n y a t a n a h
tanah
o l e h d a y 8 tumbukan b u t i r a n
hujan
(1960)
air
menja.di
k e c i l y a n g l e p a s y a n g bemudian d i a n g k u t k e
l a i n m e l a l u i a l i r a n permukaan ( B s v e r , 1 9 5 6 ) .
jumlah tanali yang t e r d i s p e r s i dan
hujan
yang m e n g a l i r d i permukaan
atau
tempat
M e n u r u t Hose
terangkut
tanah
oleh
dipengaruhi
o l e h k e t i n g g i a n j a t u h n y a b u t i r a n h u j a n , k e c e p a t a n tumbulran
dan besarnya i n t e n s i t a s hujan yang t e r j a d i .
Menurut
hasil
Arsyad (1989) pada d a s a r n y a e r o s i
interalrsi kerja antara faktor-faktor
g r a f i , tulnbuh-tumbuhan
merupakan
ilrlim,
topo-
( v e g e t a s i ) , d a n manusia t e r h a d a p
t a n a h yang d i n y a t a k a n dalam persamaan d e s k r i p t i f b e r i k u t :
E3 f ( i , I ,
V,
t , m)
dimana E a d a l a h e r o s i ,
v adalah vegetasi,
i adalah iklim, r adalah topografi,
t a d a l a h t a n a h dan m a d a l a h manusia.
P e r s a m a a n t e r s e b u t mengandung d u a j e n i s p e u b a h , y a i t u
(1)
faktor-faktor
tumbuh-tumbuhan
yang
dapat
diubah
manusia
y a n g tumbuh d i a t a s t a n a h
(v),
seperti
sebagian
~
sifat-sifst
tsnsh
i t ) y n i t u kesuburan
tanah,
ketahanan
a g r e g a t dan k a p a s i t a s i n f i l t r a s i , dan s a t u unsur t o p o g r a f i
( r ) y a i t u panjang lereng; dan (2) faktor-faktor yang t i d a k
dapat
diubah o l e h manusia s e p e r t i iklim ( i ) , t i p e
tanah
d a n kecuraman l e r e n g .
u m K L _ T ; i &
Pengolahan
t a n a h merupakan m a n i p u l a s i
mekanik
pada
t a n a h yang digunakan untuk mendapatkan k o n d i s i f i s i k t a n a h
yang b a i k yang s a n g a t dibutuhkan untuk pertumbuhan tanan~an
(Baver,
1956).
Menurut
adalah
Arsyad (1989) t u j u u n pokok p e n g o l a h a n
m e n y i a p k a n t e m p a t t-umbuh b a g i
bibit,
tanah
mencigtakan
d a e r a h p e r a l t a r a n y a n g b a i l i , nlelnbenan~kan s i s a - s i s a t a n a n a n ,
dan memberantas gulma.
Sedangkan peranan pengolahan t a n a h
dalam k o n s e r v a s i t a n a h a d a l a h s e d i k i t s e k a l i , bahkan d a p a t
merugilran.
Dengan p e n g o l a h a n t a n a h ,
dan
cepat menyerap a i r h u j a n
lebih
tanah menjadi
sehingga
mengurangi
a l i r a n permukaan, akan t e t a p i pengaruh i n i hanya
sementara.
Tanah yang t e l a h d i o l a h akan
s e h i n g g a mudah t e r e r o s i .
mengemultakan
bahwa
Daud ( 1 9 9 0 ) d a l a m
penurunan
produksi
jagung
hara
l e b i h besar pada tanah yang d i o l a h .
d i t u n j u b k a n p a d a T a b e l 1.
gembur
penelitiannya
tanah
yang
bersifat
menjadi
pengolahan
diduga karena telah
gembur
terjadi
altibat
pencucian
Hal
ini
T a b e l 1.
R a t a - r a t a Bobot Tongkol pada B e r b a g a i J e n i s
P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang
(Daud, 1990)
-
Pupuk Kandang
(ton/ha)
Keterangan:
TO
*)
M
P e n m a Tanah
T1
7'2%)
TO
Rata-rata
tanpa pengolahan
p e n g o l a h a n p a d a b a r i s tanaman
pengulahan i n t e n s i f
TI
T2
kid322.
S e t i a p bahan y a n g d i p a k a i pada permukaan t a n a h
k e h i l a n g a n a i r m e l a l u i penguapan
menghindari
menekan
pertumbuhan
gulma d a p a t dianggap
(Kohnke dan B e r t r a n d ,
dapat
m e l i n d u n g i permukaan t a n a h j u g a
sifat-sifat
Kohnke
fisik,
dan
terjadinya
kimia
Bertrand
proses
atau
untuk
sebagai
mulsa
1959; dan S o e p a r d i , 1 9 8 3 ) .
s i s a - s i s a tanaman s e b a g a i
Penggunaan
untuk
dan
(1959)
mulsa,
dapat
biologi
d i s p e r s i , tnemanta.pkan
memperbaiki
tanah.
~nulsa dapat
selain
Wenurut
tnemperkecil
agregat
tanah,
m r m p e r h a i k i s t r u k t u r t a n a h , m e m p e r t a h a n k a n k a p a s i t a s memagang a i r , d a n menekan a l i r a n p e r m u k a a n s e r t a e r o s i
yang
terjadi.
Menurut
kadar
hara
Purwowidodo ( 1 9 8 3 )
yang
dapat diambil
pemulsaan
tanaman
p e r b a i k a n k e l e m b a b a n clan t e m p e r a t u r t a n a h .
meningkatkan
sebagai
akibat
Kelembaban d a n
trmperatur
t a n a h y a n g o p t i m a l l e b i h memungkinkan
mening-
katnya ketersediaan unsur hara dalam tanah.
Kehlla.nnan HardErosi
subur
menyebabkan h i l a n g n y a l a p i s a n a t a s t a n a h
dan
baik
terkurangnya
air
1989).
tererosi
tanah
fisik
tanaman
pertumbuhan
kemampuan t a ' n a h u n t u k m e n y e r a p
(Arsyad,
yang
untuk
dan
Kerusakan yang t e r j a d i
b e r u p a kemunduran
seperti
kehilangan
yang
serta
~r~enahan
pada
tana.h
sifat-sifat
kimia
unsur
dan
hara
dan
bahan
o r g a n i k s e r t a memburuknya s i f a t f i s i k t a n a h .
Nenurut
Schwahs,
Frevert,
Berners,
dun
Edminster
( 1 9 6 4 ) k e h i l a n g a n u n s u r h a r a n l e l a l u i e r o s i sarna p e n t i n g n y a
dengan
kehilangan tanah i t u s e n d i r i .
terangkutnya
bahan
yang halus.
ini
organik dan
Erosi
menyebabkan
partikel-partikel
tanah
Dengan t e r a n g k u t n y a p a r t i k e l t a n a h y a n g h a l u s
mengakibatltan t e r j a d i n y a penurunan
karena pads partikel-partikel
kesuburan
tanah,
i n i l a h sebagian besar
unsur
hara terikat.
Hanson ( 1 9 7 2 ) mengemukakan s e l a i n e r o s i , masa1a.h y a n g
paling
serius
kehilangan
d i daerah t r o p i k a basah
hara
melalui
pencucian.
adalah
Cucah
tingginya
hujan
t i n g g i berhubungan dengan r a s i o p e r k o l a s i yang t i n g g i
k a p a s i t a s t u k a r liation t a n a h yang rendah d a p a t
yang
dan
mei1ingka.t-
kan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a .
Lipman
memperkirakan
dan
C o n y b e a ~ r e ( 1 9 3 0 , cbL8.n
bahwa k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
Thompson,
1957)
inelalui
erosi
lebih
besar
dibandingkan dangan yang
terangkut
tans~nan
(Tabel 2).
Tabal 2.
K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i T a n a m a n clan
E r o s i d i Amerika (Lipman d a n C o n y b e a r e ,
1 9 3 0 , &i.l.mn
Thompson, 1 9 5 7 )
................
...............
kg/ha
Tanaman
5.57
0.87
3.98
1.38
0.64
0.64
Erosi
5.54
2.44
32.45
34.96
16.79
1.40
Selanjutnya
mengenai
jumlah
Cooke (1985) mengemukakan
penelitiannya
unsur hara yang
oleh
diambil
tanaman
kacang-kacangan d i d a e r a h t r o p i k a (Tabel 3).
Tabel 3.
Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman Kacang-kacangan d i D a e r a h T r o p i k a
(Ccoke, 1985)
Tanaman
Hasil
Buncis
Kedelai
Xacang Tanah
1.0
1.0
1.0
Kehilangan
unsur
N,
P dan S
K
P
M
melalui
erosi
monimbulkan m a s a l a h y a n g l e h i h s e r i u s d i b a n d i n g k a n
k e h i l a n g a n C a , Mg, d a n K .
dengan
Hal i n i d i s e b a b k a n k e t e r s e d i a a n
P , d a n S d a l a n ~t a n a h b e r k u r a n g m e n u r u t k e d a l a m a n ,
unsur N,
sedang
dapat
C a , Mg, d a n K b e r t a m b a h m e n u r u t
Penyebaran
Gambar 2 .
unsur
terssbut dalam tanah
kedalaman
ditunjukkan
tanah.
pada
Nitrogen
Fosf o r
Kalsium
Gambar 1.
Kalium
Magnesi~~rn
Sulfur
Penyebaran Berbagai unsur Hara pada
P r o f i l T a n a h (Thompson, 1 9 5 7 )
Suatu
OrQ%nili
Kandungan b a h a n o r g a n i k t a n a h d i p e n g a r u h i o l e h i k l i m ,
t e k s t u r dan d r a i n a s e .
F a k t o r ililim y a n g s a n g a t
r u h y a i t u suhu dan c u r a h h u j a n .
berpenga-
Kadar bahan o r g a n i k makin
m e n i n g k a t dengan makin r e n d a h n y a suhu s e b a b p a d a suhu yang
rendah
proses dekomposisi berlangsung
lambat
(Soepardi,
19633.
Penurunan
dekomposisi
dan
cepat
kadar bahan o r g a n i k tanali
selain
juga t e r j a d i melalui erosi.
Carleton
Menurut
(1938) p e n u r u n a n k a d a r b a h a n
m e l a l u i e r o s i disebabkan k a r e n a bahan
mempunyai
k e r a p a t a n isi yang r e n d a h dan
melalui
Slater
organik
organik
terakumulasi
yang
ini
di
lapisati
s t a s s e h i t i g g a i ~ i e m ~ ~ d a h ka n
liran
Tabel 4 .
perioukaan
untuli
P e n g a r u h P e n g o l a t i a n Tanah T e r h a d a p Kadar
Bahan O r g a n i k Tanah
Podsolik
Lampung
(P~irwowiduda, 1983)
Kadar Bahan O r g a n i k
Tahun k e - 2
Tahun ke-.3
Diolah satu k a l i , dibiarkan
terbuka
2.56
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam dan d i b e r i mulsa
2.63
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam
2.33
Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
b i a s a dart d i b e r i m u l s a
2.63
2 . fi8
D i o l a h s e t i a p sebeluni tanam
2.68
2.25
Tidal; d i o l a h d a n d i b e r i inulsa
2.68
3.15
Bahan
rangi
erosi,
Pemberian mulsa
m e r a t a d i a t a s permukaan t a n a h
karena
butiran
yang
o r g a n i k yang h i l a n g i n e l a l u i e r o s i d a p a t
dengan c a r a p e m b e r i a n m u l s a .
ditebar
3.08
mulsa
dapat
mencegah
dapat
langsung
dispersi
merupakan t a h a p a w a l e r o s i d a p a t d i h i n d a r k a n
dan Giddens, 1957).
tanah
(Roger
S e l a i n dengan pemberian mulsa,
untuk
kandungan bahan o r g a n i k d a l a m t a n a h
dapat
d e n g a n c a r a menerapkan s i s t e m p e n g o l a h a n
tanah
mempertahankan
dilakukan
yang
mengurangi
tumbukan
hujan yang j a t u h s e h i n g g a p r o s e s
diku-
minimum.
Poda
pengolahan
K+k i
disajikan
4
d a n N e i s c ~ r ~( 1 9 7 5 3
Tisrlalr
d i b s g i dalam d u s brntul:
nitrogen
annrganik.
Yang
a n o r g a n i k a d a l a h NH4t
NO^-,
organik
tma!?
y s i t u n i t r o g e n urgsnil:
termasuk
No3-,
ke
dalam
ds~i
bentuk
NO, N20 d a n N2;
sedang
t e r ~ n a s u kt e n t u k o r g a n i k a d a l a h p r u t e i n , asam
amino,
bentuk
Dari k e d u a
i n i n i t r o g e n o r g a n i k merupakan b e n t u k yang
dominan
y s i t u 97
-
Brady, 1960).
98 p e r s e n d a r i N - t o t a l
tanah
Walaupun j u m l a h n i t r o g e n
tanaman.
tanaman
Bentuk
hila
i n i akan
t e l a h mengalami
menjadi
reaksi
paling
(Ruckman
organik
h e s a r akan t e t a p i berada dalam Lentuk yang t i d a k
bagi
dalam
nitrogen
g u l a aminn d a n senyawa kompleks amino l a i n n y a .
dan
pengaruh
,-:g p
?,
fienurut
yang
mengenai
t a n a h t e r h a d a p kandungan bahan
',r??.7-,.
dsFat
tabel
ini
tersedia
tersedia
enzimatik
hagi
sepecti
r j , t.l ; ~. j - j l s a s i ,a n l o n i f i l t a s i d n n n i t r i f i l t s s i ( ' S c r e p a r d i , 1 I i 8 i i )
Karidurigan
nitrogen
berkisar
antara
Kandungan
ini
vegetasi,
Pada
lebih
tanah
tanah
0.02 - 0.40 persen
sangat
dipengaruhi
pertanian
1964).
lapisan
olah.
rileh
ililim,
tipe
topngrafi
nitrogen tanah dipengaruhi oleh tekstur
yang b e r t e k s t u r h a l u s
nitrogen
d i l i h a t pads Tabel 5.
dan
Menurut Bartholomew d a n C l a r k (1965)
pada
berbagai
tanah.
ltandunga~n n i t r o g e r i n y a
t i n g g i d a r i tanah yang b e r t e k s t u r kasar.
kandungan
umumnya
pada
j e n i s tanah, a l i t i v i t a s manusia,
waktu (Black,
kandungan
pada
tekstur
Besarnya
tanah
dapat
Tabel 5.
7
"
1
rltstur
Kandungan N i t r o g e n K a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i
K e l a s T e k s u r Tanah D a r a t d i Iowa ( B a r t h o l o mew d a n C l a r k , 1 9 6 5 )
--
.
Kandungan N
-
.... x .....
Fasir
Fasir halus
Lempung G e r p a s i r
Lempung
Lempung b e r d e b u
0.027
0.042
0.100
0.188
0.230
Menurut Leiwakabessy (1383) h i l a n g n y a n i t r o g e n
terjadi
melalui pencucian,
fiksasi
dan
erosi.
(1975)
melalui
erosi
pemberian
mulsa.
n i t r o g e n m e l a l u i e r o s i d a r i t a n a h yang
diberi
bahwa
oleh
Kshilangan
B u r w e l l , Timmons,
volatilisasi,
Holt
herpendapat
dipengaruhi
denitrifikasi,
tanah
kehilangan
dan
nitrogen
s i s t e m penanaman d a n
mulsa adalah 0 . 0 9 kg/ha/tahun,
sedang tanpa mulsa
sebesar
146.65 kg/ha/tahun.
Kehilangan
dibandingkan
dengan
erosi
terkonsentrasi
nitrogen
dalam
nitrogen mulalui e r u s i lebih
unsur
hara
pada. b a g i a n
gawat
lainnya
atas
karena
profil
jumlah l e b i h b e s a r dibandingkan dengan
bila
ta.na.h
unsur
lain
yang digunakan
vleh
(Black, 1964).
Menurut Hanson ( 1 9 7 2 ) N - t e r s e d i a
tanaman
berkisar
a n t a r a 50-60 p e r s e n , dan
lainnya hilang melalui pencucian,
e r o s i dan
40-50
persen
volatilisasi.
an F e s f a r
Menurut
merupakan
Buckman
bentuk
yang
d a n B r a d y (19GU)
paling
dominan
bentuk
P-organik
yaitu sebesar 65
persen
dari
d a r i kandungan t o t a l P t a n a h .
P
total
t a n a h t e r i k a t pada
50
Sekitar
permukaan
persen
liat
dalam
l a p i s a n o l a h s e h i n g g a mudah h i l a n g m e l a l u i e r o s i .
l(andu;n$ar~ f o s f o r
dalam
tanah
b e r t e d a mcnttrut j e r i i s t a n a h n y a .
mengandung
tanah
ulnumnya
'I'anati yang muda
f o s f o r yang l e b i h t i n g g i
juga berbeda.
dun
lsiasanya
dibandinglian
S e l a i n i t u penyebarannya dalam
tua.
rendah
dengan
prof il
tanah
Kandungan f o s f o r d a l a m l a p i s a n o l a h
berbi-
s a r a n t a r a 0 . 0 2 - 0.30 persen (Leiwakabessy, 1983).
Pada
kondisi
ala.mi, f o s f o r
u n s u r y a n g ilitmobil.
dala~n tanah
F o s f o r yartg c l i b e r i k a n lte d a l a m
t e t a p b e r a d a d i 1apisa.n a h a s , j i k a t i c i a k
akan
merupakan
tartah
climasukkan
s e c a r a mekanik ke l a p i s a n y a n g l e b i h d a l a m .
Kolodny
Knoblauch,
langan
P
dan B r i l l ( 1 9 4 2 ) m e n e l i t i
m e l a l u i e r o s i p a d a empat
kondisi
tanah
yaitu
m~llsa, d i t a n a m i
tanah
bers,
garidum
dan
dan
diberi
mulsa.
D a r i empat k o n d i s i t a n a h i n i j u m l a h P y a n g
hilang
dari
tanah
kg/ha/tahun
d i b e r i p u p ~ ? kh i j a u s e b a g a i
kehi-
k o ~ n b i n a s i a n t a r a tanaman
yang
diberakan
dari
t a n a h y a n g d i b e r i pupuk
mulsa, 28 kg/ha/tahun
16 k g / h a / t a h u n
adalah
gandum
62
kg/ha/tahun,
hijau
36
sebagai
d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum, d a n
d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum d a n
diberi
mulsa.
Menurut
fosfor
Stoltenberg
dan
White
(1953)
kehilangan
t n e l a l u i e r o s i d i p e n g a r u h i o l e h j e n i s tanaman
yartg
ditanam
dan tindakan konservasi.
Hal i n i
dapat
dilihat
psda Tabel 6
Tabel 6 .
Jenis
K e h i l a n g a n F o s f o r M e l a l u i E r o s i pada Berba-g a i S i s t e m Pennnsman d a n T i n d a k a n K o n s e r v a si ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)
Tanaman
S i s t e m Penanaman
K e h i l a n g a n PzOs
Jagung
Jagung
Kacang t a n a h
Kacang t a n a h
Gandurn
Gandum
Rumpu t
Rumput
Keterangan:
P
tanpa konservasi
dengan k o n s e r v a s i (penanaman menurut k n n t u r ,
d i l t a p u r , d i b e r i m u l s a b e r u p a pupuk h i j a u )
C
Kalium
barjumlah
yang
K
langan
pada
s e d i k i t , karena sebagian besar K
setiap
saat
terikat
kuat
l i a t d a n tali t e r s e d i a b a g i t a n a m a n .
fraksi
pada
dapat dipertukarkan
yang
paling besar terjadi
pencucian (Soapardi,
melalui
Kehi-
erosi
dan
1983).
Menurut Hays, Bays dan Hull (1948) kehilangan K d a p a t
dipertukarkan melalui e r o s i tergantung pada j e n i s
yang
ditanam.
K-total
K
yang
Penanaman
gandum
menyebabkan
tanaman
kehilangan
s e b e s a r 854 kg/ha dan b i l a d i t a n a m i jagung
jumlah
Dari
jumlah
h i l a n g berkurang menjadi 28 kg/ha.
yang
hilang
i n i dalam be