Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengelolaan Tanah terhadap Kehilangan Bahan Organik N, P, K, Ca, dan Mg melalui Erosi selama Satu Musim Tanam Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.) Varietas Pelanduk pada Dystropept Oksik Darmaga

"

"

Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a

".

Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu

".

Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a


PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA

Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI

JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR

1990

RINGKASAN

MARIA

CHRISTINA WISNU W A R D A N I .


Pengaruh Pemberian

Mulsa

d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,

K,

Ca

Kacang

d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a

Satu

M,


M u s i ~ n Tanam

t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t

Oksik

Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n

Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa

dan

organik,

pengolahan
N,

tanah


terhadap

P , K , C a d a n Mg m e l a l u i

pemberinn

kehilangan
erosi

bahan

selama

satu

musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan


Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n

Ca

erosi

d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -

trasi

unsur haranya.

Untuk m e l i h a t b e s a r n y a

unsur

hara

yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.

Rancangan

percobaan yang digunakan adalah

a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .

rancangan

S e t i a p kemiringan

lereng

d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n

tanah

dan 5 t a r a f pemberian mulsa.

digu-


Pengolahan tanah yang

n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2

(pengo-

lahan

masing-

tanah biasa).

Dosis mulsa yang

diberikan

BKM/ha,

3.7


dengan

persen

t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan

BKM/ha

m u l s a s e b e s a r 0 %,

atau

setara

2 5 %,

50

%,


75 % d a n 100 % .

Hasil
sangat
erosi

p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa

pemberian

n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan

tanaman

mulsa

sampai


n y a t a meningkatkan
pada

perlakuan

serapan

mulsa

3.7

mulsa
melalui

hara
ton

oleh

BKM/ha.


Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah

d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan

unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.

kehilangan

T e t a p i ada kecende-

r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n

tiutir8.n

dispersi

tanah

dihindarkan.

agregat

hujan s e c a r a
yang

Dengan

langsung

merupakan t a h a p
terhindarnya

sehingga

awal

proses

erosi

proses

dapat

penghancuran

t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n

kecil

dan

u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,

menghindari

kehilangan

unsur

sebaiknya digunakan pengolahan tanah

p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.

hara

melalui

minimum

dan

PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB

(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA

Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI

L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar

Sarjana P e r t a n i a n
pada

F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r

JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0

Judul

:

PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen

L.)

VARIETAS

PBLANDUK

DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a

: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI

Nomor P o k o k

:

A23.0511

b

He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.

Dr.

Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan

(Arnc:his

PADA

RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968

dari

d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a

dan

29

Ibu

Mei

Martina

sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD

t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r

Xaverius

sekolah
tahun

Kotabumi

menengah
1983

Lampung

Utara.

Kemudian

p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s

tamat

Kotabumi

d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s

di

di

yada
SMA

Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor

melalui

diterima

jalur

sebagai

PMDK.

mahasiswa

Kemudian

pada

Jurusan

Tanah,

P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.

sebagai
Pertanian

tahun

1987

Fakultas

KATA PENGANTAR
Puji

dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke

hadirat

Tuhan

Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga

penulis

dapat

rnenyelesaikan

laporan

masalah

khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar

sebagai
Pertanian
Bogor.

pada

Fakultas

Pertanian,

Institut

Sarjana
Pertanian

Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh

pemberian

mulsa dan pengolahan tanah terhadap

bahan o r g a n i k , N,

kehilangan

P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim

tanam

k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.

Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing

y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-

ran-saran

p a i penyusunan laporan i n i ,
2.

I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran

k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -

langsung,
3.

I r . Soedarmo yang

telah

memberikan s a r a n - s a r a n

selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.

Bapak
bantuan

dan

Ibu t e r c i n t a yang

telah

memberikan

m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a

yang t i d a k t e r n i l a i ,

restu

5.

Rekan-rekan

(Ita,

Asrul, Erdin,

Riyono)

t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m

yang

menyelesai-

kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,

6.

Semua p i h a k
penelitian

Penulis
Meskipun

yang

telah

membantu

pelaksanaan

ini.

m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum

demilcian

semoga l a p o r a n

ini

dapat

sempurna.
memberilran

sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990

Penulis

DAFTAR IS1
I.Ialaman

...................................

DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN

..................................
....................................

TINJAUAN PUSTAKA

...............................

4

.....

5

..........................

6

.....................................

7

.......

8

...............................

18

...............

18

K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i

BAHAN DAN METODE

1

4

E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn

Mulsa

ix

........................

S i f a t Umum L a t o s o l

Pengolahan Tanah

v

Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t

............................

.........................

Metode P e n e l i t i a n

A n a l i s i s Laboratorium

24
24

...........................

26

..................

26

K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a

.................

29

................

34

K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r

...........

39

..........

43

........

48

Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN

19

.......................

Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN

.....................

18

....................

53

"

"

Akulah t e r a n g dunia;
b a r a n g a i a p a m e n g i k u t S Aku,
i a t i d a k akan b e r j a l a n dalem k e g e l a p e n ,
m e l a i n k a n i s a k a n mempunyai t e r a n g d u n i a

".

Kamu a k a n m e n g s t a h u i k e b e n a r a n ,
d a n k e b e n a r a n i t u a k a n m e m e r d e k a k a n kamu

".

Peraambahan untuk:
Bappk d a n I b u ,
mas Dana, mas A n t o
D o d i , Bgunq t e r c i n t a

PENGARUH PEMBERIAN FAULSA DAN PENGOLAHAN TAN AH
TERHADAP KEWILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P, K, Ca DAN Mg
MELALUI EROSI SELAMA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAH
(Arachis lzypogaea 1.) VARIETAS PELANDUK
PADA DYSTROPEPT OKSIK DARMAGA

Oleh
MARIA CHRISTINA WlSNU WARDANI

JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
BOGOR

1990

RINGKASAN

MARIA

CHRISTINA WISNU W A R D A N I .

Pengaruh Pemberian

Mulsa

d a n P e n g o l a h a r i ' r s n a h T e r h a d a g K e h i l a n g o n f3aha.n O r g a n i k ,
P,

K,

Ca

Kacang

d a n Mg M e l a u i E r o s i S e l a m a

Satu

M,

M u s i ~ n Tanam

t a n a h ( A r a c h i s hypogaea L. ) p a d a D y s t r o p e p t

Oksik

Darmaga ( D i b a w a h b i m b i n g a n OTENG M A R I D J A J A ) .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga d e n g a n t i g a k e m i r i n g a n l e r e n g g a i t u 7 , 9 d a n 1 4 p e r s e n

Tujuan p e n e l i t i a n adalah untuk m e l i h a t pengaruh
mulsa

dan

organik,

pengolahan
N,

tanah

terhadap

P , K , C a d a n Mg m e l a l u i

pemberinn

kehilangan
erosi

bahan

selama

satu

musim t a n a m k a c a n g t a n a h ( A r a c h i s h y p o g a e a L . ) .
U n t u k m e n g u k u r k e h i l a n g a n b a h a n o r g a n i k , N, P , K ,
dan

Mg m e l a l u i e r o s i , s e d i m e n d a r i s e t i a p l t e j a d i a n

Ca

erosi

d i c a ~ n p u r k a nd a n d i a m b i l c o n t o h n y a u n t u k d i a n a l i s i s k o n s e n -

trasi

unsur haranya.

Untuk m e l i h a t b e s a r n y a

unsur

hara

yang d i s e r a p tanaman, d i l a k u k a n a n a l i s i s tanaman pada saat
tanaman berumur 7 minggu.
Rancangan

percobaan yang digunakan adalah

a c a k kelompok dengan 3 u l a n g a n .

rancangan

S e t i a p kemiringan

lereng

d i b e r i p e r l a k u a n k o m b i n a s i a n t a r a 2 cara p e n g o l a h a n

tanah

dan 5 t a r a f pemberian mulsa.

digu-

Pengolahan tanah yang

n a k a n a d a l a h T 1 ( p e n g o l a h a n t a n a h minimum) d a n T2

(pengo-

lahan

masing-

tanah biasa).

Dosis mulsa yang

diberikan

BKM/ha,

3.7

dengan

persen

t o n BKM/ha d a n 4 . 9 t o n
penutupan

BKM/ha

m u l s a s e b e s a r 0 %,

atau

setara

2 5 %,

50

%,

75 % d a n 100 % .

Hasil
sangat
erosi

p e n e l i t i a n menunjukkan bahwa

pemberian

n y a t a d a l a m menekan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a
dan

tanaman

mulsa

sampai

n y a t a meningkatkan
pada

perlakuan

serapan

mulsa

3.7

mulsa
melalui

hara
ton

oleh

BKM/ha.

Sedangkan pengolahan t a n a h dan i n t e r a k s i a n t a r a pengolahan
tanah

d a n p e m b e r i a n m u l s a t i d a k n y a t a menekan

unsur hara m e l a l u i e r o s i dan tanaman.

kehilangan

T e t a p i ada kecende-

r u n g a n bahwa p e n g o l a h a n t a n a h b i a s a menyebabkan k e h i l a n g a n
u n s u r h a r a l e b i h b e s a r d a r i p x d a p e n g o l a h a n t a n a h mj.ni~num.
Pemberian mulsa d a p a t m e l i n d u n g i permukaan t a n a h d a r i
puku1a.n

tiutir8.n

dispersi

tanah

dihindarkan.

agregat

hujan s e c a r a
yang

Dengan

langsung

merupakan t a h a p
terhindarnya

sehingga

awal

proses

erosi

proses

dapat

penghancuran

t a n a h maka e r o s i y a n g t e r j a d i s e m a k i n

kecil

dan

u n s u r h a r a yang h i l a n g p u n m e n j a d i k e c i l .
Untuk
erosi,

menghindari

kehilangan

unsur

sebaiknya digunakan pengolahan tanah

p e m b e r i a n m u l s a s e b a n y a k 2 . 4 t o n BKM/ha.

hara

melalui

minimum

dan

PBNGARUH PEMBERIAN MULSA DAN PENGOLAHAN TANAH
TERWADAP KEHILANGAN BAHAN ORGANIK, N, P , K , C a DAN Mg
MELALUI E R O S I SELANA SATU MUSIM TANAM KACANG TANAB

(Arachis hypogaea L . ) V A R I E T A S PELANDUK
PADA DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA

Oleh
MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI

L a p o r a n Masalah K h u s u s
sebagai s a l a h s a t u syarat u n t u k m e m p e r o l e h gelar

Sarjana P e r t a n i a n
pada

F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r

JURUSAN TANAH, FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
1 9 9 0

Judul

:

PENGARUH P E H B E R I A N MULSA DAN PBNGOLAHAN
TANAH TERHADAP KBHILANGAN BAHAN ORGANIK
N , P , K , C a DAN Ng H E L A L U I E R O S I SBLAHA
SATU MUSIH TANAN RACANG TANAlI
hypogaen

L.)

VARIETAS

PBLANDUK

DYSTROPEPT O K S I K DARMAGA
Nama M a h a s i s w a

: MARIA C H R I S T I N A WISNU WARDANI

Nomor P o k o k

:

A23.0511

b

He&i
D r . I r . O t e n e I l a r i d j a j a , M-Sc.

Dr.

Ir. S a r w o n o H a r d j o w i g e n o
K e t u a Jurusan

(Arnc:his

PADA

RIWAYAT HIDUP
Penulis
1968

dari

d i l a h i r k a n d i Rotabumi pada tanggal.
Rapak E.C. T r o e s t a R a h a r d j a

dan

29

Ibu

Mei

Martina

sebagai p u t r i k e t i g a d a r i lima bersaudara.
Pada
SD

t a h u n 1960 p e n u l i s menamatkan s e k o l a h d a s a r

Xaverius

sekolah
tahun

Kotabumi

menengah
1983

Lampung

Utara.

Kemudian

p e r t a ~ n ad i SMP X a v e r i u s

tamat

Kotabumi

d a n l u l u s d a r i s e k o l a h menengah a t a s

di

di

yada
SMA

Marsudiluhur Yogyakarta pada tahun 1986.
S e l a n j u t n y a pada tahun 1986 p e n u l i s d i t e r i m a
mahasiswa T i n g k a t P e r s i a p a n Bersama d i I n s t i t u t
Bogor

melalui

diterima

jalur

sebagai

PMDK.

mahasiswa

Kemudian

pada

Jurusan

Tanah,

P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.

sebagai
Pertanian

tahun

1987

Fakultas

KATA PENGANTAR
Puji

dan syultur p e n u l i s panjatlcan ke

hadirat

Tuhan

Yang M a h a e s a y a n g t e l a h m e m b e r i k a n r a h m a t d a n p e t u n j u k N y a ,
sehingga

penulis

dapat

rnenyelesaikan

laporan

masalah

khusus i n i .
Laporan i n i merupakan h a s i l penelaahan masalah khusus
s a l a h s a t u s y a r a t untulc memperoleh gelar

sebagai
Pertanian
Bogor.

pada

Fakultas

Pertanian,

Institut

Sarjana
Pertanian

Pada laporan i n i p e n u l i s meneliti tentang pengaruh

pemberian

mulsa dan pengolahan tanah terhadap

bahan o r g a n i k , N,

kehilangan

P, K, C a d a n Mg selama s a t u musim

tanam

k a c a n g t a n a h p a d a D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.
P a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima k a s i h
kepada:
1.

Dr. I r . O t e n g I l a r i d j a j a , M . S c . s e l a k u d o s e n pembimbing

y a n g t e l a h memberikan bimbingan d a n sal c e p a d a p e n u l i s s e j a k p e r e n c a n a a n sam-

ran-saran

p a i penyusunan laporan i n i ,
2.

I r . Soewarno yang t e l a h memberikan bimbingan d a n
saran-saran

k e p a d a p e n u l i s selarna p e n e l i t i a n b e r -

langsung,
3.

I r . Soedarmo yang

telah

memberikan s a r a n - s a r a n

selama p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g ,
4.

Bapak
bantuan

dan

Ibu t e r c i n t a yang

telah

memberikan

m o r i l maupun m a t e r i i l s e r t a d o a

yang t i d a k t e r n i l a i ,

restu

5.

Rekan-rekan

(Ita,

Asrul, Erdin,

Riyono)

t e l a h b a n y a k membantu p e n u l i s d a l a m

yang

menyelesai-

kan m a s a l a h k h u s u s i n i ,

6.

Semua p i h a k
penelitian

Penulis
Meskipun

yang

telah

membantu

pelaksanaan

ini.

m e n y a d a r i bahwa l a p o r a n i n i belum

demilcian

semoga l a p o r a n

ini

dapat

sempurna.
memberilran

sumbangan y a n g b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya.
B o g o r , Nopember 1990

Penulis

DAFTAR IS1
I.Ialaman

...................................

DAFTAR TABEL
DAFTAR GAMBAR
PENDAHULUAN

..................................
....................................

TINJAUAN PUSTAKA

...............................

4

.....

5

..........................

6

.....................................

7

.......

8

...............................

18

...............

18

K e h i l a n g a n Unsur H a r a M e l a l u i E r o s i

BAHAN DAN METODE

1

4

E r o s i dan F n k t o r yang Mempengaruhinyn

Mulsa

ix

........................

S i f a t Umum L a t o s o l

Pengolahan Tanah

v

Tempat d a n Waktu P e n e l i t i a n
Bahan d a n A l a t

............................

.........................

Metode P e n e l i t i a n

A n a l i s i s Laboratorium

24
24

...........................

26

..................

26

K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Kehilangan Nitrogen T o t a l
Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a

.................

29

................

34

K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u b a r

...........

39

..........

43

........

48

Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r
K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r
KESIMPULAN DAN SARAN

19

.......................

Rancangan P e r c o b a a n
HASIL D A N PEMBAHASAN

.....................

18

....................

53

................................

53

.....................................

53

Kesimpulan

Saran

DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN

.................................

.......................................

55
58

DAFTAR TABEL

Nomor

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

R a t a - r a t a Bobot Tongkol p a d a B e r b a g a i J e n i s P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang (Daud, 1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i Tanaman d a n
E r o s i d i Amerika (Lipman dan C o n y b e a r e ,
1930, f i . i h n Thompson, 1 9 5 7 ) . . . . . . . . . . . .

9

Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman K a c a n g - k a c a n g a n d i D a e r a h T r o p i k a
..........................
(Cooke, 1985)

9

Pengaruh Pengolahan Tanah Terhadap Kadar
Bahan O r g a n i k T a n a h P o d s o l i k
Lampung
....................
(Purwowidodo, 1983)

11

Kandungan N i t r o g e n R a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i K e l a s T e k s t u r Tanah D a r a t d i Iowa
(Bartholomew d a C
~ l a r k , 1965) . . . . . . . . . .

3.3

Kehilangan FosPor M e l a l u i E r o s i pada Berb a g a i S i s t e m P e n a n a m a n d a n T i n d a k a n Kons e r v a s i ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)
..

15

Kombinasi P e r l a k u a n yang
S e t i a p Petak Percobaan

21

Diberikan

pada

.................

8.

Metode A n a l i s i s Tanah

..................

24

9.

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
Melalui Erosi
..........................

26

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Bahan O r g a n i k
M e l a l u i A l i r a n Permukaan dan P e r k o l a s i

28

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap K e h i l a n g a n N-Total M e l a l u i
Erosi
..................................

30

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total M e l a l u i
Tanaman
................................

32

10.

11.

12.

Halaman

Nomor
13.

14.

15.

16.

.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan N-Total Melalui.
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........

33

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
Melalui Erosi
..........................

34

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i Tanaman
........................

36

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
Tanah Terhadap Kehilangan F o s f o r T e r s e d i a
M e l a l u i A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i

38

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Erosi
..................................

40

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
Tanaman
................................

41

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n K-dd
Melalui
.......................
A l i r a n Permukaan

42

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
Erosi
..................................

44

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h ~ e r h a d < p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
................................
Tanaman

45

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Ca-dd
Melalui
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i
.........

47

23.

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Erosi
..................................

24.

Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
Tanaman
................................

Nomor
25.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Halaman
Pengaruh Pemberian Mulsa dan Pengolahan
T a n a h T e r h a d a p K e h i l a n g a n Mg-dd
Melalui
.........
A l i r a n Permukaan d a n P e r k o l a s i

51

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.....
l a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i E r o s i

59

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Bahan O r g a n i k M e l a l u i A l i r a n P e r mukaan d a n P e r k o l a s i
...................

59

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehi...........
langan N-Total M e l a l u i E r o s i

60

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N - T o t a l M e l a l u i Tanaman
.........

60

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n N-Total M e l a l u i A l i r a n Permukaan
dan Perkolasi
..........................

60

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Erosi
...

61

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n E o s f o r T e r s e d i a M e l a l u i Tanaman

61

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehilangan Fosfor Tersedia Melalui Aliran
Permukaan d a n P e r k o l a s i
................

61

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i E r o s i
..............

62

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Rehil a n g a n K-dd M e l a l u i T a n a m a n
............

62

Nomor

11.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n K-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................

12.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m h e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehi.............
l a n g a n Ca-dd M e l a l u i E r o s i

13.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i Tanaman
...........

14.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n Pengolahan Tanah Terhadap Kehil a n g a n Ca-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi
..............................

15.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa d a n P e n g o l a h a n Tanah T e r h a d a p Kehi.............
l a n g a n Mg-dd M e l a l u i E r o s i

16.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah T e r h a d a p Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i Tanaman
...........

17.

A n a l i s i s S i d i k Ragam P e n g a r u h P e m b e r i a n
Mulsa dan Pengolahan Tanah Tsrhad'ap Kehil a n g a n Mg-dd M e l a l u i A l i r a n P e r m u k a a n d a n
Perkolasi ..............................

18.

A k u m u l a s i E r o s i S e l a m a S a t u Musim Tanam
...........................
Kacang Tanah

19.

P r o d u k s i K a c a n g T a n a h S e l a m a S a t u Musim
Tanam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.

D a t a C u r a h H u j a n S e l a m a S a t u Musim Tanam
Kacang Tanah
...........................

DAFTAR GAMBAR

Halaman

3.

-

4.

Kehilangan

5.

Kehilangan Nitrogen
......
d a n Tanaman

6.

Kehilangan Fosfor T e r s e d i a Melalui E r o s i
d a n Tanaman
...........................

7.

K e h i l a n g a n Kalium D a p a t D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tana.man
.....................

8.

Kehilangan Kalsium Dapat D i t u k a r M e l a l u i
E r o s i d a n Tanaman
.....................

9.

K e h i l a n g a n Magnesium D a p a t D i t u k a r Mela.................
l u i E r o s i d a n Tanaman

1.

P e n y e b a r a n B e r b a g a i Unsur Hara p a d a Suat u P r o f i l Tanah (Thompson, 1957) . . . . . .

2.

Bagan Bak Penampung A l i r a n Permukaan d a n
E r o s i dengan S i s t e m Geib D i v i s o r ( M u l t i -

.........................

Bagan P e t a k P e r c o b a a n K o n s e r v a s i Tamah
d a n A i r , IPB, Darmaga. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bahan

Organik Melalui E r o s i
T o t a l Melalui E r o s i

.....................

PENDAHULUAN

Dewasa
populasi

i n i perbandingan l u a s lahan pertanian
penduduk

bertambahnya

semakin

menurun

Penurunan t e r s e b u t

waktu.

dengan

dengan

semakin

disebabkan

pertambal'lan p e n d u d u k y a n g t i d a k s e i m b a n g d e n g a n

oleh

perluasan

areal p e r t a n i a n baru.
Jumlah
diimbangi
pangan.

penduduk

yang semakin

meningkat

ini

dengan peningkatan produksi p e r t a n i a n
Salah

satu

alternatif

yang

perlu

terutama

digunakan

untuk

meningkatkan produksi p e r t a n i a n a d a l a h e k s t e n s i f i k a s i a t a u
perluasan

areal

memungkinkan

pertanian.

yaitu

Ekstensifikasi

perluasan areal

yang

pertanian

paling

ke

lahan

k e r i n g a t a u ke l a h a n p e r t a n i a n yang b e r l e r e n g .
Permasalahan
kering
menurun

dsn

yang

berlereng
Penurunan

perlu

diperhatikan

adalah

pada

produktivitas

produktivitas

tanah

lahan

yang

cepat

antara

lain

disebabkan o l e h pemanfaatan t a n a h yang t i d a k s e s u a i dengan
Itemampuannya,
tanah.

t e r j a d i n y a e r o s i dan

Terjadinya

erosi

kemunduran

umumnya

kesuburan

disebabkan

t e r b u k a n y a permukaan t a n a h u n t u k u s a h a p e r t a n i a n

oleh

sehingga

mudah t e r k e n a t u ~ n b u k a n e n e r g i b u t i r h u j a n y a n g j a t u h .
Kerusakan t a n a h yang disebabkan e r o s i d a p a t b e r a k i b a t
luas,

karena

erosi tidak

produktivitas tanah

hanya

t e t a p i juga

menyebahkan

menurunnya

d a p a t menimbulkan

ireru-

sakan-kerusakan d i daerah h i l i r berupa pendangkalan

waduk

dan

saluran

i r i g a s i s e h i n g g a mengaliibatkan

banjir

pada

a u s i m h u j a n d a n k e b e r i n g a n pada. musim k e m a r a u .
Menurut
1apisa.n

Arsyad

tanah

(1989) e r o s i

yang

subur

dart

menyebabkan
baili

untuli

hilangnya
pertumbuhan

t a n a m a n s e r t a b e r k u r a n g n y a kemampuan t a n a h u n t u k
dan

air.

menahan

Tanah yang

diendapkan d i tempat l a i n .
yang

ditimbulkan

tempat,
pada

yaitu

tempat

diendapkan

tersebut

akan

Dengan d e m i k i a n maka l c e r u s a k a n

peristiwa erosi

terjadi

( 1 ) pada tanah tempat e r o s i
t u j u a n a k h i r t a n a h yang

di

dua

terjadi,

(2)

terangkut

tersebut

.

Kerusakan
terjadi

oleh

terangkut

menyerap

yang

berupa

clialarni

pada

tanah

liimia

kemunduran s i f a t - s i f a t

tanah

seperti

kehilangan unsur hara

serta

memburulinya s i f a t - s i f a t f i s i k .

hilangnya

lapisan

mempunyai

sifat-sifat

tempat

dan

dan

bahan

Hal i . n i

t a n a h s e t e b a l 15 -

atas

kimia dan f i s i k

erosi

organik

disebahkan

cm

yang

baib

dari

30

lebih

fisik

l a p i s a n bawah ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .

Dalanl

jangka

produlitivitas

pendelc

tanah,

erosi

menyebablran

sedang dalam jangka

'

penurunan

panjang

menyebabkan p e n d a n g k a l a n waduk, d a n a u , s u n g a i d a n
Selain i t u unsur-unsur

irigasi.
erosi

danau

besarnya
dilakukan

sehingga

akibat

terjadilah

untuk

oleh

aliran

sungai,

eutrof ilrasi.

Icarena

yang d i t i m b u l k a n o l e h e r o s i

tindakan-tindakan

saluran

h a r a yang terangkut

d a p a t menyebabkan p o l u s i d i d a e r a h

waduk,

erosi

maka

~nengurangi

perlu
erosi.

Tindakan t e r s e b u t y a i t u menerapkan t e k n i k - t e k n i k konservasi t s n a h dan a i r .

S a l a h s a t u t i n d a k a n k o n s e r v a s i t a n a h yang b a i k a.dalah
inenutup t a n a h dengan sisa-siss tansman (II~IJ~Z:.).
permuksan

t a n a h d e n g a n siss-sisa tanaman

Penutu~3an

dapat

mencegsh

t e r j a d i n y a pultulan b u t i r a n hujan s e c a r a langsung

sehingga

p e n g h a n c u r a n a g r e g a t t a n a h y a n g m e r u p a k a n t a . h a p awal.
proses

erosi

sisa-sisa

dapat dihindarican.

Selain

itu

dari

penggunaan

tsnaman j u g a , d a g a t m e l i n d u n g i t a n a h

dari

p e r u s a i c a l i r a n perillultaan d a n m e m p e r b a i l i i l i a p a s i t a s

daya
infil-

t r a s i t a n a h s e r t a p e u a h a i i a n a i r y a n g l a n g s u n g lnetnpenga.ruhi
b e s a r n y a a l i r a n permukaan.

Dalam
penggunaan

p e n e l i t i a n i n i digunakan dua
mulsa dan pengolahan tanah.

d a n F r e e (1936,

dalam

Arsyad,

perlakuan
Menurut

Musgrave

1989) p e n g o l a h a n t a n a h t i d a k

selamanya menguntungkan, bahkan s e r i n g merugikan.
d i s e b a b l t a n p e n g o l a h a n t a n a h d a p a t ineningkatltan
hara

yaitu

dan mempertinggi l a j u e r o s i , khususnya

Hal i n i

liehilangan
pada

tanah-

tanah yang b e r l e r e n g curam.

Tuiuan
Berdasarkan
hertujuan

latar belakang d i atas,

penelitian

untuk mengetahui pengaruh mulsa dan

ini

pengolahan

t a n a h t e r h a d a p kehilangan bahan o r g a n i k dan u n s u r h a r a
P,

K,

C a d a n Mg) m e l a l u i e r o s i s e l a m a s a t u

musim

k a c a n g t a n a h (Arachis hypogaea L . ) v a r i e t a s P e l a n d u l c
t a n a h D y s t r o p e p t O k s i k Darmaga.

(N,

tanam
pada

TINJAUAN PUSTAKA
S a t Uuu.mJ&~atl

C o k l a t- PK

( I l y s t r o i s e ~ t0lis1.k)
Sifat-sifat
telistur

Eisik

9

g/cm".

persen.

umumnya

baik,

b e r ~ i e l ~ u ,le111[8ung b e r d e b u
sail~j,~i
. .
Bobo t 1 . ~ 1 . t a n a h b e r k i s a r s n t a r a 0 . 9 0 -

Porositas

Pori

Darmaga

I i:it

lrnlpung

!empung h e r p a s i r .
0.97

LaLosol

drainase

tanah berkisar antara
cepat

tergolong

-

63

sangat

68

rendah

sampai r e n d a h , d r a i n a s e dan t a t a u d a r a t e r g o l o n g b a i k , a i r
t e r s e d i a rendah sampai s a n g a t t i n g g i , k o n s i s t e n s i
b a t a s h o c i s o n baur (Yogaswara,

1977; S o e p a r t u ,

1982).

Menurut Waluyo ( 1 9 8 9 ) d a l a m p e n e l i t i a n n y a
kan

bahwa

Latosol

Coklat

gembur,

mengemuka-

I{e~nerahan Darmaga

lnenlpunyai

i n d e k s s t a b i l i t a s s g r e g a t yang b e r a d a dalam k i s a r a n s t a b i l
h e r d a s a r k a n k l a s i f i l t a s i E l a c l i c l a h m S i t o r u s , t l a r i d j a j a dari
R s a t a ( 1 9 8 0 ) y a i t u a n t a r a 66 asi

30.

Uerdasarkan Itlasifili-

m e n u r u t Uhland d8.n 0 ' M e a l ( 1 9 5 1 ) dnlaJn S i t o r u s

(1980),

permeabilitas

tanah

Latosol

Coklat

Darrnga

b e r a d a d a l a ~ nl i i s s r a n seclong y a i t u a n t a r a

%L

;rL

Kemerahai.1

2.00

-

6.25.
Menurut
Darmaga

Dewayani

(1984)

Latosol

Coklat

p a d a l a p i s a n a t a s l ~ a p a s i t a st u k a r

Kemerahan

kation

kurang

d a r i 24 me/100 g l i a t , b e j e n u h a n b a s a 3 2 . 4 0 p e r s e n d a n
organik

1.17

persen.

menurut

taksonomi

(Snepartn, 1982).

Latosol Coklat

termasuk

ke

dalam

Kemerahan
Dystropept

C-

Darmaga
Oksik

E u s ih..
L &
&
i
Erosi

i

adalah p e r i s t i w o pindahnya

tanah a t a u bagian-bagian
l a i n o l e h media a l a m i .

~

~

atau

~

~

terangkutnya

t a n a h d a r i s u a t u tempat ke tempat
F'engangkutan a t a u pemindahan t a n a h

t e r s e b u t t e r j a d i o l e h m e d i a alami y a i t u a i r d a n a n g i n .
daerah

berikli~n tropika

penyebab

utama

bass-h,

tanah,

erosi

airlah

yang

sedangkan

D i

merupakan

angin

tidalr

mempunyai p e n g a r u h y a n g b e r a r t i ( A r s y a d , 1 9 8 9 ) .
Proses
agregat
bagian

e r o s i d i ~ n u l a id a r i t e r d i s p e r s i n y a t a n a h

tanah

o l e h d a y 8 tumbukan b u t i r a n

hujan

(1960)
air

menja.di

k e c i l y a n g l e p a s y a n g bemudian d i a n g k u t k e

l a i n m e l a l u i a l i r a n permukaan ( B s v e r , 1 9 5 6 ) .
jumlah tanali yang t e r d i s p e r s i dan

hujan

yang m e n g a l i r d i permukaan

atau

tempat

M e n u r u t Hose

terangkut

tanah

oleh

dipengaruhi

o l e h k e t i n g g i a n j a t u h n y a b u t i r a n h u j a n , k e c e p a t a n tumbulran
dan besarnya i n t e n s i t a s hujan yang t e r j a d i .
Menurut
hasil

Arsyad (1989) pada d a s a r n y a e r o s i

interalrsi kerja antara faktor-faktor

g r a f i , tulnbuh-tumbuhan

merupakan

ilrlim,

topo-

( v e g e t a s i ) , d a n manusia t e r h a d a p

t a n a h yang d i n y a t a k a n dalam persamaan d e s k r i p t i f b e r i k u t :

E3 f ( i , I ,

V,

t , m)

dimana E a d a l a h e r o s i ,
v adalah vegetasi,

i adalah iklim, r adalah topografi,

t a d a l a h t a n a h dan m a d a l a h manusia.

P e r s a m a a n t e r s e b u t mengandung d u a j e n i s p e u b a h , y a i t u
(1)

faktor-faktor

tumbuh-tumbuhan

yang

dapat

diubah

manusia

y a n g tumbuh d i a t a s t a n a h

(v),

seperti
sebagian

~

sifat-sifst

tsnsh

i t ) y n i t u kesuburan

tanah,

ketahanan

a g r e g a t dan k a p a s i t a s i n f i l t r a s i , dan s a t u unsur t o p o g r a f i

( r ) y a i t u panjang lereng; dan (2) faktor-faktor yang t i d a k
dapat

diubah o l e h manusia s e p e r t i iklim ( i ) , t i p e

tanah

d a n kecuraman l e r e n g .
u m K L _ T ; i &

Pengolahan

t a n a h merupakan m a n i p u l a s i

mekanik

pada

t a n a h yang digunakan untuk mendapatkan k o n d i s i f i s i k t a n a h
yang b a i k yang s a n g a t dibutuhkan untuk pertumbuhan tanan~an
(Baver,

1956).

Menurut
adalah

Arsyad (1989) t u j u u n pokok p e n g o l a h a n

m e n y i a p k a n t e m p a t t-umbuh b a g i

bibit,

tanah

mencigtakan

d a e r a h p e r a l t a r a n y a n g b a i l i , nlelnbenan~kan s i s a - s i s a t a n a n a n ,
dan memberantas gulma.

Sedangkan peranan pengolahan t a n a h

dalam k o n s e r v a s i t a n a h a d a l a h s e d i k i t s e k a l i , bahkan d a p a t
merugilran.

Dengan p e n g o l a h a n t a n a h ,

dan

cepat menyerap a i r h u j a n

lebih

tanah menjadi
sehingga

mengurangi

a l i r a n permukaan, akan t e t a p i pengaruh i n i hanya
sementara.

Tanah yang t e l a h d i o l a h akan

s e h i n g g a mudah t e r e r o s i .
mengemultakan

bahwa

Daud ( 1 9 9 0 ) d a l a m

penurunan

produksi

jagung

hara

l e b i h besar pada tanah yang d i o l a h .

d i t u n j u b k a n p a d a T a b e l 1.

gembur

penelitiannya

tanah

yang

bersifat

menjadi

pengolahan

diduga karena telah

gembur

terjadi

altibat
pencucian
Hal

ini

T a b e l 1.

R a t a - r a t a Bobot Tongkol pada B e r b a g a i J e n i s
P e n g o l a h a n T a n a h d a n T a r a f P u p u k Kandang
(Daud, 1990)

-

Pupuk Kandang
(ton/ha)

Keterangan:

TO

*)

M

P e n m a Tanah
T1
7'2%)

TO

Rata-rata

tanpa pengolahan
p e n g o l a h a n p a d a b a r i s tanaman
pengulahan i n t e n s i f

TI
T2

kid322.

S e t i a p bahan y a n g d i p a k a i pada permukaan t a n a h
k e h i l a n g a n a i r m e l a l u i penguapan

menghindari
menekan

pertumbuhan

gulma d a p a t dianggap

(Kohnke dan B e r t r a n d ,

dapat

m e l i n d u n g i permukaan t a n a h j u g a

sifat-sifat
Kohnke

fisik,

dan

terjadinya

kimia

Bertrand
proses

atau

untuk

sebagai

mulsa

1959; dan S o e p a r d i , 1 9 8 3 ) .

s i s a - s i s a tanaman s e b a g a i

Penggunaan

untuk

dan

(1959)

mulsa,

dapat

biologi

d i s p e r s i , tnemanta.pkan

memperbaiki

tanah.

~nulsa dapat

selain

Wenurut

tnemperkecil

agregat

tanah,

m r m p e r h a i k i s t r u k t u r t a n a h , m e m p e r t a h a n k a n k a p a s i t a s memagang a i r , d a n menekan a l i r a n p e r m u k a a n s e r t a e r o s i

yang

terjadi.
Menurut
kadar

hara

Purwowidodo ( 1 9 8 3 )
yang

dapat diambil

pemulsaan
tanaman

p e r b a i k a n k e l e m b a b a n clan t e m p e r a t u r t a n a h .

meningkatkan

sebagai

akibat

Kelembaban d a n

trmperatur

t a n a h y a n g o p t i m a l l e b i h memungkinkan

mening-

katnya ketersediaan unsur hara dalam tanah.

Kehlla.nnan HardErosi
subur

menyebabkan h i l a n g n y a l a p i s a n a t a s t a n a h

dan

baik

terkurangnya

air

1989).

tererosi
tanah

fisik

tanaman

pertumbuhan

kemampuan t a ' n a h u n t u k m e n y e r a p

(Arsyad,

yang

untuk

dan

Kerusakan yang t e r j a d i

b e r u p a kemunduran
seperti

kehilangan

yang
serta

~r~enahan

pada

tana.h

sifat-sifat

kimia

unsur

dan

hara

dan
bahan

o r g a n i k s e r t a memburuknya s i f a t f i s i k t a n a h .
Nenurut

Schwahs,

Frevert,

Berners,

dun

Edminster

( 1 9 6 4 ) k e h i l a n g a n u n s u r h a r a n l e l a l u i e r o s i sarna p e n t i n g n y a
dengan

kehilangan tanah i t u s e n d i r i .

terangkutnya

bahan

yang halus.
ini

organik dan

Erosi

menyebabkan

partikel-partikel

tanah

Dengan t e r a n g k u t n y a p a r t i k e l t a n a h y a n g h a l u s

mengakibatltan t e r j a d i n y a penurunan

karena pads partikel-partikel

kesuburan

tanah,

i n i l a h sebagian besar

unsur

hara terikat.
Hanson ( 1 9 7 2 ) mengemukakan s e l a i n e r o s i , masa1a.h y a n g
paling

serius

kehilangan

d i daerah t r o p i k a basah

hara

melalui

pencucian.

adalah
Cucah

tingginya
hujan

t i n g g i berhubungan dengan r a s i o p e r k o l a s i yang t i n g g i
k a p a s i t a s t u k a r liation t a n a h yang rendah d a p a t

yang
dan

mei1ingka.t-

kan k e h i l a n g a n u n s u r h a r a .
Lipman
memperkirakan

dan

C o n y b e a ~ r e ( 1 9 3 0 , cbL8.n

bahwa k e h i l a n g a n u n s u r h a r a

Thompson,

1957)

inelalui

erosi

lebih

besar

dibandingkan dangan yang

terangkut

tans~nan

(Tabel 2).
Tabal 2.

K e h i l a n g a n U n s u r Hara M e l a l u i T a n a m a n clan
E r o s i d i Amerika (Lipman d a n C o n y b e a r e ,
1 9 3 0 , &i.l.mn
Thompson, 1 9 5 7 )

................

...............

kg/ha

Tanaman

5.57

0.87

3.98

1.38

0.64

0.64

Erosi

5.54

2.44

32.45

34.96

16.79

1.40

Selanjutnya
mengenai

jumlah

Cooke (1985) mengemukakan

penelitiannya

unsur hara yang

oleh

diambil

tanaman

kacang-kacangan d i d a e r a h t r o p i k a (Tabel 3).
Tabel 3.

Jumlah N i t r o g e n , F o s f o r dan Kalium p a d a
Tanaman Kacang-kacangan d i D a e r a h T r o p i k a
(Ccoke, 1985)

Tanaman

Hasil

Buncis
Kedelai
Xacang Tanah

1.0
1.0
1.0

Kehilangan

unsur

N,

P dan S

K

P

M

melalui

erosi

monimbulkan m a s a l a h y a n g l e h i h s e r i u s d i b a n d i n g k a n
k e h i l a n g a n C a , Mg, d a n K .

dengan

Hal i n i d i s e b a b k a n k e t e r s e d i a a n

P , d a n S d a l a n ~t a n a h b e r k u r a n g m e n u r u t k e d a l a m a n ,

unsur N,
sedang

dapat

C a , Mg, d a n K b e r t a m b a h m e n u r u t

Penyebaran
Gambar 2 .

unsur

terssbut dalam tanah

kedalaman
ditunjukkan

tanah.
pada

Nitrogen

Fosf o r

Kalsium
Gambar 1.

Kalium

Magnesi~~rn

Sulfur

Penyebaran Berbagai unsur Hara pada
P r o f i l T a n a h (Thompson, 1 9 5 7 )

Suatu

OrQ%nili

Kandungan b a h a n o r g a n i k t a n a h d i p e n g a r u h i o l e h i k l i m ,
t e k s t u r dan d r a i n a s e .

F a k t o r ililim y a n g s a n g a t

r u h y a i t u suhu dan c u r a h h u j a n .

berpenga-

Kadar bahan o r g a n i k makin

m e n i n g k a t dengan makin r e n d a h n y a suhu s e b a b p a d a suhu yang
rendah

proses dekomposisi berlangsung

lambat

(Soepardi,

19633.

Penurunan
dekomposisi
dan
cepat

kadar bahan o r g a n i k tanali

selain

juga t e r j a d i melalui erosi.

Carleton

Menurut

(1938) p e n u r u n a n k a d a r b a h a n

m e l a l u i e r o s i disebabkan k a r e n a bahan

mempunyai

k e r a p a t a n isi yang r e n d a h dan

melalui
Slater

organik
organik

terakumulasi

yang
ini
di

lapisati

s t a s s e h i t i g g a i ~ i e m ~ ~ d a h ka n
liran

Tabel 4 .

perioukaan

untuli

P e n g a r u h P e n g o l a t i a n Tanah T e r h a d a p Kadar
Bahan O r g a n i k Tanah
Podsolik
Lampung
(P~irwowiduda, 1983)
Kadar Bahan O r g a n i k
Tahun k e - 2
Tahun ke-.3

Diolah satu k a l i , dibiarkan
terbuka

2.56

Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam dan d i b e r i mulsa

2.63

Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
dalam

2.33

Tidak d i o l a h , bekas d i o l a h
b i a s a dart d i b e r i m u l s a

2.63

2 . fi8

D i o l a h s e t i a p sebeluni tanam

2.68

2.25

Tidal; d i o l a h d a n d i b e r i inulsa

2.68

3.15

Bahan
rangi

erosi,

Pemberian mulsa

m e r a t a d i a t a s permukaan t a n a h
karena

butiran
yang

o r g a n i k yang h i l a n g i n e l a l u i e r o s i d a p a t

dengan c a r a p e m b e r i a n m u l s a .

ditebar

3.08

mulsa

dapat

mencegah

dapat

langsung

dispersi

merupakan t a h a p a w a l e r o s i d a p a t d i h i n d a r k a n

dan Giddens, 1957).

tanah
(Roger

S e l a i n dengan pemberian mulsa,

untuk

kandungan bahan o r g a n i k d a l a m t a n a h

dapat

d e n g a n c a r a menerapkan s i s t e m p e n g o l a h a n

tanah

mempertahankan
dilakukan

yang

mengurangi

tumbukan

hujan yang j a t u h s e h i n g g a p r o s e s

diku-

minimum.

Poda

pengolahan

K+k i

disajikan

4

d a n N e i s c ~ r ~( 1 9 7 5 3

Tisrlalr

d i b s g i dalam d u s brntul:

nitrogen

annrganik.

Yang

a n o r g a n i k a d a l a h NH4t

NO^-,

organik

tma!?

y s i t u n i t r o g e n urgsnil:
termasuk

No3-,

ke

dalam

ds~i

bentuk

NO, N20 d a n N2;

sedang

t e r ~ n a s u kt e n t u k o r g a n i k a d a l a h p r u t e i n , asam

amino,

bentuk

Dari k e d u a

i n i n i t r o g e n o r g a n i k merupakan b e n t u k yang

dominan

y s i t u 97

-

Brady, 1960).

98 p e r s e n d a r i N - t o t a l

tanah

Walaupun j u m l a h n i t r o g e n

tanaman.

tanaman

Bentuk

hila

i n i akan

t e l a h mengalami

menjadi

reaksi

paling
(Ruckman

organik

h e s a r akan t e t a p i berada dalam Lentuk yang t i d a k
bagi

dalam

nitrogen

g u l a aminn d a n senyawa kompleks amino l a i n n y a .

dan

pengaruh

,-:g p

?,

fienurut

yang

mengenai

t a n a h t e r h a d a p kandungan bahan

',r??.7-,.

dsFat

tabel

ini

tersedia

tersedia

enzimatik

hagi

sepecti

r j , t.l ; ~. j - j l s a s i ,a n l o n i f i l t a s i d n n n i t r i f i l t s s i ( ' S c r e p a r d i , 1 I i 8 i i )
Karidurigan

nitrogen

berkisar

antara

Kandungan

ini

vegetasi,

Pada
lebih

tanah

tanah

0.02 - 0.40 persen
sangat

dipengaruhi

pertanian

1964).

lapisan

olah.

rileh

ililim,

tipe

topngrafi

nitrogen tanah dipengaruhi oleh tekstur
yang b e r t e k s t u r h a l u s

nitrogen

d i l i h a t pads Tabel 5.

dan

Menurut Bartholomew d a n C l a r k (1965)

pada

berbagai

tanah.

ltandunga~n n i t r o g e r i n y a

t i n g g i d a r i tanah yang b e r t e k s t u r kasar.

kandungan

umumnya

pada

j e n i s tanah, a l i t i v i t a s manusia,

waktu (Black,
kandungan

pada

tekstur

Besarnya

tanah

dapat

Tabel 5.

7
"

1

rltstur

Kandungan N i t r o g e n K a t a - r a t a p a d a B e r b a g a i
K e l a s T e k s u r Tanah D a r a t d i Iowa ( B a r t h o l o mew d a n C l a r k , 1 9 6 5 )

--

.

Kandungan N

-

.... x .....

Fasir
Fasir halus
Lempung G e r p a s i r
Lempung
Lempung b e r d e b u

0.027
0.042
0.100
0.188
0.230

Menurut Leiwakabessy (1383) h i l a n g n y a n i t r o g e n
terjadi

melalui pencucian,

fiksasi

dan

erosi.

(1975)

melalui

erosi

pemberian

mulsa.

n i t r o g e n m e l a l u i e r o s i d a r i t a n a h yang

diberi

bahwa
oleh

Kshilangan

B u r w e l l , Timmons,

volatilisasi,
Holt

herpendapat
dipengaruhi

denitrifikasi,

tanah

kehilangan

dan

nitrogen

s i s t e m penanaman d a n

mulsa adalah 0 . 0 9 kg/ha/tahun,

sedang tanpa mulsa

sebesar

146.65 kg/ha/tahun.
Kehilangan
dibandingkan

dengan

erosi

terkonsentrasi

nitrogen
dalam

nitrogen mulalui e r u s i lebih
unsur

hara

pada. b a g i a n

gawat

lainnya

atas

karena

profil

jumlah l e b i h b e s a r dibandingkan dengan

bila

ta.na.h

unsur

lain

yang digunakan

vleh

(Black, 1964).
Menurut Hanson ( 1 9 7 2 ) N - t e r s e d i a
tanaman

berkisar

a n t a r a 50-60 p e r s e n , dan

lainnya hilang melalui pencucian,

e r o s i dan

40-50

persen

volatilisasi.

an F e s f a r
Menurut
merupakan

Buckman

bentuk

yang

d a n B r a d y (19GU)
paling

dominan

bentuk

P-organik

yaitu sebesar 65

persen
dari

d a r i kandungan t o t a l P t a n a h .

P

total

t a n a h t e r i k a t pada

50

Sekitar

permukaan

persen

liat

dalam

l a p i s a n o l a h s e h i n g g a mudah h i l a n g m e l a l u i e r o s i .
l(andu;n$ar~ f o s f o r

dalam

tanah

b e r t e d a mcnttrut j e r i i s t a n a h n y a .
mengandung
tanah

ulnumnya

'I'anati yang muda

f o s f o r yang l e b i h t i n g g i

juga berbeda.

dun

lsiasanya

dibandinglian

S e l a i n i t u penyebarannya dalam

tua.

rendah

dengan

prof il

tanah

Kandungan f o s f o r d a l a m l a p i s a n o l a h

berbi-

s a r a n t a r a 0 . 0 2 - 0.30 persen (Leiwakabessy, 1983).
Pada

kondisi

ala.mi, f o s f o r

u n s u r y a n g ilitmobil.

dala~n tanah

F o s f o r yartg c l i b e r i k a n lte d a l a m

t e t a p b e r a d a d i 1apisa.n a h a s , j i k a t i c i a k

akan

merupakan
tartah

climasukkan

s e c a r a mekanik ke l a p i s a n y a n g l e b i h d a l a m .
Kolodny

Knoblauch,
langan

P

dan B r i l l ( 1 9 4 2 ) m e n e l i t i

m e l a l u i e r o s i p a d a empat

kondisi

tanah

yaitu

m~llsa, d i t a n a m i

tanah

bers,

garidum

dan

dan

diberi

mulsa.

D a r i empat k o n d i s i t a n a h i n i j u m l a h P y a n g

hilang

dari

tanah

kg/ha/tahun

d i b e r i p u p ~ ? kh i j a u s e b a g a i

kehi-

k o ~ n b i n a s i a n t a r a tanaman

yang

diberakan

dari

t a n a h y a n g d i b e r i pupuk

mulsa, 28 kg/ha/tahun
16 k g / h a / t a h u n

adalah

gandum

62

kg/ha/tahun,
hijau

36

sebagai

d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum, d a n

d a r i t a n a h y a n g d i t a n a m i gandum d a n

diberi

mulsa.
Menurut
fosfor

Stoltenberg

dan

White

(1953)

kehilangan

t n e l a l u i e r o s i d i p e n g a r u h i o l e h j e n i s tanaman

yartg

ditanam

dan tindakan konservasi.

Hal i n i

dapat

dilihat

psda Tabel 6
Tabel 6 .

Jenis

K e h i l a n g a n F o s f o r M e l a l u i E r o s i pada Berba-g a i S i s t e m Pennnsman d a n T i n d a k a n K o n s e r v a si ( S t o l t e n b e r g dan White, 1953)

Tanaman

S i s t e m Penanaman

K e h i l a n g a n PzOs

Jagung
Jagung
Kacang t a n a h
Kacang t a n a h
Gandurn
Gandum
Rumpu t
Rumput
Keterangan:

P

tanpa konservasi
dengan k o n s e r v a s i (penanaman menurut k n n t u r ,
d i l t a p u r , d i b e r i m u l s a b e r u p a pupuk h i j a u )

C

Kalium
barjumlah

yang

K

langan

pada

s e d i k i t , karena sebagian besar K

setiap

saat

terikat

kuat

l i a t d a n tali t e r s e d i a b a g i t a n a m a n .

fraksi

pada

dapat dipertukarkan

yang

paling besar terjadi

pencucian (Soapardi,

melalui

Kehi-

erosi

dan

1983).

Menurut Hays, Bays dan Hull (1948) kehilangan K d a p a t
dipertukarkan melalui e r o s i tergantung pada j e n i s
yang

ditanam.

K-total

K

yang

Penanaman

gandum

menyebabkan

tanaman

kehilangan

s e b e s a r 854 kg/ha dan b i l a d i t a n a m i jagung

jumlah

Dari

jumlah

h i l a n g berkurang menjadi 28 kg/ha.

yang

hilang

i n i dalam be

Dokumen yang terkait

Pengaruh Populasi Kacang Tanah (Arachis HypogaeaL.) dan Jagung (Zea MaysL.) terhadap Pertumbuhan dan Produksi Pada Sistem Pola Tumpang Sari

0 73 137

Analisis Produksi Dan Pendapatan Usahatani Kacang Tanah (Arachis hipogaea L.) Di Kabupaten Tapanuli Utara(Studi Kasus: Desa Banuaji IV, Kec. Adiankoting, Kab. Tapanuli Utara)

22 161 102

Pendugaan Faktor-Faktor Produksi Kacang Tanah (Arachis hypogaea L) Pada Lahan Sawah di Kecamatan Tanjung Morawa Kabupaten Deli Serdang

0 31 72

Respons Pertumbuhan dan Produksi Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.) Terhadap Pemberian Kompos Jerami Padi, Rhizobium Serta Pupuk Ca (Kalsium) pada Lahan Pasang Surut di Desa Selotong Kabupaten Langkat

2 89 112

Respon Beberapa Varietas Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.) Terhadap Fungisida Sistemik Pada Pengendalian Bercak Daun (Cercospora sp) di Lapangan.

1 46 86

Respon Beberapa Varietas Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.)Terhadap Fungisida Sistemik Pada Pengendalian Bercak Daun (Cercospora sp) di Lapangan.

1 29 84

Respon Pertumbuhan dan Produksi Kacang Tanah (Arachis hypogea L.) Terhadap Pemberian Kompos Tandan Kosong kelapa Sawit Dan Unsur Hara P

0 31 83

Respon Morfofisiologis Beberapa Varietas Kacang Tanah (Arachis hypogaea L.) Terhadap Cekaman Kekeringan

0 27 113

Respon Pertumbuhan Dan Produksi Beberapa Varietas Kacang Tanah (Arachis Hypogaea. L.) Terhadap Waktu Pemangkasan Dan Perebahan

1 19 145

Respons Pertumbuhan Dan Produksi Kacang Tanah (Arachis Hypogaeal.) Dengan Pemberian Pupuk Kandang Ayamdan Pupuk Npk (15: 15: 15)

0 51 115