Studi Perbandingan Metode Palpalasi Digital dan Endoskopi untuk Diagnosis Kebuntingan Dini pada Kambing Kacang
S'tUDI PERBAND INGAN METODE PALPASI DIGITAL DAN
ENDOSKOPI UNTUK DIAGNOS1S KEBUNTINGAN DIN1
PADA KAMBING KACANG
O l c h
DJEMA'AT M A N A N
FAKULTAS
PASCASARJANI
RINGKASAN
DJEMA'AT MANAN.
S t u d i P e r b a n d i n g a n Metode P a l p a s i D i g i t a l
d a n ~ n d o s k o p iu n t u k Diagnosa Kebuntingan D i n i pada Kambing
Kacang
Z E S R.
( D i bawah bimbingan YUHARA SUKRA s e h a g a i K e t u a ,
TOELIHERE s e b a g a i Wakil K e t u a ,
N A R J O SASTROHADINOTO,
ISKANDAR TITUS,
MOSOE-
KUSMAT T A N U D I M A D J A d a n SOEBADI PARTO-
D I H A R D J O sekjagai a n g g o t a )
.
P e n e l . i t i a n i n i b e r t u j u a n m e n r n t u k a n m e t o d e yang
tepat,
p r a k t i s d a n murah s e b a g a i model yang d a p z t d i d a y a g u n e k a n
u n t u k d i a g n o s i s k e b u n t i n g a n d i n i pada r u m i n a n s i a k e c i l .
S e b a g a i hewan p e r c o b a a n d i g u n a k a n sebanyak
6 0 e k o r kambing
Kacang berumur t i g a t a h u n yang t e l a h d i k a w i n k a n s e c a r a a l a miah d a n d i d u g a b u n t i n g 3 1 h a r i .
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n d i n i hewan p e r c o b a a n d i l a k u k a n d e n g a n m e t o d e p a l p a s i d i g i t a l d a n e n d o s k o p i menggunakan t e k n i k p e r a s a t bedah.
nya p e r u b a h a n - p e r u b a h a n
percobaan t e r s e b u t .
menggunakan j a r i
T e k n i k i n i menyebabkan t e r j a d i -
k l i n i k d a n gambaran d a r a h hewan
P a l p a s i d i g i t a l d i l a k u k a n dengan
telunjuk.
Kedua k o r n u a u t e r u s d i r a b a me-
l a l u i lubang l a p a r o t o m i m i n i
l i n e d a l b a kaudal a t a u lapa-
r o t m i mini leqok l a p a r d o r s a l .
Tolok u k u r yang d i g u n a k a n
u n t u k penaf s i r a n a d a l a h kebengkakan,
dan f l u k t u a s i kornua u t e r u s .
penipisan dinding,
Metode e n d o s k o p i d i l a k u k a n
dengan c a r a m e l i h a t korpus luteum g r a v i d i t a t &
rium,
p a d a ova-
kebengkakan d a n d e m a r k a s i kornua u t e r u s m e l a l u i
endcskopi
.
i
Penyembuhan l u k a l a p a r o t o m i m i n i l i n e a a l b a k a u d a l
(6,18 h a r i )
l e b i h singkat daripada legok lapar
(8,03 h a r i )
D e r a j a t k e t e l i t i a n metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a parotomi m i n i l i n e a a l b a kaudal
) ternyata lebih
(100%
t i n g g i d a r i p a d a metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
legok lapar d o r s a l
se-
( 9 1 , 6 7 % ) pada u j i k e b u n t i n g a n d i n i ,
dangkan k e t e l i t i a n kedua m e t o d e pada uj i t i d a k sama.
De-
r a j a t k e t e l i t i a n metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
m i n i l i n e a a l b a kaudal l e b i h t i n g g i
endoskopi
( 1 0 0 % ) d a r i p a d a metode
( 9 3 , 7 5 % ) pada u j i k e b u n t i n g a n d i n i .
u j i t i d a k b u n t i n g metode p a l p a s i d i g i t a l
l e b i h t i n g g i d a r i p a d a metode e n d o s k o p i
Ketelitian
(100%) t e r n y a t a
(92,86%).
Metode p a l p a s i d i g i t a l d a n mctode e n d o s k o p i d e n g a n
Rompun s e b a g a i bahan a n e s t e s i t e r n y a t a l e b i h b a i k d i b a n d5-ngkan d e n g a n k o m b i n a s i Rompun d a n K e t a l a r .
D i pihak
l a i n p e r l u d i p e r t l m b a n g k a n bahwa lama s e d a s i merupakan
s a l a h s a t u u n s u r k r i t i k a l yang menentukan k e t e n a n g a n be-
.
Dengan d e m i k i a n k e d u a a l t e r -
kerj a
pelaksana laparotomi
natif
yang dikemukakan i n i d a p a t d i p a k a i s e b a g a i d a s a x
v n t u k mempertimbangkan p i l i h a n mana yang a k a n d i p a k a i .
P e n y u n t i k a n Rompun yang d i l a n j u t k a n d e n g a n d e t e k s i
k e b u n t i n g a n d i n i menyebabkan p e r u b a h a n - p e r u b a h a n
klinik
d a n gambaran d a r a h hewan p e r c o b a a n yang b e r s i f a t sementara.
.
D a r i p e r h i t u n g a n b i a y a t e r n y a t a bahwa m e t o d e p a l p a s i
d i g i t a l ja u h l e b i h murah j i k a d i b a n d i n g k a n d e n g a n metode
endoskopi
(p
<
0,Ol)
.
Hasil penelitian
i n i menunjukkan bahwa d e t e k s i kebun-
t i n g a n d i n i metcde p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i
l i n e a a l b a kaudal l e b i h t e l i t i ,
murah d a r i p a d a metode e n d o s k o p i
iii
laparotomi mini
l e b i h p r a k t i s dan l e b i h
.
S T U D 1 PERBABTDINGAN METODE P A L P A S I D I G I T A L DAN
E N D O S K O P I UNTUK
D I A G N O S I S KEBUNTINGAN D I N 1
PADA KAMBING KACANG
Oleh
DJEMA' A T MANAN
D i s e r t a s i
sebagai s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k
m e m p e r o l e h gelar D o k t o r
pada
F a k u l t a s Pascasarjana,
FAKULTAS
I n s t i t u t Pertanian B o g o r
PASCASARJANA
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
BOG OR
1985
RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n t a n g g a l 22 Desember 1938 d i Bintang-Takengon,
H.
Aceh Tenqah, Aceh.
Orang t u a n y a a d a l a h
Markan d a n N u r d j i a h .
Pada t a h u n 1 9 6 0
l u l u s d a r i SMA N e g e r i K u t a r a d j a .
P e n u l i s memperoleh g e l a r S a r j a n a K e d o k t e r a n Hewan p a d a
t a h u n 1966 d a n g e l a r D o k t e r
Hewan p a d a t a h u n 1 9 6 8 d a r i
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n ,
Univer s i t a s
S y i a h Kuala.
P e n u l i s d i a n g k a t menjadi a s i s t e n perguruan t i n g q i
dalam m a t a p e l a j a r a n H i s t o l o g i d a n E m b r i o l o g i t a h u n 19631966 d a n m e n j a d i p e n g a j a r t e t a p p a d a b a g i a n K l i n i k d a r i
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n ,
Universitas
S y i a h K u a l a s e j a k t a h u n 1 9 6 6 sampai s e k a r a n g .
t u g a s pokok s e b a g a i t e n a g a p e n g a j a r ,
D i samping
p e r u l i s pernah ber-
t u g a s s e b a g a i S e k r e t a r i s J u r u s a n t a h u n 1974-1979,
Departemen K l i n i k 1975-1979
Ketua
d a n s e b a g a i Pembantu Dekan
Bidang Kemahasiswaan p a d a F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n
Peternakan,
U n i v e r s i t a s S y i a h K u a l a p a d a t a h u n 1977-1979.
Penu l i s meng i k u t i p e n a t a r a n i l m u R e p r c d u k s i Hewan
d a n P e n y a k i t Unggas t a h u n 1 9 7 0 , L a t i h a n d a n Pendalaman
ilmu K l i n i k Hewan p a d a t a h u n 1971-1972,
d a n p e n a t a r a n Pe-
n y a k i t T e r n a k P o t o n g t a h u n 1973 p a d a F a k u l t a s K e d o k t e r a n
Hewan,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Mengikuti k u l i a h dan
l a t i h a n m a t e m a t i k a d a n a 1j a b a r m a t r i k t a h u n 1971-1972.
P e n u l i s memperoleh g e l a r Magister S a i n s dalam bidang
k e a h l i a n B i o l o g i Reproduksi tahun 1981 dan rneneruskan ke
Program Doktor
(S3 )
s e j ak tahun 198 2 sampai sekarang pada
F a k u l t a s Pascasarjana,
I n s t i t u t Pertanian Bogor.
vii
Judul D i s e r t a s i
: S T U D 1 P E R B A N D I N G A N METODE P A L P A S I
D I G I T A L DAN E N D O S K O P I UNTUK D I A G N O S I S K E B U N T I N G A N D I N 1 P A O A KAMBING
KACANG
N a m a Mahasiswa
: D J E M A ' A T MANAN
Ncanor
:
Pokok
82521
Prof .L&.
Mozes R. Toelihere
Mil Keka
-
--
--
Prof .Dr. Soenarjo Sastrohadimto
mgota
Prof .Dr. soebdi Partodihardjo
Awgota
v
2. Ketua W s a n Biolqi
-&Prof .l%.
ltas Pascasarjana
Pe
Soebadi P a r t d i h r d j o
Dr.
Ir. E d i G u h r d j a
UCAPAN TERIMA K A S I H
P e n u l i s s a n g a t b e r t e r i m a k a s i h k e p a d a Prof . D r .
Sukra d a n Prof . D r .
Mozes R.
Yuhara
T o e l i h e r e s e l a k u Ketua d a n W a -
k i l K e t u a k o m i s i pembimbing a t a s s a r a n d a n bimbingannya.
S e l a n j u t n y a u c a p a n s e r u p a d i s a m p a i k a n kepada P r o f - D r .
Iskandar T i t u s ,
Prof. D r .
Soenarjo Sastrohadinoto,
Kusmat Tanudimadja d a n Prof .Dr.
Prof . D r .
Soebadi P a r t o d i h a r d j o a t a s
saran dan kritiknya.
Kepada Ketua L a b o r a t o r i u m D i a g n o s t i k K l i n i k Yayasan
G i z i Bogor d a n Ketua B a l a f P e n e l i t i a n T e r n a k C i a w i Bcgor,
p e n u l i s menyampaikan p e n q h a r g a a n .
Kepada R e k t o r d a n Dekan
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n U n i v e r s i t a s S y i a h
K u a l a p e n u l i s m ~ n c u c a p k a nbanyak-banyak
terima k a s i h a t a s
i j i n yang d i b e r i k a n kepada p e n u l i s u n t u k m e l a n j u t k a n s t u d i .
Kepada R e k t o r d a n Dekan F a k u l t a s P a s c a s a r j a n a
s e r t a Ketua
J u r u s a n B i o l o g i Reproduks i, I n s t ? - t u t P e r t a n i a n Bogor,
pe-
n u l i s m e n g h a t u r k a n t e r i m a k a s i h a t a s p e r h a t i a n d a n bantuannya.
S e l a n j u t n y a t e r i m a k a s i h yang s a n g a t rnendalam p e n u l i s
sampaikan k e p a d a D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e n d i d i k a n T i n g g i
z t a s b a n t u a n b i a y a p e n d i d i k a n d a n p e n e l i t i a n yang d i s a l u r k a n m e l a l u i Tim Manaj emen Program Doktor
.
Ucapan terima
k a s i h d i s a m p a i k a n j u g a k e p a d a Yayasan S u p e r Semar
K e s e j a h t e r a a n Umat d a n PT.
kan b a n t u a n d a n b i a y a .
,
Yayasan
Kimia Farma yang t e l a h memberi-
Akhirnya ucapan t e r i m a k a s i h p e n u l i s sarnpaikan kepada
Ir. Eendroyadi,
MS. d a n Dr.Ir.
A.A.
M a t t j i k atas b i m b i n g a n -
nya t e r h a d a p pengolahan d a t a h a s i l p e n e l i t i a n .
DAFTAR I S 1
Halaman
. . .. . . .
RIWAYAT H I D U P
.. . . .
UCAPAN T E R I M A K A S I H
. .
DAFTAR I S 1 . . . . . . .
DAFTAR TABEL . . . . . .
D A F T A R GAMBAR
. - . . .
I.
PENDAHULUAN . - .
.
.
.
.
.
.
.
T I N J A U A N PUSTAKA
.
Kebuntingan
..
RINGKASAN
11.
111.
IV.
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
...
.
.
.
.
..
. . .
...
. . . ..
. . ...
. . .
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
vi
.
viii
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
, .
P e m e r i k s a a n K e b u n t i n g a n pada T e r n a k . .
P e n e n t u a n K e b u n t i n g a n pada R u m i n a n s i a
K e c i l
. . . . , ... .. . . ... ,
M e t o d e P a l p a s i ~ i g i t a l .. . . . .
Metode Endoskopi
. .... . ..
Anestesi . . . . . . . . . . . . . . .
Gambaran Darah . . . . . . . . . . . .
BAHAN DAN M E T O D E
. . . . . . . . .. . .
B a h a n Percobaan
. .... . . . .. .
Penentuan K e b u n t i n g a n
... .... .
~ n e s t e s i. . . . . . . . . . . . . . .
Pemeriksaan Darah
.. ... .. .. .
Perhitungan B i a y a
.. .. . .. . ..
H A S I L DAN PEMBAHASAN
. . . . - . . . ..
Penentuan K e b u n t i n g a n
........
P e r s e m b u h a n Luka L a p a r o t o m i . . .
~ e t e l i t i a nM e t o d e P a l p a s i D i g i t a l Linea A l b a terhadap M e t o d e
Palpasi D i g i t a l L e g o k L a p a r
. ..
i
X
xii
xiv
K e t e l i t i a n M e t o d e Palpasi D i g i t a l
L i n e a A l b a terhadap M e t o d e E n d o s -
kopi
Anestesi
................
. . . . . . . . . . . . . . . .
U j i M a s a S e d a s i R o m p u n terhadap komb i n a s i R o m p u n dan K e t a l a r
.....
..........
...........
Perubahan Klinik
Gambaran Darah
P e r h i t u n g a n B i a y a dan K e l a y a k a n
dalam P r a k t e k
DAFTAR P U S T A K A
...........
. . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR T A B E L
Halaman
Teks
1.
2.
3.
4.
5.
N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan Dini
M e t o d e Palpasi U t e r u s m e l a l u i L a p a r o t m i .
12
H a s i l U j i K l i n i k D O S ~ S dan K e r j a F a r m a k o l o g i k R o m p u n pada S a p i
15
~ a s i ul j i K l i n i k ~ 0 S i . sd a n K e r j a F a r m a k o l o g i k R m p u n 2% pada K a m b i n q L o k a l A f r i k a .
16
Jumlah H e w a n Percohaan s e t e l a h Pengacakan
pada m a s i n g - m a s i n g K e l o m p o k P e r l a k u a n
23
. . . . . . . . .
..
Tolok
u k u r B u n t i n g T i d a k n y a HeTflan Perco-
baan B e r d a s a r k a n K e a d a a n K o r n u a U t e r i
6.
. .
T o l o k U k u r R u n t i n g T i d a k n y a H e w a n Percobaan B e r d a s a r k a n K e a d a a n Warium d a n K o r nua U t e r u s pada D e t e k s i K e b u n t i n g a n M e t o de E n d o s k o p i
..............
7.
Perbedaan L a m a W a k t u Persembuhan L u k a L a p a r o t o m i M i n i L i n e a A l b a terhadap L e g o k
L a p a r pada H e w a n Percobaan
.......
8.
Beda N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan
P a l p a s i D i g i t a l Linea A l b a terhadap P a l p a s i D i g i t a l L e g o k Lapar
........
9.
Beda N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan
M e t o d e Palpasi D i g i t a l m e l a l u i L a p a r o t a m i
M i n i L i n e a A l b a terhadap M e t o d e Endoskopi
10.
N i l a i K e t e l i t i a n ~ e t e k s iK e b u n t i n g a n D i n i
M e t o d e P a l p a s i U t e r u s pada R u m i n a n s i a
K e c i l
..........
.......
11.
P e r b a n d i n g a n L a m a W a k t u Sedasi R o m p u n
t e r h a d a p K m b i n a s i R o r n p u n denaan K e t a l a r
12.
Perbandingan F r e k u e n s i N a d i , N a p a s d a n
Suhu Tubuh s e t e l a h P e n y u n t i k a n R a n p u n
terhadap K o m b i n a s i R o m p u n dan K e t a l a r
13.
K a d a r H e m o g l o b i n N o r m a l dan H e m o g l o b i n
setelah Perlakuan
.
..
............
xii
14.
Jumlah S e l D a r a h M e r a h N o r m a l dan s e t e l a h
P e n y u n t i k a n R a m p u n , pada P a l p a s i D i g i t a l
dan E n d o s k o p i
..............
15.
Perbedaan J u m l a h S e l D a r a h P u t i h N o r m a l
dengan J u m l a h S e l D a r a h P u t i h s e t e l a h
Perlakuan
16.
................
Perbedaan Jumlah N e u t r o f i l Darah Normal
dengan Jumlah N e u t r o f i l D a r a h H e w a n P e r lakuan
. . . . . . . . . . . . . . . . .
17.
P e r b e d a a n Jumlah L i m f o s i t D a r a h N o r m a l
dengan Jumlah L i m f o s i t D a r a h H e w a n P e r lakuan
.................
18.
Perbedaan K a d a r H e m a t o k r i t N o r m a l dan K a dar H e m a t o k r i t s e t e l a h Perlakuan . . . . .
19.
B e d a Satuan B i a y a D e t e k s i K e h u n t i n g a n
D i n i M e t o d e P a l p a s i D i g i t a l dengan E n d o s kopi
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.
47
~ e l a y a k a nP e m b e r i a n R o m p u n d a n R o a n p u n
K o m b i n a s i K e t a l a r dalam Praktek
.....
xiii
50
DAFTAR GAM3AR
Ha laman
Teks
I.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h F r e k u e n s i Nadi Hewan P e r c o b a a n
39
Hubunqan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h F r e k u e n s i Napas Hewan P e r c o b a a n
,
41
. . . .
.. .
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Ka...
d a r Hemoglobin Hewan P e r c o b a a n . . .
46
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h S e l Darah Merah Hewan P e r c o h a a n
49
Hubungan ~ n t a r aWaktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h S e l Darah P u t i h Hewan P e r c o b a a n
52
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h N e u t r o f i l Hewan P e r c o b a a n
,
... .
56
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n q a n Juml a h L h f o s i t Hewan P e r c o b a a n
59
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n
l a h H e m a t o k r i t Hewan P e r c o b a a n
62
. . ..
. . . .
..
.
......
d e n g a n Jum......
I. PENDAHULUAN
D a l a m r a n g k a menunjang program pembangunan n a s i o n a l ,
p e m e r i n t a h t e l a h b e r u s a h a mengambil l a n g k a h - l a n g k a h
bijaksanaan melalui i n t e n s i f i k a s i ,
ekstensifikasi,
kediver-
s i f i k a s i dan r e h a b i l i t a s i usaha dibidang peternakan.
Ke-
semua u s a h a t e r s e b u t b e r t u juan u n t u k menyediakan bahan
panqan a s a l p r o t e i n hewani.
Bahan pangan t e r s e b u t b a r u
d a p a t memenuhi k e b u t u h a n konsumsi m a s y a r a k a t l u a s , b i l a
s a r a n a pendukung pada p r o d u k s i t e r n a k d a p a t d i t i n g k a t k a n
m e l a l u i u s a h a p e n i n g k a t a n p o p u l a s i d a n mutu t e r n a k .
S a l a h s a t u f a k t o r pendukung p e n i n g k a t a n p r o d u k s i
t e r n a k a d a l a h kemampuan r e p r o d u k s i t e r n a k t e r s e b u t .
Ting-
g i r e n d a h n y a kemampuan r e p r o d u k s i d a p a t d i u k u r dengan j a l a n
melakukan p e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n t e r h a d a p t e r n a k yang t e l a h d i k a w i n k a n b a i k s e c a r a a l m i a h maupun m e l a l u i i n s e m i n a s i buatan.
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n merupakan s a l a h s a t u matar a n t a i p e n t i n g dalam p e n g e l o l a a n r e p r o d u k s i d a n p r o d u k s i
ternak.
S e l a i n menentukan kebunting a n ,
p e m e r i k s a a n kebun-
t i n g a n d a p a t member i p e t u n j u k t e n t a n g adanya b e r b a g a i kel a i n a n r e p r o d u k s i s e p e r t i pyometra, m u m i f i k a s i
kometra, m a s e r a s i f e t u s ,
tumor d a n m e t r i t i s .
mikian d a p a t d i a m k i l tindakan-tindakan
meningkatkan kesuburan t e r n a k t e r s e b u t ,
v i d u a l maupun s e c a r a m a s a l
.
yang
f e t u s , muDengan d e -
s e s u a i untuk
baik secara indi-
2
B e r b a q a i m e t o d e t e l a h dikembangkan dalam d i a g n o s i s
P a l p a s i p e r rektum, m i s a l -
kebuntingan pada t e r n a k b e s a r .
nya, merupakan m e t o d e yang p a l i n g p r a k t i s ,
murah d a n e f e k -
t i £ u n t u k penentuan kebuntinqan pada s a p i .
Metode i n i ti-
d a k d a p a t d i t e r a p k a n pada r u m i n a n s i a k e c i l ,
k h u s u s n y a kam-
bing,
k a r e n a u k u r a n a n a t o m i s n y a yang t i d a k memungkinkan.
Metode d i a g n o s i s k e b u n t i n g a n d i n i p a d a t e r n a k kambing
d a n r u m i n a n s i a k e c i l l a i n n y a m a s i h s a n g a t l a n ~ k a .B e r b a q a i
p e r c o b a a n t e l a h d i l a k u k a n u n t u k m e n c a r i metode yang p a l i n g
t e p a t dalam p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n p a d a r u m i n a n s i a k e c i l
Metode-metode
.
t e r s e b u t m e l i p u t i r a d i o g r a f i, u l t r a s o n o g r a f i
d a n Radio-im.unoassay
(RIA).
T e r n y a t a metode-metode
s e b u t cukup mahal d a n t i d a k p r a k t i s .
ter-
Dirasakan p e r l u ada-
nya u s a h a m e n c a r i c a r a yang l e b i h p r a k t i s ,
murah d a n e f e k -
tif.
Untuk m e n c a r i model d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada t e r n a k
r u m i n a n s i a k e c i l s e c a r a t e l i t i , p r a k t i s d a n murah t e l a h
dilakukan penelitian-penelitian
g i t a l d a n metcde endoskopi
.
dengan metode p a l p a s i d i -
Kedua mctode d e t e k s i kebun-
t i n g a n t e r s e b u t d i l a k u k a n dengan mengqunakan t e k n i k per a s a t b e d a h s e b a g a i j a l a n k e l u a r m e n g i n g a t p e m e r i k s a a n kebuntingan m e l a l u i j a l u r
r e k t a l s e c a r a manual t i d a k d a p a t
diterapkan.
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i i a l a h menentukan metode d i a q n o -
s i s k e b u n t i n g a n d i n i yang t e p a t , p r a k t i s d a n murah p a d a
kambing Kacang s e b a q a i m o d e l , u n t u k d a p a t d i g u n a k a n s e b a g a t cara m e n e n t u k a n k e b u n t i n q a n d i n i pada t e r n a k ruminansia k e c i l d i I n d o n e s i a .
11.
T I N J A U A N PUSTAKA
Kambing Kacang a d a l a h s a l a h s a t u t i p e kambing l o k a l
yang t e r b e s a r d i w i l a y a h I n d o n e s i a .
Kacang
P e m i l i h a n kambing
s e b a g a i hewan percobaan pada p e n e l i t i a n i n i d i -
sebabkan k a r e n a kambing Kacang m e m ~ u n y a i s i f a t - s i f a t menguntungkan
,
yaitu
(1
t a h a n t e r h a d a p s t r e s s d a n perubahan
i k l h d a n m e m i l i k i daya a d a p t a s i yang b a i k t e r h a d a p l i n g kungan hidupnya
(Abdul g a n i dan Warganegara , 198 0 ) ;
(2)
t e r g o l o n g t e r n a k masak d i n i dalam a r t i mampu m e l a h i r k a n
anak pertamanya pada umur 1 5 b u l a n
( 3 ) masa b u n t i n g r e l a t i f
pendek,
y a i t u a n t a r a 147-159 h a r i
( A r b i , 1 9 7 2 , ~ a t a s a s m i t a ,1979) dan
tinggi
(Abdulgani, 1 9 8 1 ) ;
( 4 ) p r o d u k s i daging
( B u d i h a r d i , 1972 dan Fapet-IPB,
197 9 )
.
Kebuntingan
Menurut R o b e r t s
(1971) k e b u n t i n g a n a d a l a h s u a t u pe-
r i o d e yang d i m u l a i d a r i f e r t i l i t a s a t a u k o n s e p s i sampai
k e l a h i r a n anak yang dikandung
.
P e r i o d e pertumbuhan dan
perkembangan z i g o t m e n j a d i embrio dan s e l a n j u t n y a menj a d i
f e t u s dlkenal
s e h a g a i per iode p r e n a t a l .
Roberts
membagi p e r i o d e p r e n a t a l a t a s t i g a p e r i o d e ,
ovum, p e r i o d e embrio d a n p e r i o d e f e t u s .
(19 7 1 )
y a i t u periode
P e r i o d e ovum d i -
rnulai d a r i p r o s e s f e r t i l i s a s i sampai t e r j a d i i m p l a n t a s i
ovum pada d i n d i n g u t e r u s .
cleavage, morulasi,
Selama p e r i o d e i n i t e r j a d i
blastulasi,
gastrulasi,
dan n e u r o l a s i .
Semua pembagian s e l t e r s e b u t b e r s i f a t m i t o s i s ,
se-
hingga s e t i a p s e l embrio mengandung khromosom d i p l o i d .
4
Pada t i n g k a t 1 6 sampai 32 s e l ,
sel-sel b l a s t o m e r berkumpul
dalam s a t u kelompok d i dalam zona p e l l u c i d a .
d i k e n a l s e b a g a i morula.
Bentuk i n i
Lama waktu yang d i p e r l u k a n s e j a k
pemecahan s e l t u n g g a l sampai t e r b e n t u k m o r u l a pada
domba 96 j a m ,
1 4 4 jam,
1 1 4 jam.
kambing 120-140
jam d a n b a b i 1 1 0 -
P r o s e s i n i t e r j a d i d i d a e r a h oviduk.
nya m o r u l a masuk k e u t e r u s pnda h a r i k e 4 - 5 .
menyatakan bahwa b l a s t o s u l
gastrula.
sehingga
SelanjutSukra
(1978)
( r u a n g i n t e r s e l l u l e r ) yanq b e r -
i s i c a i r a n t e r b e c t u k pada h a r i ke 7-8,
menjadi b l a s t u l a .
sapi
d a n morula berubah
S e l a n j ~ t n y ab l a s t u l a berkembang m e n j a d i
S e t e l a h g a s t r u l a d i b e n t u k zona p e l l u c i d a lenyap,
sel-sel
b l a s t o m e r membentuk t r o f o b l a s yang akan
b e r t a u t d e n g a n endometrium.
Bentuk g a s t r u l a s e k a r a n g
b i a s a d L s e b u t b l a s t o s i s yang a k a n mengadakan i m p l a n t a s i
pada d i n d i n g u t e r u s .
langsung
P r o s e s i m p l a n t a s i pada dcanba b e r -
s e t e l a h k h o r i o n memenuhi lumen u t e r u s ,
yaitu hari
1 8 d a n i m p l a n t a s i t e l a h sempurna pada minggu ke 4 sampai
ke 5 ,
p a d a s a p i h a r i ke 11 sampai k e 33,
d a n b e r a k h i r minggu ke 1 4 .
kuda minggu ke 1 0
P e r i o d e e m b r i o pada s a p i b e r -
l a n g s u n g d a r i h a r k ke 1 0 a t a u 1 2 sampai 4 5 ,
sampai 3 4 .
Pada p e r i o d e i n i t e r j a d i p r o s e s i m p l a n t a s i ,
perkembangan d a n pembentukan j a r i n g a n ,
tubuh.
pada domba 11
o r g a n d a n sistem
Selama p e r i o d e embrio t e r j a d i p e r t a u t a n memberan
e k s t r a embrio dengan endometrium u t e r u s d a n pembentukan
plasenta.
Arthur
(1975) melaporkan bahwa pada domba d a n
kambing p r o s e s imp1 a n t a s i b e r l a n g s u n g pada h a r i ke 21-28.
P e r i o d e f e t u s pada s a p i d i m u l a i d a r i h a r i ke 45 sampai
5
a k h i r kebunt i n g a n ,
sedangkan pada domba d a n kambing dimu-
i a i d a r i h a r i ke 3 4 .
Selama p e r i o d e i n i b e r l a n g s u n g t e r -
j a d i pembentukan d a n pertumbuhan a l a t - a l a t t u b u h ,
penentuan bentuk tubuh.
serta
Yang dimaksud dengan b u n t i n g d i n 2
a d a l a h k e b u n t i n g a n s e j a k t e r b e n t u k n y a z i g o t sampai berumur
54 hari.
Roberts
(1 971 ) menyatakan bahwa k e b u n t i n g a n d i n i
a d a l a h k e b u n t i n g a n yang d i m u l a i d a r i h a r i k e 3 p a s c a kopul a s i sampai h a r i k e 3 7 .
Selarna k e b u n t i n g a n d i n i z i g o t
berkembang m e l a l u i p r o s e s p r o g e n e s e d a n e m b r i o g e n e s e s e hingga pada a k h i r k e b u n t i n g a n d i n i z i g o t m e n j z d i embrio
dan s e l a n j u t n y a menjadi f e t u s
(Laing , 1979 d a n S u k r a ,
1978).
Sej a l a n dengan perkembangan z i g o t m e n j a d i e m b r i o , maka s e l a p u t pembungkus
( s e l a p u t e k s t r a e m b r i o ) berkembang d a r i
j aringan t r o f oblas.
S e l a n j u t n y a s e l a p u t e k s t r a embrio
berkembang m e n j a d i k h o r i o n dengan l a p i s a n dalam b e r a s a l
d a r i mesoderm d a n l u a r d a r i t r o f o b l a s .
Perubahan-perubahan
uterus
nyata s e c a r a anatomis dan f u n g s i
sebelum sampai s e s u d a h pada awal k e b u n t i n g a n d i -
m u l a i semenj a k z i g o t m e n ~ a l a m ic l e a v a g e d a n pembentukan
blastosis.
Hal i n i d i t a n d a i d a r i adanya pengurangan a k t i -
v i t a s m u s k u l e r dnn t o n i s i t a s u t e r u s
d i n d i n g u t e r u s bertambah,
s e r t a s u p l a i d a r a h ke
d i samping penimbunan g l i k o g e n
dan lemak pada e p i t h e l u t e r u s
(Toelihere, 1981).
Sesudah
k e b u n t i n g a n h a r i k e 9 pada domba, u t e r u s membentuk susu
uterus.
P e r a n a n p r o g e s t e r o n d a l m membantu p r o s e s implan-
t a s i cukup bermakna,
sehingga keqagalan i m p l a n t a s i d a p a t
t e r a t a s i s e c a r a r ~ y a t a ( H u l e t dan S h e l t o n ,
1980).
6
S a l a h s a t u p e r u b a h a n a n a t o m i dalam p r o s e s k e b u n t i n g a n a d a l a h pembentukan p l a s e n t a .
Melalui p l a s e n t a i n i f e Se-
t u s memperoleh bahan yang d i p e r l u k a n d a r i i n d u k n y a .
l a n j u t n y a Laing
(197 9 ) m e l a p o r k a n bahwa kambing b u n t i n g
m u l a i membentuk p l a s e n t a p r i m i t i f
psda h a r i k e 13-14,
k a n t o n g amnion pada h a r i k e 13-16,
pada h a r i k e 24-28
dan k a n t o n g a l a n t o i s
pasca konsepsi.
C a i r a n amnion mempu-
n y a i f u n g s i p e n t i n g m e l i n d u n g i embrio u n t u k berturnbuh d a n
berkembang secara b e b a s t a n p a b e n t u r a n d a n goyangan s e r t a
mencegah a d h e s i k u l i t e m b r i o d e n g a n s e l a p u t amnion.
a n amnion d a n c a i r a n a l a n t o i s mengandung p r o t e i n ,
glukosa,
f r u k t o s a d a n garam-garam
Cair-
lemak,
o r g a n i k yang volumenya
b e r v a r i a s i s e s u a i d e n g a n umur k e b u n t i n g a n .
Roberts
(1971)
m e l a p o r k a n bahwa volume c a i r a n amnion d z n a l a n t o i s kambing
bunting berkisar a n t a r a
500-1
500 m l .
40-150
ml,
cairan alantois sapi
Bertambahnya c a i - r a n amnion d a n a l a n t o i s i n i
menyebabkan t e r j a d i n y a pembesaran d a n f l u k t u a s i k o r n u a
uteri.
Sewaktu k e b u n t i n g a n b e r l a n j u t ,
u t e r u s mengalami pem-
b e s a r a n g r a d u a l s e i r a m a d e n g a n k e c e p a t a n pertumbuhan j a rinqan,
d i m u l a i s e j a k p e r t a u t a n t r o f o b l a s pada
endometrium.
Dengan b a n t u a n hormon p r o g e s t e r o n t e r j a d i p r o s e s p r o l i f e r a s i endometrial.
S e t e l a h i m p l a n t a s i t e rj a d i pertambahan
m a s s a j a r i n g a n u t e r u s o l e h pertambahan v a s k u l a r i s a s i ,
m u l a s i c a i r a n dan s e d i k i t j a r i n g a n
1 9 80 ) .
aku-
(Hulet dan S h e l t o n ,
Pemuaian u t e r u s s e j a l a n d e n g a n p e r t a m b a h a n i s i n y a ,
s e d a n g k a n pertumbuhan j a r i n g a n b e r k u r ang ,
Pemeriksaan Kebuntingan pada Ternak
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n s e d i n i mungkin t e r h a d a p t e r
nak yang kawin secara a l a m
-
maupun i n s e m i n a s i b u a t a n m e -
r u p a k a n s u a t u u s a h a p e n g e l o l a a n r e p r o d u k s i t e r n a k tersebut.
K e t e l i t i a n pemeriksaan kebuntingan d i n i s a n g a t me-
~ u nang
j
program p e t e r n a k a n .
Hal i n i d i s e b a b k a n k a r e n a
p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n d i n i p a d a t e r n a k bukan sa j a
usaha pengelolaan reproduksi,
suatu
t e t a p i d a p a t juga mengetahui
k e a d a a n l a i n n y a s e p e r t i p y o m e t r a , m u m m i f i k a s i f e t u s , mukometra, maserasi f e t u s ,
dihardjo
tumor d a n m e t r i t i s .
Menurut P a r t o -
(1982) p e n g u a s a a n p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n p a d a t e r -
nak s a p i a d a l a h k u n c i k e t e r a m p i l a n i n s e m i n a s i b u a t a n ,
d i a g n o s i s kemaj i r a n d a n p e n g o b a t a n p e n y a k i t k e l a m i n p a d a
ternak ter sebut.
Pemeriksaan kebuntingan menurut Roberts
(19 7 1 ) d a p a t d i l a k u k a n secara e k s t e r n a l m e l i p u t i t i m b u l n y a
berahi ulang
,
lama p e r i o d e e s t r u s ,
kebengkakan abdomen,
p e m b e s a r a n d a n k e b e n g k a k a n k e l e n j a r amhing
garnentum p e l v i s ,
b e r ja l a n ,
,
r e l a k s a s i li-
hewan b e r s i k a p s a n g a t h a t i - h a t i
n a p s u makan m e n i n g k a t ,
f e t u s p a d a d i n d i n g abdomen,
t i n g susu b i l a d i p i j i t ,
keluar
terdengar
a u s c u l t a s i d i n d i n g abdomen.
penonjolan d
dalam
~ ~n e r g eark a n
c a i r a n b e n i n g p a d a pusuara jantung
f e t u s pada
Pemeriksaan i n t e r n a l d a p a t
d i l a k u k a n dengan p a l p a s i u t e r u s p e r r e k t a l ,
m e l i h a t kon-
d i s i v a g i n a d a n s e r v i k s d e n g a n spekulum d a n u j i b i o l o g i k .
Toelihere
(1 9 8 1 ) m e n y a t a k a n bahwa card yang p r a k t i s
dan d a p a t d i a n d a l k a n u n t u k pemcriksaan kebuntingan pada
t e r n a k b e s a r a d a l a h dengan c a r a p a l p a s i r e k t a l ,
sedangkan
8
pada t e r n a k k e c i l s e p e r t i d a n b a ,
kambing d a n b a b i belum
S e l a n j u t n y a d i t e r a n g k a n bahwa d e -
a d a c a r a yang p r a k t i s .
t e k s i k e b u n t i n g a n dengan c a r a p a l p a s i r e k t a l d i d a s a r k a n
pada a s h e t r i , f l u k t u a s i dan k o n s i s t e n s i , b e s a r
serta lo-
k a s i k o r n u a u t e r u s d i dalam rongga p e l v i s a t a u r o n g g a pe-
rut,
adanya memberan f e t u s , p l a s e n t o m , pembesaran s e r t a
" f r e m i t u s " p a d a A r t e r i u t e r i n a media d a n adanya
serta
pergerakan f e t u s i t u s e n d i r i .
U j i b i o l o g i k yang
p e r n a h d i l a k u k a n pada kuda a d a l a h
u j i Ascheim Zondek yang d i d a s a r k a n a t a s adanya
rna1.e serum g o n a d o t r o p i n "
k e b u n t i n g a n muda.
d i dalam d a r a h kuda selama
(PMSG)
Roberts
"pregnant
(1971) menyatakan bahwa u j i
b i o l o g i k pada t e r n a k t e r s e b u t m a @ - b e r i k a nk e t e l i t i a n 8 5-95%
p a d a umur
kebuntingan 60-80
hari.
Pemeriksaan kebunt i n g a n p a d a b a b i yang p e r n a h d i l a k u kan a d a l a h b i p s i v a g i n a ,
yang d i d a s a r k a n pada h a s i l gam-
baran h i s t o l o q i k e p i t h e l vagina.
Menurut A r t h u r
(197 5)
u ji b i p s i v a g i n a p a d a b a b i b u n t i n g h a r i k e 3 0 d a n 9 0 memb e r i k a n k e t e l i t i a n 90%.
Teknik u l t r a s o n o g r a f i yang d i p e r -
gunakan pada manusia t e l a h d i t e r a p k a n pada t e r n a k b a b i d e ngan h a s i l cukup memuaskan,
t e t a p i a l a t i n i cukup mahal
d a n p e l a k s a n a a n n y a kurang p r a k t i s .
P e n e n t u a n Kebuntingan pada Ruminansia K e c i l
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n pada dcmba menurut ~ o e l i h e r e
(1981 1 belum a d a yang p r a k t i s ,
s e b a b metode p a l p a s i r e k t a l
t i d a k clapat d i t e r a p k a n k a r e n a rektum yang t e r l a m p a u k e c i l
.
9
Laing
(197 9 ) m e l a p o r k a n bahwa m e t o d e d e t e k s i yang p e r n a h
d i l a k u k a n p a d a t e r n a k domba a d a l a h r a d i o g r a f i, u l t r a s o n o grafi,
laparotomi,
maternal,
pemeriksaan abdominal,
pcrubahan endokrin m a t e r n a l ,
kebuntingan dan h e r a h i ulang
.
perubahan f i s i k
antigen spesif i k
S e l a n j u t n y a pada t a h u n
1 9 7 2 ~ i c h a r d s o nt e l a h melakukan t i n j a u a n m e n g e n a i m e t o d e
d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada d ~ m b as e l a m a 2 0 t a h u n t e r a k h i r
d a n mengelompokannya d a l a m
caya,
(a) m e t o d e yang d a p a t d i p e r -
y a i t u metode b i o p s i v a g i n a ,
i-ografi;
radiograf i dan ultraso-
( b ) m e t o d e yang b i a s a d i g u n a k a n ,
a n c e l e m a k d a n k r a y o n pada p e j a n t a n ,
y a i t u pengguna-
pemer i k s a a n e k s t e r n a l
kebengkakan a r t e r i u t e r i n a k a u d a l d a n k a d a r e s t r o g e n d i
dalam p l a s m a ;
yaitu
( c ) m e t o d e yang
j a r a n g d a n kurang d i p a k a i ,
s e k r e s i k e l e n j a r ambing, u j i s e n s i t i v i t a s a n t i ko-
lostrum,
pertambahan b e r a t badan,
ref leks sakral,
obser-
v a s i s e r v i k s d e n g a n spekulum, v i s k o s i t a s l e n d i r s e r v i k s ,
u j i l e n d i r serviks-vaginal,
ne,
r a s i o creatine-creatinine
(d) me-
u l a s a n v a g i n a dan e l e k t r o k a r d i o g r a m f e t a l dan
tode-metode
lainnya,
yaitu
i n j e k s i preparat estrogenik,
kadar p r o q e s t e r o n d i dalam d a r a h ,
toneoskopi,
laparotomi,
uri-
u j i immunologik,
perin-
kandungan s u l f u r pada w o l ,
kadar
g u l a d a r a h , u j i Manilovs f o s f a t d a n f o r r i d z i n plasma.
Morton,
Nancarrow,
Scaramuzzi,
Evison dan Clunie
(197 9 )
m e l a p o r k ~ . n penggunaan m e t o d e u j i hambatan r o s e t s e b a g a i
d e t e k s i k e b u n t i n g a n p a d a domba.
mencapai 7 5 % pada kebuntingan
K e t e l i t i a n rnetade i n i
21 h a r i .
,
Namcn d e m i k i a n
,
10
m e t o d e i n i k u r a n g p r a k t i s k a r e n a memerlukan a n t i g e n yanq
khu su s d a n p e r l u pengu j i a n s e b e lum d i p a k a i
.
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n pada kambing yanq p e r n a h d i l a k u k a n z d a l a h metode pengamatan b e r a h i u l a n q
mempunyai kelemahan k a r e n a hampir
t i n g d i n i menunjukkan h e r a h i u l a n g
Atmamihardja,
1982).
.
Metode
20-30% i n d u k - i n d u k
( A r t h u r , 1975
Metode p a l p a s i A.
ini
bun-
dan
u t e r i n a kaudal per
r e k t a l yang t e l a h d i g u n a k a n s e b a g a i m e t o d e d e t e k s i kebunt i n g a n pada domba d a n kambing mendapat s a n g g a h a n d a r i
Richardson
(1972) , k a r e n a metode i n i menunjukkan n i l a i
k e t e l i t i a n k u r a n q menentu a k i b a t lemahnya d e n y u t a n b u l u h
d a r a h n a d i d a n u j u n q j a r i t e l u n j u k t i d a k d a p e t menemukan
b u l u h d a r a h u t e r i n a k a u d a l pada hewan qemuk.
Metode b i -
o p s i v a g i n a kurang p r a k t i s d i g u n a k a n s e b a q a i m e t o d e d e t e k s i k e b u n t i n q a n d i n i ~ a d akzmbing k a r e n a k e t e l i t i a n h a -
s i l p e m e r i k s a a n h i s t o l o q i n y a b a r u m e n c a p a i 9 7 % pada kebuntingan 40 hari
.
Metode r a d i o g r a f i yang d i p e r g u n a k a n d a n
d i u s u l k a n Richardson
( 1 97 2 ) s e b a g a i m e t o d e d e t e k s i kebun-
t i n g a n p a d a d m b a kuranq p r a k t i s ,
karena k e t e l i t i a n h a s i l
p a n e r i k s a a n fat-onya b a r u m e n c a p a i
98% pada k e b u n t i n g a n 70
hari.
Metode u l t r a s o n o q r a f i yanq d i p a k a i s e b a g a i m e t o d e
k e b u n t i n g a n mempunyai p r i n s i p a d a n y a gelombang d a r a h j ant u n q d a n d a r a h pembuluh u m b i l i k a l i s - f e t a l .
mencapai dera!at
hari
Metode i n i
k e t e l i t i a n 97% pada k e b u n t i n g a n 35-55
.
Metode P a l p a s i D i g i t a l .
D e t e k s i kebuntingan. d i n i m e -
t o d e p a l p a s i d i g i t a l n d a l a h metode p a l p a s i
1ar:gsung pada
11
u t e r u s melalui laparotomi.
o l e h Lamond
Metode i n i p e r n a h d i l a p o r k a n
(1963), Hulet dan Foote
(1966) d a n Manan
(1981) u n t u k m e n d e t e k s i k e b u n t i n g a n d i n i pada domba dengan n i l a i k e t e l i t i a n cukup t i n g g i .
Metode i n i mengguna-
kan t e k n i k p e r a s a t bedah.
L a ~ a r o t o m iyang d i b u t u h k a n u n t u k k e p e r l u a n p e l a k s a naan metode p a l p a s i u t e r u s i n i a d a l a h l a p a r o t o m i abdominal,
y a i t u pada g a r i s median d a e r a h abdomen.
d a n Walker
Menurut H i c h a n
(1981) l a p a r o t o m i u n t u k k e p e r l u a n g i n e k o l o g i
d a n k e b i d a n a n pada r u m i n s n s i a k e c i l d a p a t d i l a k u k a n d i dua
tempat,
y a i t u pada g a r i s l i n e a a l b a d a e r a h abdomen d a n d i
daerah legok l a p a r
(flank)
.
Frank
(1964) melaporkan bahwa
laparotomi pada ruminansia k e c i l dan b e s a r d a p a t d i l a k s a n a kan pada d a e r a h l e g o k l a p a r dengan p a n j a n g
mengarah k a u d o - v e n t r a l
s a y a t a n 8 cm
pada p n s i s i hewan b e r d i r i .
Titus
(1983) menyatakan bahwa u n t u k k e p e r l u a n d e t e k s i keburitingan rnr:.tode p a l p a s i d i g i t a l pada t e r n a k r u m i n a n s i a k e c i l d a p a t d i g u n a k a n l a p a r o t o m i pada d a e r a h l e g o k l a p a r dengan
s a y a t a n d i m u l a i agak d o r s a l .
Manan
(1981) melaporkan
bahwa l a p a r o t o m i u n t u k d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada domba met o d e p a l p a s i intra-abdominal
m e l a l u i laparotomi mini d i -
l a k u k a n pada g a r i s l i n e a a l b a k a u d a l d i d a e r a h abdomen.
Menurut Lamond
(1963) laparotomi untuk keperluan p a l p a s i
u t e r u s . pada domba yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n d i n i n y a d a p a t
d i l a k u k a n d i g a r i s median abdcmen.
Metode p a l p a s i u t e r u s d i l a k u k a n der-gan memasukkan
j a r i t e l u n j u k m e l a l u i lubang l a p a r o t o m i mengarah kzudo-
d o r s a l k e r o n g q a p e l v i s pada p o s i s i hewan b e r b a r i n g t e r t e l e n t a n g d i a t a s m e j a bedah.
D e r a j a t k e t e l i t i a n metode
p a l p a s i u t e r u s pada d e t - e k s i k e b u n t i n q a n domba yang
sudah
d i l a p o r k a n t e r l i h a t p a d a T a b e l 1.
T a b e l 1.
N i l a i K e t e l i t i a n D e t e k s i Kebuntinqan D i n i
Metode P a l p a s i U t e r u s M e l a l u i Laparotorni
Stadium
Kebunt i n g a n
Penqamat
(Minggu 1
Lamond
(1963)
5-6,5
Hulet dan
Foote
(1966)
Jumlah
Contoh
Nilai
Bunting
( ~ k o1r
90
Ketelitian
Tidak
Bunting
(%)
(%)
94
100
3 -5
D i a g n o s i s p a l p a s i u t e r u s m e l a l u i l a p a r o t o m i abdomen
d i d a s a r k a n p a d a kebengkakan u t e r u s , . f l u k t u a s i d a n k o n s i s tensi,
b e s a r d a n l o k a s i k o r n u a u t e r i dalam r o n g q a p e l v i s
atau perut.
Metode Endoskopi.
Metode e n d o s k o p i yang d i p e r g u n a -
kan pada m a n u s i a t e l a h d i t e r a ~ k a nu n t u k mendiagnosa k e b u n t i n g a n p a d a domba
(Meqale, dalam R i c h a r d s o n , 1 9 7 2 ) d a n
pada domba d a n k m - b i n g [ C h a n i a q o , 1 9 8 2 , 1 9 8 3 ) .
i n i menggunakan t e k n i k p e r a s a t bedah.
Metode
Lubnng d i b u a t d e -
ngan t r o k a r b e r d i a m e t e r 11 mm pada d a e r a h abdomen,
3
yaitu
cm d a r i g a r i s median a b d ~ m e nd a n 4 cm d a r i ~ a n g k a lk e -
l e n j a r ambing
.
Hewan yang d i d e t e k s i k e b u n t i n g a n n y a d i -
13
b a r i n g k a n d i a t a s m e ja
tang.
d e t e k t o r dengan p o s i s i t e r t e l e n -
M e l a l u i lubang t r o k a r yanq d i b u a t dimasukkan en-
doskop d a n t o n g k a t o r o n e r .
Diagnosa d e t e k s i k e b u n t i n g a n
e n d o s k o p i d i a a s a r k a n pada v i s u a l i s a s i k o r p u s luteun: g r a v i d i t a t u m pada ovarium,
d i i k u t i o l e h adanya kebengkakan
u t e r u s dan hiperemi d a e r a h d i n d i n g u t e r u s .
Ketelitian
metode ex--doskopi pada domba d a p a t mencapai 84-91% pada
kebunt inqan sesudah t e r l e w a t n y a dua s i k l u s b e r a h i .
Anestesi
Hewan yanq akan d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n n y a memakai m e t o d e p a l p a s i d i g i t a l maupun metode e n d o s k o p i p e r l u d i m a t i r a s a k a n t e r l e b i h d a h u l u u n t u k memberi k e t e n a n q a n b a g i hewan maupun b a g i p e m e r i k s a k e b u n t i n g a n .
Berbaqai a n e s t e -
t i k a d a p a t d i p a k a i u n t u k maksud t e r s e b u t .
Pada domba d a n
kambing umumnya d i p a k a i Rompun s e n d i r i a t a u Rompun dikomb i n a s i k a n dengan K e t a l a r
.
Manan
(1981) m e l a p o r k a n bahwa
u n t u k a n e s t e s i domba yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n d i n i n y a
dengan metode p a l p a s i i n t r a - a b d o m i n a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
m i n i pada l i n e a a l b a k a u d a l d a e r a h abdomen d i g u n a k a n l a r u t a n Rompun 2% yanq mengandung 23,32 rng X y l a z i n e Hydroc h l o r i d e dengar. d o s i s 0 , 2 0 m l p e r e k o r domba s e b e s a r 1520 kg.
S e l a n j u t n y a Chaniago
pada domba d a n kambinq
(1982, 1983 ) m e l a p o r k a n bahwa
Kacang yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n -
nya dengan metode e n d o s k o p i d i g u n a k a n Rompun dengan d o s i s
0,15-0,20
m l p e r 10-20 kg b e r a t badan.
Ranpun a d a l a h s u a t u j e n i s t r a n q u i l i z e r k u a t yang memp u n y a i daya f a r m a k o l o g i k sedativum, a n s l g e s i a d a n r e l a k s a s i o t o t kerangka.
Fritsch
(1972) menyatakan hahwa Rom-
pun d a p a t digunakan s e b a g a i bahan a n e s t e s i pada bedah kec i l dan p e n g e n d a l i a n hewan l i a r .
Menurut Herak
(1974)
Rompun yang d i g u n a k a n s e b a g a i bahan a n e s t e s i dalam t i n d a k a n bedah c a e s a r i a pada s a p i merrgurangi t o n u s o t o t u t e r u s
dan r e l a k s a s i u t e r u s .
S e l a n j u t n y a B e r g e s t e n d a n Rejno
(1972) rnenyatakan bahwa daya d e p r e s i Ranpun t e r h a d a p s i n a p
syaraf
s i m p a t i k p e r i f e r a l menyebabkan daya a d r e n e r g i k dan
k h o l i n e r g i k t i d a k dapat d i t e r i m a o l e h u jung
Daya d e p r e s i Rompun t e r h a d a p s y a r a f
s e r a b u t syaraf
simpatik disebabkan
k a r e n a Rompun menganGung bahan X y l a z i n e h u d r o c h l o r i d e yang
mampu mengubah pH c a i r a n t u b u h .
Pengubahan c a i r a n t u b u h
merij ad2 a l k a l i s lemah o l e h Rompun menyebabkan p e n g a l i r a n
c a i r a n t u b u h d a r i l a r u t a n o r g a n i k ke l a r u t a n asam e n c e r
t e l a h dilaporkan o l e h Jones,
Booth dan McDonald
Dalam l a p o r a n P u t t e r d a n Sagner
(1977).
(1973) dikemukakan bahwa
Rompun mempunyai rumus kimia 2 ' ( 2 , 6 - x y l i d i n o ) -5.6-dihydro4H-1,3-thiazine
hydrochloride,
sedangkan rurnus bangunnya
digambarkan s e b a g a i b e r i k c t :
CH2
Xylaz i n e Hydrochloride
.
G o s i s Rompun s a n g a t t e r g a n t u n g pada j e n i s hewan dan
cara aplikasinya.
U j i k l i n i k d o s i s dan k e r j a farmakolo-
g i k Rcanpun pada s a p i d a p a t d i i k u t i pada T a b e l 2 .
2.
Tabel
H a s i l U j i K l i n i k D o s i s dan K e r j a
Farmakologik Rompun pada S a p i
Dosis
(mg/kg BB)
Lama S e d a s i
(Jam)
Analgesia
(Menit)
Sumber r Treu ( 1 9 7 0 ) .
C l i n i c a l t r i a l of Rompun i n b o v i n e
g y n a e c o l o g y and o b s t e t r i c s .
V e t . Med. Rev. 3 :
27 2-273
Treu
(197 0 ) melaporkan bahwa d o s i s k i s a r a n 0,05-0,10
mg p e r kg b e r a t badan cukup u n t u k k e p e n t i n g a n s e d a s i per a s a t bedah k e c i l s e p e r t i bedah k e l e n j a r ambing d a n pemotongan p u t i n g
0 , 2 0 mg p e r
susu t e r n a k s a p i .
D o s i s k i s a r a n 0,lO-
kg b e r a t b a d a n d i p e r u n t u k a n s e b a g a i bahan
a n e s t e s i p e r a s a t bedah b e s a r s e p e r t i p e r a s a t bedah f e t o t o m i pada t e r n a k s a p i .
P e n e l i t i a n B a f i Yeboa d a n Huvos
( 1 9 8 0 ) menunjukkan
d o s i s d a n h a s i l obs e r v a s i penggunaan Rcampun pada kambing
b e t i n z l o k a l A f r i k a s e p e r t i t e r c a n t u m pada Tabel 3 .
Menurut kedua pene liti ter s e b u t d a p a t d i p a k a i d o s i s
k i s a r a n 0,15-0,20
m l per 10-20
kg b e r a t badan.
D O S ~ S yang
t e r b a i k d a r i h a s i l pengamatan a d a l a h 0 , 1 5 r n l Rompun 2 % un-
tuk h e r a t badan 20 kg.
Pada d o s i s 0 , 1 5 m l
i n i sedativa
Hasil U j i K l i n i k D o s i s dan K e r j a F a r m a k o l o g i k R o m p u n 2 % pada K a m b i n g L o k a l
Af r i k a
T a b e l 3.
Berat
Hewan
(kg)
Dosis
Rompun 2%
(ml)
1 2
0,1
12
0
20
0,15
26
or2
~
Hasil Observasi
T e r t i d u r dan l k a h setelah 1 0 m e n i t ,
napas k u a t d a n p u l i h k e m b a l i s e t e l a h
2,5 jam.
2
T e r d u d u k s e t e l a h 7 m e n i t , napas k u a t ,
s a l i v a s i dan u r i n a s i s e t e l a h 3 0 m e n i t
R e f lek pupil m a t a l e m a h .
Sedasi d a n
anestesi baik setelah 25 m e n i t .
L e m a h dan t e r t i d u r s e t e l a h 1 0 m e n i t .
S e d a s i penuh 2 5 m e n i t .
N a p a s k u a t dan
p u l i h k e m b a l i setelah 1 1 5 m e n i t .
T e r d u d u k dan l e m a h , tachycardia.
Sedasi 9 0 m e n i t .
( s e d a s i ) m u l a i n a m p a k pada m e n i t k e 1 0 ,
m e n i t 25,
s e d a s i penuh pada
l a m a s e d a s i 4 5 m e n i t dan p u l i h k e m b a l i 115 m e n i t
pasca i n j e k s i .
Perubahan k l i n i k h e w a n yang d i s u n t i k anes-
t e t i k u m R o m p u n s e p e r t i d i l a p o r k a n Fouad d a n Shokry
pada k o r b a u m e r x n j u k k a n p e n u r u n a n f r e k u e n s i n a d i ,
d a n suhu t u b u h .
S e l a n j u t n y a Fessl
m g p e r kg b e r a t
m g per kg b e r a t badan
m e n y e b a b k a n penurunan f r e k u e n s i n a d i 3 0 - 4 0
d a n suhu t u b u h 0 , 5 - 1 ,
ligowski
Ranpun,
~ O C .s
napas
(1970 ) m e l a p o r k a n bahwa
kuda yang d i s u n t i k R o m p u n d o s i s 0 . 8 - , 1 0
badan s a p i d e n g a n d o s i s 0 , 0 5 - 0 , 1 0
(1973)
%,
napas 25-50%
e l a m a sedasi berlangsung
.
Sze-
( 1 9 7 0 ) m e l a p o r k a n b a h w a pada s a p i yang d i s u n t i k
f r e k u e n s i k a r d i a k , pernapasan,
d a n suhu t u b u h m e n u r u n .
tonus o t o t r u m e n
K h a m i s dan Saleh
(1974) menyata-
k a n b a h w a kerbau d a n s a p i yang d i s u n t i k R o m p u n secara
17
i n t r a m u s k u l e r menunjukkan penurunan f r e k u e n s i n a d i ,
d a n suhu t u b u h yang b e r s i f a t s e m e n t a r a .
( 1 9 7 2 ) d o s i s Rompun p a d a karnbing
napas
Menurut B a u d i t z
a d a l a h 0,05-0,3
mg p e r
kg b e r a t b a d a n .
P e m b e r i a n k c a n b i n a s i Rompun d a n K e t a l a r pada hewan
d i g u n a k a n u n t u k memperpan jang waktu s e d a s i penuh d a n m e m p e r k e c i l d o s i s Rompun yang d i b e r i k a n pada hewan t e r s e b u t .
Titus
(1983 )
m e n y a t a k a n bahwa p e m b e r i a n k o m b i n a s i Rompun
d a n K e t a l a r p a d a hewan b e r t u j u a n u n t u k m e m p e r s i n g k a t waktu
t i n b u l n y a f a s e s e d a s i penuh s e h i n g g a waktu yang d i p e r l u k a n
untuk melaksanakan o p e r a s i menjadi r e l a t i f
r u t Hoeppner d a n S h o r t
singkat.
Menu-
( 1 9 7 1 ) k u c i n g yang d i s u n t i k K e t a l a r
mengalami a n a l g e s i a yang c e p a t d a n c u k u p waktu u n t u k kep e r l u a n b e d a h k e c i l d a n p e n g e n d a l i a n pclda p r o s e d u r d i a g n o -
sis pada k u c i n g .
Amen,
Klavano d a n S t o n e
(1972) m e n y a t a -
k a n bahwa p e n y u n t i k a n k o m b i n a s i Rompun d e n q a n K e t a l a r pada
k u c i n g bermaksud u n t u k mencegah t i m b u l n y a h i p e r t o n i s i t a s
o t o t d a n memperpanjang waktu a n a l g e s i a .
Akan t e t a p i p e -
n y u n t i k a n K e t a l a r k o m b i n a s i A t r o p i n s e p e r t i yang d i l a p o r kan T r a b e r
(197 0 ) p a d a a n j i n g menunjukkan p e n u r u n a n k e l u a r -
a n k a r d i a k d a n t e k a n a n d a r a h 50% d a r i p a d a n o r m a l .
jutnya Jones e
t
d l .
Sel-an-
( 1 9 7 7 ) m e l a p o r k a n bahwa K e t a l a r m e m -
p u n y a i k e r j a fa r m a k o l o g i k n e u r o m u s k u l e r d a n k a r d i o v a s k u l e r
k a r e n a mengandung h a h a n k i m i a Ketamin h y d r o c h l o r i d e d e n g a n
susunan kimia
2- ( 0 - c h l o r o p h e n y l ) -2-
none h y d r o c h l o r i d e .
(methylamino) cyclohexa-
Rumus bangunnya a d a l a h
:
,
Ketamin H y d r o c h l o r i d e
Hoeppner d a n S h o r t
mempunyai d a y a k e r j a
( 1 9 7 1 ) m e n y z t a k a n bahwa K e t a l a r
r e l a k s a s i o t o t k e r a n g k a d a n mempunyai
v a r i a s i d o
ENDOSKOPI UNTUK DIAGNOS1S KEBUNTINGAN DIN1
PADA KAMBING KACANG
O l c h
DJEMA'AT M A N A N
FAKULTAS
PASCASARJANI
RINGKASAN
DJEMA'AT MANAN.
S t u d i P e r b a n d i n g a n Metode P a l p a s i D i g i t a l
d a n ~ n d o s k o p iu n t u k Diagnosa Kebuntingan D i n i pada Kambing
Kacang
Z E S R.
( D i bawah bimbingan YUHARA SUKRA s e h a g a i K e t u a ,
TOELIHERE s e b a g a i Wakil K e t u a ,
N A R J O SASTROHADINOTO,
ISKANDAR TITUS,
MOSOE-
KUSMAT T A N U D I M A D J A d a n SOEBADI PARTO-
D I H A R D J O sekjagai a n g g o t a )
.
P e n e l . i t i a n i n i b e r t u j u a n m e n r n t u k a n m e t o d e yang
tepat,
p r a k t i s d a n murah s e b a g a i model yang d a p z t d i d a y a g u n e k a n
u n t u k d i a g n o s i s k e b u n t i n g a n d i n i pada r u m i n a n s i a k e c i l .
S e b a g a i hewan p e r c o b a a n d i g u n a k a n sebanyak
6 0 e k o r kambing
Kacang berumur t i g a t a h u n yang t e l a h d i k a w i n k a n s e c a r a a l a miah d a n d i d u g a b u n t i n g 3 1 h a r i .
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n d i n i hewan p e r c o b a a n d i l a k u k a n d e n g a n m e t o d e p a l p a s i d i g i t a l d a n e n d o s k o p i menggunakan t e k n i k p e r a s a t bedah.
nya p e r u b a h a n - p e r u b a h a n
percobaan t e r s e b u t .
menggunakan j a r i
T e k n i k i n i menyebabkan t e r j a d i -
k l i n i k d a n gambaran d a r a h hewan
P a l p a s i d i g i t a l d i l a k u k a n dengan
telunjuk.
Kedua k o r n u a u t e r u s d i r a b a me-
l a l u i lubang l a p a r o t o m i m i n i
l i n e d a l b a kaudal a t a u lapa-
r o t m i mini leqok l a p a r d o r s a l .
Tolok u k u r yang d i g u n a k a n
u n t u k penaf s i r a n a d a l a h kebengkakan,
dan f l u k t u a s i kornua u t e r u s .
penipisan dinding,
Metode e n d o s k o p i d i l a k u k a n
dengan c a r a m e l i h a t korpus luteum g r a v i d i t a t &
rium,
p a d a ova-
kebengkakan d a n d e m a r k a s i kornua u t e r u s m e l a l u i
endcskopi
.
i
Penyembuhan l u k a l a p a r o t o m i m i n i l i n e a a l b a k a u d a l
(6,18 h a r i )
l e b i h singkat daripada legok lapar
(8,03 h a r i )
D e r a j a t k e t e l i t i a n metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a parotomi m i n i l i n e a a l b a kaudal
) ternyata lebih
(100%
t i n g g i d a r i p a d a metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
legok lapar d o r s a l
se-
( 9 1 , 6 7 % ) pada u j i k e b u n t i n g a n d i n i ,
dangkan k e t e l i t i a n kedua m e t o d e pada uj i t i d a k sama.
De-
r a j a t k e t e l i t i a n metode p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
m i n i l i n e a a l b a kaudal l e b i h t i n g g i
endoskopi
( 1 0 0 % ) d a r i p a d a metode
( 9 3 , 7 5 % ) pada u j i k e b u n t i n g a n d i n i .
u j i t i d a k b u n t i n g metode p a l p a s i d i g i t a l
l e b i h t i n g g i d a r i p a d a metode e n d o s k o p i
Ketelitian
(100%) t e r n y a t a
(92,86%).
Metode p a l p a s i d i g i t a l d a n mctode e n d o s k o p i d e n g a n
Rompun s e b a g a i bahan a n e s t e s i t e r n y a t a l e b i h b a i k d i b a n d5-ngkan d e n g a n k o m b i n a s i Rompun d a n K e t a l a r .
D i pihak
l a i n p e r l u d i p e r t l m b a n g k a n bahwa lama s e d a s i merupakan
s a l a h s a t u u n s u r k r i t i k a l yang menentukan k e t e n a n g a n be-
.
Dengan d e m i k i a n k e d u a a l t e r -
kerj a
pelaksana laparotomi
natif
yang dikemukakan i n i d a p a t d i p a k a i s e b a g a i d a s a x
v n t u k mempertimbangkan p i l i h a n mana yang a k a n d i p a k a i .
P e n y u n t i k a n Rompun yang d i l a n j u t k a n d e n g a n d e t e k s i
k e b u n t i n g a n d i n i menyebabkan p e r u b a h a n - p e r u b a h a n
klinik
d a n gambaran d a r a h hewan p e r c o b a a n yang b e r s i f a t sementara.
.
D a r i p e r h i t u n g a n b i a y a t e r n y a t a bahwa m e t o d e p a l p a s i
d i g i t a l ja u h l e b i h murah j i k a d i b a n d i n g k a n d e n g a n metode
endoskopi
(p
<
0,Ol)
.
Hasil penelitian
i n i menunjukkan bahwa d e t e k s i kebun-
t i n g a n d i n i metcde p a l p a s i d i g i t a l m e l a l u i
l i n e a a l b a kaudal l e b i h t e l i t i ,
murah d a r i p a d a metode e n d o s k o p i
iii
laparotomi mini
l e b i h p r a k t i s dan l e b i h
.
S T U D 1 PERBABTDINGAN METODE P A L P A S I D I G I T A L DAN
E N D O S K O P I UNTUK
D I A G N O S I S KEBUNTINGAN D I N 1
PADA KAMBING KACANG
Oleh
DJEMA' A T MANAN
D i s e r t a s i
sebagai s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k
m e m p e r o l e h gelar D o k t o r
pada
F a k u l t a s Pascasarjana,
FAKULTAS
I n s t i t u t Pertanian B o g o r
PASCASARJANA
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
BOG OR
1985
RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n t a n g g a l 22 Desember 1938 d i Bintang-Takengon,
H.
Aceh Tenqah, Aceh.
Orang t u a n y a a d a l a h
Markan d a n N u r d j i a h .
Pada t a h u n 1 9 6 0
l u l u s d a r i SMA N e g e r i K u t a r a d j a .
P e n u l i s memperoleh g e l a r S a r j a n a K e d o k t e r a n Hewan p a d a
t a h u n 1966 d a n g e l a r D o k t e r
Hewan p a d a t a h u n 1 9 6 8 d a r i
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n ,
Univer s i t a s
S y i a h Kuala.
P e n u l i s d i a n g k a t menjadi a s i s t e n perguruan t i n g q i
dalam m a t a p e l a j a r a n H i s t o l o g i d a n E m b r i o l o g i t a h u n 19631966 d a n m e n j a d i p e n g a j a r t e t a p p a d a b a g i a n K l i n i k d a r i
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n ,
Universitas
S y i a h K u a l a s e j a k t a h u n 1 9 6 6 sampai s e k a r a n g .
t u g a s pokok s e b a g a i t e n a g a p e n g a j a r ,
D i samping
p e r u l i s pernah ber-
t u g a s s e b a g a i S e k r e t a r i s J u r u s a n t a h u n 1974-1979,
Departemen K l i n i k 1975-1979
Ketua
d a n s e b a g a i Pembantu Dekan
Bidang Kemahasiswaan p a d a F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n
Peternakan,
U n i v e r s i t a s S y i a h K u a l a p a d a t a h u n 1977-1979.
Penu l i s meng i k u t i p e n a t a r a n i l m u R e p r c d u k s i Hewan
d a n P e n y a k i t Unggas t a h u n 1 9 7 0 , L a t i h a n d a n Pendalaman
ilmu K l i n i k Hewan p a d a t a h u n 1971-1972,
d a n p e n a t a r a n Pe-
n y a k i t T e r n a k P o t o n g t a h u n 1973 p a d a F a k u l t a s K e d o k t e r a n
Hewan,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Mengikuti k u l i a h dan
l a t i h a n m a t e m a t i k a d a n a 1j a b a r m a t r i k t a h u n 1971-1972.
P e n u l i s memperoleh g e l a r Magister S a i n s dalam bidang
k e a h l i a n B i o l o g i Reproduksi tahun 1981 dan rneneruskan ke
Program Doktor
(S3 )
s e j ak tahun 198 2 sampai sekarang pada
F a k u l t a s Pascasarjana,
I n s t i t u t Pertanian Bogor.
vii
Judul D i s e r t a s i
: S T U D 1 P E R B A N D I N G A N METODE P A L P A S I
D I G I T A L DAN E N D O S K O P I UNTUK D I A G N O S I S K E B U N T I N G A N D I N 1 P A O A KAMBING
KACANG
N a m a Mahasiswa
: D J E M A ' A T MANAN
Ncanor
:
Pokok
82521
Prof .L&.
Mozes R. Toelihere
Mil Keka
-
--
--
Prof .Dr. Soenarjo Sastrohadimto
mgota
Prof .Dr. soebdi Partodihardjo
Awgota
v
2. Ketua W s a n Biolqi
-&Prof .l%.
ltas Pascasarjana
Pe
Soebadi P a r t d i h r d j o
Dr.
Ir. E d i G u h r d j a
UCAPAN TERIMA K A S I H
P e n u l i s s a n g a t b e r t e r i m a k a s i h k e p a d a Prof . D r .
Sukra d a n Prof . D r .
Mozes R.
Yuhara
T o e l i h e r e s e l a k u Ketua d a n W a -
k i l K e t u a k o m i s i pembimbing a t a s s a r a n d a n bimbingannya.
S e l a n j u t n y a u c a p a n s e r u p a d i s a m p a i k a n kepada P r o f - D r .
Iskandar T i t u s ,
Prof. D r .
Soenarjo Sastrohadinoto,
Kusmat Tanudimadja d a n Prof .Dr.
Prof . D r .
Soebadi P a r t o d i h a r d j o a t a s
saran dan kritiknya.
Kepada Ketua L a b o r a t o r i u m D i a g n o s t i k K l i n i k Yayasan
G i z i Bogor d a n Ketua B a l a f P e n e l i t i a n T e r n a k C i a w i Bcgor,
p e n u l i s menyampaikan p e n q h a r g a a n .
Kepada R e k t o r d a n Dekan
F a k u l t a s K e d o k t e r a n Hewan d a n P e t e r n a k a n U n i v e r s i t a s S y i a h
K u a l a p e n u l i s m ~ n c u c a p k a nbanyak-banyak
terima k a s i h a t a s
i j i n yang d i b e r i k a n kepada p e n u l i s u n t u k m e l a n j u t k a n s t u d i .
Kepada R e k t o r d a n Dekan F a k u l t a s P a s c a s a r j a n a
s e r t a Ketua
J u r u s a n B i o l o g i Reproduks i, I n s t ? - t u t P e r t a n i a n Bogor,
pe-
n u l i s m e n g h a t u r k a n t e r i m a k a s i h a t a s p e r h a t i a n d a n bantuannya.
S e l a n j u t n y a t e r i m a k a s i h yang s a n g a t rnendalam p e n u l i s
sampaikan k e p a d a D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e n d i d i k a n T i n g g i
z t a s b a n t u a n b i a y a p e n d i d i k a n d a n p e n e l i t i a n yang d i s a l u r k a n m e l a l u i Tim Manaj emen Program Doktor
.
Ucapan terima
k a s i h d i s a m p a i k a n j u g a k e p a d a Yayasan S u p e r Semar
K e s e j a h t e r a a n Umat d a n PT.
kan b a n t u a n d a n b i a y a .
,
Yayasan
Kimia Farma yang t e l a h memberi-
Akhirnya ucapan t e r i m a k a s i h p e n u l i s sarnpaikan kepada
Ir. Eendroyadi,
MS. d a n Dr.Ir.
A.A.
M a t t j i k atas b i m b i n g a n -
nya t e r h a d a p pengolahan d a t a h a s i l p e n e l i t i a n .
DAFTAR I S 1
Halaman
. . .. . . .
RIWAYAT H I D U P
.. . . .
UCAPAN T E R I M A K A S I H
. .
DAFTAR I S 1 . . . . . . .
DAFTAR TABEL . . . . . .
D A F T A R GAMBAR
. - . . .
I.
PENDAHULUAN . - .
.
.
.
.
.
.
.
T I N J A U A N PUSTAKA
.
Kebuntingan
..
RINGKASAN
11.
111.
IV.
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
...
.
.
.
.
..
. . .
...
. . . ..
. . ...
. . .
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
vi
.
viii
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
, .
P e m e r i k s a a n K e b u n t i n g a n pada T e r n a k . .
P e n e n t u a n K e b u n t i n g a n pada R u m i n a n s i a
K e c i l
. . . . , ... .. . . ... ,
M e t o d e P a l p a s i ~ i g i t a l .. . . . .
Metode Endoskopi
. .... . ..
Anestesi . . . . . . . . . . . . . . .
Gambaran Darah . . . . . . . . . . . .
BAHAN DAN M E T O D E
. . . . . . . . .. . .
B a h a n Percobaan
. .... . . . .. .
Penentuan K e b u n t i n g a n
... .... .
~ n e s t e s i. . . . . . . . . . . . . . .
Pemeriksaan Darah
.. ... .. .. .
Perhitungan B i a y a
.. .. . .. . ..
H A S I L DAN PEMBAHASAN
. . . . - . . . ..
Penentuan K e b u n t i n g a n
........
P e r s e m b u h a n Luka L a p a r o t o m i . . .
~ e t e l i t i a nM e t o d e P a l p a s i D i g i t a l Linea A l b a terhadap M e t o d e
Palpasi D i g i t a l L e g o k L a p a r
. ..
i
X
xii
xiv
K e t e l i t i a n M e t o d e Palpasi D i g i t a l
L i n e a A l b a terhadap M e t o d e E n d o s -
kopi
Anestesi
................
. . . . . . . . . . . . . . . .
U j i M a s a S e d a s i R o m p u n terhadap komb i n a s i R o m p u n dan K e t a l a r
.....
..........
...........
Perubahan Klinik
Gambaran Darah
P e r h i t u n g a n B i a y a dan K e l a y a k a n
dalam P r a k t e k
DAFTAR P U S T A K A
...........
. . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR T A B E L
Halaman
Teks
1.
2.
3.
4.
5.
N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan Dini
M e t o d e Palpasi U t e r u s m e l a l u i L a p a r o t m i .
12
H a s i l U j i K l i n i k D O S ~ S dan K e r j a F a r m a k o l o g i k R o m p u n pada S a p i
15
~ a s i ul j i K l i n i k ~ 0 S i . sd a n K e r j a F a r m a k o l o g i k R m p u n 2% pada K a m b i n q L o k a l A f r i k a .
16
Jumlah H e w a n Percohaan s e t e l a h Pengacakan
pada m a s i n g - m a s i n g K e l o m p o k P e r l a k u a n
23
. . . . . . . . .
..
Tolok
u k u r B u n t i n g T i d a k n y a HeTflan Perco-
baan B e r d a s a r k a n K e a d a a n K o r n u a U t e r i
6.
. .
T o l o k U k u r R u n t i n g T i d a k n y a H e w a n Percobaan B e r d a s a r k a n K e a d a a n Warium d a n K o r nua U t e r u s pada D e t e k s i K e b u n t i n g a n M e t o de E n d o s k o p i
..............
7.
Perbedaan L a m a W a k t u Persembuhan L u k a L a p a r o t o m i M i n i L i n e a A l b a terhadap L e g o k
L a p a r pada H e w a n Percobaan
.......
8.
Beda N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan
P a l p a s i D i g i t a l Linea A l b a terhadap P a l p a s i D i g i t a l L e g o k Lapar
........
9.
Beda N i l a i K e t e l i t i a n Deteksi Kebuntingan
M e t o d e Palpasi D i g i t a l m e l a l u i L a p a r o t a m i
M i n i L i n e a A l b a terhadap M e t o d e Endoskopi
10.
N i l a i K e t e l i t i a n ~ e t e k s iK e b u n t i n g a n D i n i
M e t o d e P a l p a s i U t e r u s pada R u m i n a n s i a
K e c i l
..........
.......
11.
P e r b a n d i n g a n L a m a W a k t u Sedasi R o m p u n
t e r h a d a p K m b i n a s i R o r n p u n denaan K e t a l a r
12.
Perbandingan F r e k u e n s i N a d i , N a p a s d a n
Suhu Tubuh s e t e l a h P e n y u n t i k a n R a n p u n
terhadap K o m b i n a s i R o m p u n dan K e t a l a r
13.
K a d a r H e m o g l o b i n N o r m a l dan H e m o g l o b i n
setelah Perlakuan
.
..
............
xii
14.
Jumlah S e l D a r a h M e r a h N o r m a l dan s e t e l a h
P e n y u n t i k a n R a m p u n , pada P a l p a s i D i g i t a l
dan E n d o s k o p i
..............
15.
Perbedaan J u m l a h S e l D a r a h P u t i h N o r m a l
dengan J u m l a h S e l D a r a h P u t i h s e t e l a h
Perlakuan
16.
................
Perbedaan Jumlah N e u t r o f i l Darah Normal
dengan Jumlah N e u t r o f i l D a r a h H e w a n P e r lakuan
. . . . . . . . . . . . . . . . .
17.
P e r b e d a a n Jumlah L i m f o s i t D a r a h N o r m a l
dengan Jumlah L i m f o s i t D a r a h H e w a n P e r lakuan
.................
18.
Perbedaan K a d a r H e m a t o k r i t N o r m a l dan K a dar H e m a t o k r i t s e t e l a h Perlakuan . . . . .
19.
B e d a Satuan B i a y a D e t e k s i K e h u n t i n g a n
D i n i M e t o d e P a l p a s i D i g i t a l dengan E n d o s kopi
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.
47
~ e l a y a k a nP e m b e r i a n R o m p u n d a n R o a n p u n
K o m b i n a s i K e t a l a r dalam Praktek
.....
xiii
50
DAFTAR GAM3AR
Ha laman
Teks
I.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h F r e k u e n s i Nadi Hewan P e r c o b a a n
39
Hubunqan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h F r e k u e n s i Napas Hewan P e r c o b a a n
,
41
. . . .
.. .
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Ka...
d a r Hemoglobin Hewan P e r c o b a a n . . .
46
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h S e l Darah Merah Hewan P e r c o h a a n
49
Hubungan ~ n t a r aWaktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h S e l Darah P u t i h Hewan P e r c o b a a n
52
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n g a n Juml a h N e u t r o f i l Hewan P e r c o b a a n
,
... .
56
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n d e n q a n Juml a h L h f o s i t Hewan P e r c o b a a n
59
Hubungan A n t a r a Waktu P e r l a k u a n
l a h H e m a t o k r i t Hewan P e r c o b a a n
62
. . ..
. . . .
..
.
......
d e n g a n Jum......
I. PENDAHULUAN
D a l a m r a n g k a menunjang program pembangunan n a s i o n a l ,
p e m e r i n t a h t e l a h b e r u s a h a mengambil l a n g k a h - l a n g k a h
bijaksanaan melalui i n t e n s i f i k a s i ,
ekstensifikasi,
kediver-
s i f i k a s i dan r e h a b i l i t a s i usaha dibidang peternakan.
Ke-
semua u s a h a t e r s e b u t b e r t u juan u n t u k menyediakan bahan
panqan a s a l p r o t e i n hewani.
Bahan pangan t e r s e b u t b a r u
d a p a t memenuhi k e b u t u h a n konsumsi m a s y a r a k a t l u a s , b i l a
s a r a n a pendukung pada p r o d u k s i t e r n a k d a p a t d i t i n g k a t k a n
m e l a l u i u s a h a p e n i n g k a t a n p o p u l a s i d a n mutu t e r n a k .
S a l a h s a t u f a k t o r pendukung p e n i n g k a t a n p r o d u k s i
t e r n a k a d a l a h kemampuan r e p r o d u k s i t e r n a k t e r s e b u t .
Ting-
g i r e n d a h n y a kemampuan r e p r o d u k s i d a p a t d i u k u r dengan j a l a n
melakukan p e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n t e r h a d a p t e r n a k yang t e l a h d i k a w i n k a n b a i k s e c a r a a l m i a h maupun m e l a l u i i n s e m i n a s i buatan.
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n merupakan s a l a h s a t u matar a n t a i p e n t i n g dalam p e n g e l o l a a n r e p r o d u k s i d a n p r o d u k s i
ternak.
S e l a i n menentukan kebunting a n ,
p e m e r i k s a a n kebun-
t i n g a n d a p a t member i p e t u n j u k t e n t a n g adanya b e r b a g a i kel a i n a n r e p r o d u k s i s e p e r t i pyometra, m u m i f i k a s i
kometra, m a s e r a s i f e t u s ,
tumor d a n m e t r i t i s .
mikian d a p a t d i a m k i l tindakan-tindakan
meningkatkan kesuburan t e r n a k t e r s e b u t ,
v i d u a l maupun s e c a r a m a s a l
.
yang
f e t u s , muDengan d e -
s e s u a i untuk
baik secara indi-
2
B e r b a q a i m e t o d e t e l a h dikembangkan dalam d i a g n o s i s
P a l p a s i p e r rektum, m i s a l -
kebuntingan pada t e r n a k b e s a r .
nya, merupakan m e t o d e yang p a l i n g p r a k t i s ,
murah d a n e f e k -
t i £ u n t u k penentuan kebuntinqan pada s a p i .
Metode i n i ti-
d a k d a p a t d i t e r a p k a n pada r u m i n a n s i a k e c i l ,
k h u s u s n y a kam-
bing,
k a r e n a u k u r a n a n a t o m i s n y a yang t i d a k memungkinkan.
Metode d i a g n o s i s k e b u n t i n g a n d i n i p a d a t e r n a k kambing
d a n r u m i n a n s i a k e c i l l a i n n y a m a s i h s a n g a t l a n ~ k a .B e r b a q a i
p e r c o b a a n t e l a h d i l a k u k a n u n t u k m e n c a r i metode yang p a l i n g
t e p a t dalam p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n p a d a r u m i n a n s i a k e c i l
Metode-metode
.
t e r s e b u t m e l i p u t i r a d i o g r a f i, u l t r a s o n o g r a f i
d a n Radio-im.unoassay
(RIA).
T e r n y a t a metode-metode
s e b u t cukup mahal d a n t i d a k p r a k t i s .
ter-
Dirasakan p e r l u ada-
nya u s a h a m e n c a r i c a r a yang l e b i h p r a k t i s ,
murah d a n e f e k -
tif.
Untuk m e n c a r i model d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada t e r n a k
r u m i n a n s i a k e c i l s e c a r a t e l i t i , p r a k t i s d a n murah t e l a h
dilakukan penelitian-penelitian
g i t a l d a n metcde endoskopi
.
dengan metode p a l p a s i d i -
Kedua mctode d e t e k s i kebun-
t i n g a n t e r s e b u t d i l a k u k a n dengan mengqunakan t e k n i k per a s a t b e d a h s e b a g a i j a l a n k e l u a r m e n g i n g a t p e m e r i k s a a n kebuntingan m e l a l u i j a l u r
r e k t a l s e c a r a manual t i d a k d a p a t
diterapkan.
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i i a l a h menentukan metode d i a q n o -
s i s k e b u n t i n g a n d i n i yang t e p a t , p r a k t i s d a n murah p a d a
kambing Kacang s e b a q a i m o d e l , u n t u k d a p a t d i g u n a k a n s e b a g a t cara m e n e n t u k a n k e b u n t i n q a n d i n i pada t e r n a k ruminansia k e c i l d i I n d o n e s i a .
11.
T I N J A U A N PUSTAKA
Kambing Kacang a d a l a h s a l a h s a t u t i p e kambing l o k a l
yang t e r b e s a r d i w i l a y a h I n d o n e s i a .
Kacang
P e m i l i h a n kambing
s e b a g a i hewan percobaan pada p e n e l i t i a n i n i d i -
sebabkan k a r e n a kambing Kacang m e m ~ u n y a i s i f a t - s i f a t menguntungkan
,
yaitu
(1
t a h a n t e r h a d a p s t r e s s d a n perubahan
i k l h d a n m e m i l i k i daya a d a p t a s i yang b a i k t e r h a d a p l i n g kungan hidupnya
(Abdul g a n i dan Warganegara , 198 0 ) ;
(2)
t e r g o l o n g t e r n a k masak d i n i dalam a r t i mampu m e l a h i r k a n
anak pertamanya pada umur 1 5 b u l a n
( 3 ) masa b u n t i n g r e l a t i f
pendek,
y a i t u a n t a r a 147-159 h a r i
( A r b i , 1 9 7 2 , ~ a t a s a s m i t a ,1979) dan
tinggi
(Abdulgani, 1 9 8 1 ) ;
( 4 ) p r o d u k s i daging
( B u d i h a r d i , 1972 dan Fapet-IPB,
197 9 )
.
Kebuntingan
Menurut R o b e r t s
(1971) k e b u n t i n g a n a d a l a h s u a t u pe-
r i o d e yang d i m u l a i d a r i f e r t i l i t a s a t a u k o n s e p s i sampai
k e l a h i r a n anak yang dikandung
.
P e r i o d e pertumbuhan dan
perkembangan z i g o t m e n j a d i embrio dan s e l a n j u t n y a menj a d i
f e t u s dlkenal
s e h a g a i per iode p r e n a t a l .
Roberts
membagi p e r i o d e p r e n a t a l a t a s t i g a p e r i o d e ,
ovum, p e r i o d e embrio d a n p e r i o d e f e t u s .
(19 7 1 )
y a i t u periode
P e r i o d e ovum d i -
rnulai d a r i p r o s e s f e r t i l i s a s i sampai t e r j a d i i m p l a n t a s i
ovum pada d i n d i n g u t e r u s .
cleavage, morulasi,
Selama p e r i o d e i n i t e r j a d i
blastulasi,
gastrulasi,
dan n e u r o l a s i .
Semua pembagian s e l t e r s e b u t b e r s i f a t m i t o s i s ,
se-
hingga s e t i a p s e l embrio mengandung khromosom d i p l o i d .
4
Pada t i n g k a t 1 6 sampai 32 s e l ,
sel-sel b l a s t o m e r berkumpul
dalam s a t u kelompok d i dalam zona p e l l u c i d a .
d i k e n a l s e b a g a i morula.
Bentuk i n i
Lama waktu yang d i p e r l u k a n s e j a k
pemecahan s e l t u n g g a l sampai t e r b e n t u k m o r u l a pada
domba 96 j a m ,
1 4 4 jam,
1 1 4 jam.
kambing 120-140
jam d a n b a b i 1 1 0 -
P r o s e s i n i t e r j a d i d i d a e r a h oviduk.
nya m o r u l a masuk k e u t e r u s pnda h a r i k e 4 - 5 .
menyatakan bahwa b l a s t o s u l
gastrula.
sehingga
SelanjutSukra
(1978)
( r u a n g i n t e r s e l l u l e r ) yanq b e r -
i s i c a i r a n t e r b e c t u k pada h a r i ke 7-8,
menjadi b l a s t u l a .
sapi
d a n morula berubah
S e l a n j ~ t n y ab l a s t u l a berkembang m e n j a d i
S e t e l a h g a s t r u l a d i b e n t u k zona p e l l u c i d a lenyap,
sel-sel
b l a s t o m e r membentuk t r o f o b l a s yang akan
b e r t a u t d e n g a n endometrium.
Bentuk g a s t r u l a s e k a r a n g
b i a s a d L s e b u t b l a s t o s i s yang a k a n mengadakan i m p l a n t a s i
pada d i n d i n g u t e r u s .
langsung
P r o s e s i m p l a n t a s i pada dcanba b e r -
s e t e l a h k h o r i o n memenuhi lumen u t e r u s ,
yaitu hari
1 8 d a n i m p l a n t a s i t e l a h sempurna pada minggu ke 4 sampai
ke 5 ,
p a d a s a p i h a r i ke 11 sampai k e 33,
d a n b e r a k h i r minggu ke 1 4 .
kuda minggu ke 1 0
P e r i o d e e m b r i o pada s a p i b e r -
l a n g s u n g d a r i h a r k ke 1 0 a t a u 1 2 sampai 4 5 ,
sampai 3 4 .
Pada p e r i o d e i n i t e r j a d i p r o s e s i m p l a n t a s i ,
perkembangan d a n pembentukan j a r i n g a n ,
tubuh.
pada domba 11
o r g a n d a n sistem
Selama p e r i o d e embrio t e r j a d i p e r t a u t a n memberan
e k s t r a embrio dengan endometrium u t e r u s d a n pembentukan
plasenta.
Arthur
(1975) melaporkan bahwa pada domba d a n
kambing p r o s e s imp1 a n t a s i b e r l a n g s u n g pada h a r i ke 21-28.
P e r i o d e f e t u s pada s a p i d i m u l a i d a r i h a r i ke 45 sampai
5
a k h i r kebunt i n g a n ,
sedangkan pada domba d a n kambing dimu-
i a i d a r i h a r i ke 3 4 .
Selama p e r i o d e i n i b e r l a n g s u n g t e r -
j a d i pembentukan d a n pertumbuhan a l a t - a l a t t u b u h ,
penentuan bentuk tubuh.
serta
Yang dimaksud dengan b u n t i n g d i n 2
a d a l a h k e b u n t i n g a n s e j a k t e r b e n t u k n y a z i g o t sampai berumur
54 hari.
Roberts
(1 971 ) menyatakan bahwa k e b u n t i n g a n d i n i
a d a l a h k e b u n t i n g a n yang d i m u l a i d a r i h a r i k e 3 p a s c a kopul a s i sampai h a r i k e 3 7 .
Selarna k e b u n t i n g a n d i n i z i g o t
berkembang m e l a l u i p r o s e s p r o g e n e s e d a n e m b r i o g e n e s e s e hingga pada a k h i r k e b u n t i n g a n d i n i z i g o t m e n j z d i embrio
dan s e l a n j u t n y a menjadi f e t u s
(Laing , 1979 d a n S u k r a ,
1978).
Sej a l a n dengan perkembangan z i g o t m e n j a d i e m b r i o , maka s e l a p u t pembungkus
( s e l a p u t e k s t r a e m b r i o ) berkembang d a r i
j aringan t r o f oblas.
S e l a n j u t n y a s e l a p u t e k s t r a embrio
berkembang m e n j a d i k h o r i o n dengan l a p i s a n dalam b e r a s a l
d a r i mesoderm d a n l u a r d a r i t r o f o b l a s .
Perubahan-perubahan
uterus
nyata s e c a r a anatomis dan f u n g s i
sebelum sampai s e s u d a h pada awal k e b u n t i n g a n d i -
m u l a i semenj a k z i g o t m e n ~ a l a m ic l e a v a g e d a n pembentukan
blastosis.
Hal i n i d i t a n d a i d a r i adanya pengurangan a k t i -
v i t a s m u s k u l e r dnn t o n i s i t a s u t e r u s
d i n d i n g u t e r u s bertambah,
s e r t a s u p l a i d a r a h ke
d i samping penimbunan g l i k o g e n
dan lemak pada e p i t h e l u t e r u s
(Toelihere, 1981).
Sesudah
k e b u n t i n g a n h a r i k e 9 pada domba, u t e r u s membentuk susu
uterus.
P e r a n a n p r o g e s t e r o n d a l m membantu p r o s e s implan-
t a s i cukup bermakna,
sehingga keqagalan i m p l a n t a s i d a p a t
t e r a t a s i s e c a r a r ~ y a t a ( H u l e t dan S h e l t o n ,
1980).
6
S a l a h s a t u p e r u b a h a n a n a t o m i dalam p r o s e s k e b u n t i n g a n a d a l a h pembentukan p l a s e n t a .
Melalui p l a s e n t a i n i f e Se-
t u s memperoleh bahan yang d i p e r l u k a n d a r i i n d u k n y a .
l a n j u t n y a Laing
(197 9 ) m e l a p o r k a n bahwa kambing b u n t i n g
m u l a i membentuk p l a s e n t a p r i m i t i f
psda h a r i k e 13-14,
k a n t o n g amnion pada h a r i k e 13-16,
pada h a r i k e 24-28
dan k a n t o n g a l a n t o i s
pasca konsepsi.
C a i r a n amnion mempu-
n y a i f u n g s i p e n t i n g m e l i n d u n g i embrio u n t u k berturnbuh d a n
berkembang secara b e b a s t a n p a b e n t u r a n d a n goyangan s e r t a
mencegah a d h e s i k u l i t e m b r i o d e n g a n s e l a p u t amnion.
a n amnion d a n c a i r a n a l a n t o i s mengandung p r o t e i n ,
glukosa,
f r u k t o s a d a n garam-garam
Cair-
lemak,
o r g a n i k yang volumenya
b e r v a r i a s i s e s u a i d e n g a n umur k e b u n t i n g a n .
Roberts
(1971)
m e l a p o r k a n bahwa volume c a i r a n amnion d z n a l a n t o i s kambing
bunting berkisar a n t a r a
500-1
500 m l .
40-150
ml,
cairan alantois sapi
Bertambahnya c a i - r a n amnion d a n a l a n t o i s i n i
menyebabkan t e r j a d i n y a pembesaran d a n f l u k t u a s i k o r n u a
uteri.
Sewaktu k e b u n t i n g a n b e r l a n j u t ,
u t e r u s mengalami pem-
b e s a r a n g r a d u a l s e i r a m a d e n g a n k e c e p a t a n pertumbuhan j a rinqan,
d i m u l a i s e j a k p e r t a u t a n t r o f o b l a s pada
endometrium.
Dengan b a n t u a n hormon p r o g e s t e r o n t e r j a d i p r o s e s p r o l i f e r a s i endometrial.
S e t e l a h i m p l a n t a s i t e rj a d i pertambahan
m a s s a j a r i n g a n u t e r u s o l e h pertambahan v a s k u l a r i s a s i ,
m u l a s i c a i r a n dan s e d i k i t j a r i n g a n
1 9 80 ) .
aku-
(Hulet dan S h e l t o n ,
Pemuaian u t e r u s s e j a l a n d e n g a n p e r t a m b a h a n i s i n y a ,
s e d a n g k a n pertumbuhan j a r i n g a n b e r k u r ang ,
Pemeriksaan Kebuntingan pada Ternak
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n s e d i n i mungkin t e r h a d a p t e r
nak yang kawin secara a l a m
-
maupun i n s e m i n a s i b u a t a n m e -
r u p a k a n s u a t u u s a h a p e n g e l o l a a n r e p r o d u k s i t e r n a k tersebut.
K e t e l i t i a n pemeriksaan kebuntingan d i n i s a n g a t me-
~ u nang
j
program p e t e r n a k a n .
Hal i n i d i s e b a b k a n k a r e n a
p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n d i n i p a d a t e r n a k bukan sa j a
usaha pengelolaan reproduksi,
suatu
t e t a p i d a p a t juga mengetahui
k e a d a a n l a i n n y a s e p e r t i p y o m e t r a , m u m m i f i k a s i f e t u s , mukometra, maserasi f e t u s ,
dihardjo
tumor d a n m e t r i t i s .
Menurut P a r t o -
(1982) p e n g u a s a a n p e n e n t u a n k e b u n t i n g a n p a d a t e r -
nak s a p i a d a l a h k u n c i k e t e r a m p i l a n i n s e m i n a s i b u a t a n ,
d i a g n o s i s kemaj i r a n d a n p e n g o b a t a n p e n y a k i t k e l a m i n p a d a
ternak ter sebut.
Pemeriksaan kebuntingan menurut Roberts
(19 7 1 ) d a p a t d i l a k u k a n secara e k s t e r n a l m e l i p u t i t i m b u l n y a
berahi ulang
,
lama p e r i o d e e s t r u s ,
kebengkakan abdomen,
p e m b e s a r a n d a n k e b e n g k a k a n k e l e n j a r amhing
garnentum p e l v i s ,
b e r ja l a n ,
,
r e l a k s a s i li-
hewan b e r s i k a p s a n g a t h a t i - h a t i
n a p s u makan m e n i n g k a t ,
f e t u s p a d a d i n d i n g abdomen,
t i n g susu b i l a d i p i j i t ,
keluar
terdengar
a u s c u l t a s i d i n d i n g abdomen.
penonjolan d
dalam
~ ~n e r g eark a n
c a i r a n b e n i n g p a d a pusuara jantung
f e t u s pada
Pemeriksaan i n t e r n a l d a p a t
d i l a k u k a n dengan p a l p a s i u t e r u s p e r r e k t a l ,
m e l i h a t kon-
d i s i v a g i n a d a n s e r v i k s d e n g a n spekulum d a n u j i b i o l o g i k .
Toelihere
(1 9 8 1 ) m e n y a t a k a n bahwa card yang p r a k t i s
dan d a p a t d i a n d a l k a n u n t u k pemcriksaan kebuntingan pada
t e r n a k b e s a r a d a l a h dengan c a r a p a l p a s i r e k t a l ,
sedangkan
8
pada t e r n a k k e c i l s e p e r t i d a n b a ,
kambing d a n b a b i belum
S e l a n j u t n y a d i t e r a n g k a n bahwa d e -
a d a c a r a yang p r a k t i s .
t e k s i k e b u n t i n g a n dengan c a r a p a l p a s i r e k t a l d i d a s a r k a n
pada a s h e t r i , f l u k t u a s i dan k o n s i s t e n s i , b e s a r
serta lo-
k a s i k o r n u a u t e r u s d i dalam rongga p e l v i s a t a u r o n g g a pe-
rut,
adanya memberan f e t u s , p l a s e n t o m , pembesaran s e r t a
" f r e m i t u s " p a d a A r t e r i u t e r i n a media d a n adanya
serta
pergerakan f e t u s i t u s e n d i r i .
U j i b i o l o g i k yang
p e r n a h d i l a k u k a n pada kuda a d a l a h
u j i Ascheim Zondek yang d i d a s a r k a n a t a s adanya
rna1.e serum g o n a d o t r o p i n "
k e b u n t i n g a n muda.
d i dalam d a r a h kuda selama
(PMSG)
Roberts
"pregnant
(1971) menyatakan bahwa u j i
b i o l o g i k pada t e r n a k t e r s e b u t m a @ - b e r i k a nk e t e l i t i a n 8 5-95%
p a d a umur
kebuntingan 60-80
hari.
Pemeriksaan kebunt i n g a n p a d a b a b i yang p e r n a h d i l a k u kan a d a l a h b i p s i v a g i n a ,
yang d i d a s a r k a n pada h a s i l gam-
baran h i s t o l o q i k e p i t h e l vagina.
Menurut A r t h u r
(197 5)
u ji b i p s i v a g i n a p a d a b a b i b u n t i n g h a r i k e 3 0 d a n 9 0 memb e r i k a n k e t e l i t i a n 90%.
Teknik u l t r a s o n o g r a f i yang d i p e r -
gunakan pada manusia t e l a h d i t e r a p k a n pada t e r n a k b a b i d e ngan h a s i l cukup memuaskan,
t e t a p i a l a t i n i cukup mahal
d a n p e l a k s a n a a n n y a kurang p r a k t i s .
P e n e n t u a n Kebuntingan pada Ruminansia K e c i l
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n pada dcmba menurut ~ o e l i h e r e
(1981 1 belum a d a yang p r a k t i s ,
s e b a b metode p a l p a s i r e k t a l
t i d a k clapat d i t e r a p k a n k a r e n a rektum yang t e r l a m p a u k e c i l
.
9
Laing
(197 9 ) m e l a p o r k a n bahwa m e t o d e d e t e k s i yang p e r n a h
d i l a k u k a n p a d a t e r n a k domba a d a l a h r a d i o g r a f i, u l t r a s o n o grafi,
laparotomi,
maternal,
pemeriksaan abdominal,
pcrubahan endokrin m a t e r n a l ,
kebuntingan dan h e r a h i ulang
.
perubahan f i s i k
antigen spesif i k
S e l a n j u t n y a pada t a h u n
1 9 7 2 ~ i c h a r d s o nt e l a h melakukan t i n j a u a n m e n g e n a i m e t o d e
d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada d ~ m b as e l a m a 2 0 t a h u n t e r a k h i r
d a n mengelompokannya d a l a m
caya,
(a) m e t o d e yang d a p a t d i p e r -
y a i t u metode b i o p s i v a g i n a ,
i-ografi;
radiograf i dan ultraso-
( b ) m e t o d e yang b i a s a d i g u n a k a n ,
a n c e l e m a k d a n k r a y o n pada p e j a n t a n ,
y a i t u pengguna-
pemer i k s a a n e k s t e r n a l
kebengkakan a r t e r i u t e r i n a k a u d a l d a n k a d a r e s t r o g e n d i
dalam p l a s m a ;
yaitu
( c ) m e t o d e yang
j a r a n g d a n kurang d i p a k a i ,
s e k r e s i k e l e n j a r ambing, u j i s e n s i t i v i t a s a n t i ko-
lostrum,
pertambahan b e r a t badan,
ref leks sakral,
obser-
v a s i s e r v i k s d e n g a n spekulum, v i s k o s i t a s l e n d i r s e r v i k s ,
u j i l e n d i r serviks-vaginal,
ne,
r a s i o creatine-creatinine
(d) me-
u l a s a n v a g i n a dan e l e k t r o k a r d i o g r a m f e t a l dan
tode-metode
lainnya,
yaitu
i n j e k s i preparat estrogenik,
kadar p r o q e s t e r o n d i dalam d a r a h ,
toneoskopi,
laparotomi,
uri-
u j i immunologik,
perin-
kandungan s u l f u r pada w o l ,
kadar
g u l a d a r a h , u j i Manilovs f o s f a t d a n f o r r i d z i n plasma.
Morton,
Nancarrow,
Scaramuzzi,
Evison dan Clunie
(197 9 )
m e l a p o r k ~ . n penggunaan m e t o d e u j i hambatan r o s e t s e b a g a i
d e t e k s i k e b u n t i n g a n p a d a domba.
mencapai 7 5 % pada kebuntingan
K e t e l i t i a n rnetade i n i
21 h a r i .
,
Namcn d e m i k i a n
,
10
m e t o d e i n i k u r a n g p r a k t i s k a r e n a memerlukan a n t i g e n yanq
khu su s d a n p e r l u pengu j i a n s e b e lum d i p a k a i
.
P e m e r i k s a a n k e b u n t i n g a n pada kambing yanq p e r n a h d i l a k u k a n z d a l a h metode pengamatan b e r a h i u l a n q
mempunyai kelemahan k a r e n a hampir
t i n g d i n i menunjukkan h e r a h i u l a n g
Atmamihardja,
1982).
.
Metode
20-30% i n d u k - i n d u k
( A r t h u r , 1975
Metode p a l p a s i A.
ini
bun-
dan
u t e r i n a kaudal per
r e k t a l yang t e l a h d i g u n a k a n s e b a g a i m e t o d e d e t e k s i kebunt i n g a n pada domba d a n kambing mendapat s a n g g a h a n d a r i
Richardson
(1972) , k a r e n a metode i n i menunjukkan n i l a i
k e t e l i t i a n k u r a n q menentu a k i b a t lemahnya d e n y u t a n b u l u h
d a r a h n a d i d a n u j u n q j a r i t e l u n j u k t i d a k d a p e t menemukan
b u l u h d a r a h u t e r i n a k a u d a l pada hewan qemuk.
Metode b i -
o p s i v a g i n a kurang p r a k t i s d i g u n a k a n s e b a q a i m e t o d e d e t e k s i k e b u n t i n q a n d i n i ~ a d akzmbing k a r e n a k e t e l i t i a n h a -
s i l p e m e r i k s a a n h i s t o l o q i n y a b a r u m e n c a p a i 9 7 % pada kebuntingan 40 hari
.
Metode r a d i o g r a f i yang d i p e r g u n a k a n d a n
d i u s u l k a n Richardson
( 1 97 2 ) s e b a g a i m e t o d e d e t e k s i kebun-
t i n g a n p a d a d m b a kuranq p r a k t i s ,
karena k e t e l i t i a n h a s i l
p a n e r i k s a a n fat-onya b a r u m e n c a p a i
98% pada k e b u n t i n g a n 70
hari.
Metode u l t r a s o n o q r a f i yanq d i p a k a i s e b a g a i m e t o d e
k e b u n t i n g a n mempunyai p r i n s i p a d a n y a gelombang d a r a h j ant u n q d a n d a r a h pembuluh u m b i l i k a l i s - f e t a l .
mencapai dera!at
hari
Metode i n i
k e t e l i t i a n 97% pada k e b u n t i n g a n 35-55
.
Metode P a l p a s i D i g i t a l .
D e t e k s i kebuntingan. d i n i m e -
t o d e p a l p a s i d i g i t a l n d a l a h metode p a l p a s i
1ar:gsung pada
11
u t e r u s melalui laparotomi.
o l e h Lamond
Metode i n i p e r n a h d i l a p o r k a n
(1963), Hulet dan Foote
(1966) d a n Manan
(1981) u n t u k m e n d e t e k s i k e b u n t i n g a n d i n i pada domba dengan n i l a i k e t e l i t i a n cukup t i n g g i .
Metode i n i mengguna-
kan t e k n i k p e r a s a t bedah.
L a ~ a r o t o m iyang d i b u t u h k a n u n t u k k e p e r l u a n p e l a k s a naan metode p a l p a s i u t e r u s i n i a d a l a h l a p a r o t o m i abdominal,
y a i t u pada g a r i s median d a e r a h abdomen.
d a n Walker
Menurut H i c h a n
(1981) l a p a r o t o m i u n t u k k e p e r l u a n g i n e k o l o g i
d a n k e b i d a n a n pada r u m i n s n s i a k e c i l d a p a t d i l a k u k a n d i dua
tempat,
y a i t u pada g a r i s l i n e a a l b a d a e r a h abdomen d a n d i
daerah legok l a p a r
(flank)
.
Frank
(1964) melaporkan bahwa
laparotomi pada ruminansia k e c i l dan b e s a r d a p a t d i l a k s a n a kan pada d a e r a h l e g o k l a p a r dengan p a n j a n g
mengarah k a u d o - v e n t r a l
s a y a t a n 8 cm
pada p n s i s i hewan b e r d i r i .
Titus
(1983) menyatakan bahwa u n t u k k e p e r l u a n d e t e k s i keburitingan rnr:.tode p a l p a s i d i g i t a l pada t e r n a k r u m i n a n s i a k e c i l d a p a t d i g u n a k a n l a p a r o t o m i pada d a e r a h l e g o k l a p a r dengan
s a y a t a n d i m u l a i agak d o r s a l .
Manan
(1981) melaporkan
bahwa l a p a r o t o m i u n t u k d e t e k s i k e b u n t i n g a n pada domba met o d e p a l p a s i intra-abdominal
m e l a l u i laparotomi mini d i -
l a k u k a n pada g a r i s l i n e a a l b a k a u d a l d i d a e r a h abdomen.
Menurut Lamond
(1963) laparotomi untuk keperluan p a l p a s i
u t e r u s . pada domba yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n d i n i n y a d a p a t
d i l a k u k a n d i g a r i s median abdcmen.
Metode p a l p a s i u t e r u s d i l a k u k a n der-gan memasukkan
j a r i t e l u n j u k m e l a l u i lubang l a p a r o t o m i mengarah kzudo-
d o r s a l k e r o n g q a p e l v i s pada p o s i s i hewan b e r b a r i n g t e r t e l e n t a n g d i a t a s m e j a bedah.
D e r a j a t k e t e l i t i a n metode
p a l p a s i u t e r u s pada d e t - e k s i k e b u n t i n q a n domba yang
sudah
d i l a p o r k a n t e r l i h a t p a d a T a b e l 1.
T a b e l 1.
N i l a i K e t e l i t i a n D e t e k s i Kebuntinqan D i n i
Metode P a l p a s i U t e r u s M e l a l u i Laparotorni
Stadium
Kebunt i n g a n
Penqamat
(Minggu 1
Lamond
(1963)
5-6,5
Hulet dan
Foote
(1966)
Jumlah
Contoh
Nilai
Bunting
( ~ k o1r
90
Ketelitian
Tidak
Bunting
(%)
(%)
94
100
3 -5
D i a g n o s i s p a l p a s i u t e r u s m e l a l u i l a p a r o t o m i abdomen
d i d a s a r k a n p a d a kebengkakan u t e r u s , . f l u k t u a s i d a n k o n s i s tensi,
b e s a r d a n l o k a s i k o r n u a u t e r i dalam r o n g q a p e l v i s
atau perut.
Metode Endoskopi.
Metode e n d o s k o p i yang d i p e r g u n a -
kan pada m a n u s i a t e l a h d i t e r a ~ k a nu n t u k mendiagnosa k e b u n t i n g a n p a d a domba
(Meqale, dalam R i c h a r d s o n , 1 9 7 2 ) d a n
pada domba d a n k m - b i n g [ C h a n i a q o , 1 9 8 2 , 1 9 8 3 ) .
i n i menggunakan t e k n i k p e r a s a t bedah.
Metode
Lubnng d i b u a t d e -
ngan t r o k a r b e r d i a m e t e r 11 mm pada d a e r a h abdomen,
3
yaitu
cm d a r i g a r i s median a b d ~ m e nd a n 4 cm d a r i ~ a n g k a lk e -
l e n j a r ambing
.
Hewan yang d i d e t e k s i k e b u n t i n g a n n y a d i -
13
b a r i n g k a n d i a t a s m e ja
tang.
d e t e k t o r dengan p o s i s i t e r t e l e n -
M e l a l u i lubang t r o k a r yanq d i b u a t dimasukkan en-
doskop d a n t o n g k a t o r o n e r .
Diagnosa d e t e k s i k e b u n t i n g a n
e n d o s k o p i d i a a s a r k a n pada v i s u a l i s a s i k o r p u s luteun: g r a v i d i t a t u m pada ovarium,
d i i k u t i o l e h adanya kebengkakan
u t e r u s dan hiperemi d a e r a h d i n d i n g u t e r u s .
Ketelitian
metode ex--doskopi pada domba d a p a t mencapai 84-91% pada
kebunt inqan sesudah t e r l e w a t n y a dua s i k l u s b e r a h i .
Anestesi
Hewan yanq akan d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n n y a memakai m e t o d e p a l p a s i d i g i t a l maupun metode e n d o s k o p i p e r l u d i m a t i r a s a k a n t e r l e b i h d a h u l u u n t u k memberi k e t e n a n q a n b a g i hewan maupun b a g i p e m e r i k s a k e b u n t i n g a n .
Berbaqai a n e s t e -
t i k a d a p a t d i p a k a i u n t u k maksud t e r s e b u t .
Pada domba d a n
kambing umumnya d i p a k a i Rompun s e n d i r i a t a u Rompun dikomb i n a s i k a n dengan K e t a l a r
.
Manan
(1981) m e l a p o r k a n bahwa
u n t u k a n e s t e s i domba yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n d i n i n y a
dengan metode p a l p a s i i n t r a - a b d o m i n a l m e l a l u i l a p a r o t o m i
m i n i pada l i n e a a l b a k a u d a l d a e r a h abdomen d i g u n a k a n l a r u t a n Rompun 2% yanq mengandung 23,32 rng X y l a z i n e Hydroc h l o r i d e dengar. d o s i s 0 , 2 0 m l p e r e k o r domba s e b e s a r 1520 kg.
S e l a n j u t n y a Chaniago
pada domba d a n kambinq
(1982, 1983 ) m e l a p o r k a n bahwa
Kacang yang d i p e r i k s a k e b u n t i n g a n -
nya dengan metode e n d o s k o p i d i g u n a k a n Rompun dengan d o s i s
0,15-0,20
m l p e r 10-20 kg b e r a t badan.
Ranpun a d a l a h s u a t u j e n i s t r a n q u i l i z e r k u a t yang memp u n y a i daya f a r m a k o l o g i k sedativum, a n s l g e s i a d a n r e l a k s a s i o t o t kerangka.
Fritsch
(1972) menyatakan hahwa Rom-
pun d a p a t digunakan s e b a g a i bahan a n e s t e s i pada bedah kec i l dan p e n g e n d a l i a n hewan l i a r .
Menurut Herak
(1974)
Rompun yang d i g u n a k a n s e b a g a i bahan a n e s t e s i dalam t i n d a k a n bedah c a e s a r i a pada s a p i merrgurangi t o n u s o t o t u t e r u s
dan r e l a k s a s i u t e r u s .
S e l a n j u t n y a B e r g e s t e n d a n Rejno
(1972) rnenyatakan bahwa daya d e p r e s i Ranpun t e r h a d a p s i n a p
syaraf
s i m p a t i k p e r i f e r a l menyebabkan daya a d r e n e r g i k dan
k h o l i n e r g i k t i d a k dapat d i t e r i m a o l e h u jung
Daya d e p r e s i Rompun t e r h a d a p s y a r a f
s e r a b u t syaraf
simpatik disebabkan
k a r e n a Rompun menganGung bahan X y l a z i n e h u d r o c h l o r i d e yang
mampu mengubah pH c a i r a n t u b u h .
Pengubahan c a i r a n t u b u h
merij ad2 a l k a l i s lemah o l e h Rompun menyebabkan p e n g a l i r a n
c a i r a n t u b u h d a r i l a r u t a n o r g a n i k ke l a r u t a n asam e n c e r
t e l a h dilaporkan o l e h Jones,
Booth dan McDonald
Dalam l a p o r a n P u t t e r d a n Sagner
(1977).
(1973) dikemukakan bahwa
Rompun mempunyai rumus kimia 2 ' ( 2 , 6 - x y l i d i n o ) -5.6-dihydro4H-1,3-thiazine
hydrochloride,
sedangkan rurnus bangunnya
digambarkan s e b a g a i b e r i k c t :
CH2
Xylaz i n e Hydrochloride
.
G o s i s Rompun s a n g a t t e r g a n t u n g pada j e n i s hewan dan
cara aplikasinya.
U j i k l i n i k d o s i s dan k e r j a farmakolo-
g i k Rcanpun pada s a p i d a p a t d i i k u t i pada T a b e l 2 .
2.
Tabel
H a s i l U j i K l i n i k D o s i s dan K e r j a
Farmakologik Rompun pada S a p i
Dosis
(mg/kg BB)
Lama S e d a s i
(Jam)
Analgesia
(Menit)
Sumber r Treu ( 1 9 7 0 ) .
C l i n i c a l t r i a l of Rompun i n b o v i n e
g y n a e c o l o g y and o b s t e t r i c s .
V e t . Med. Rev. 3 :
27 2-273
Treu
(197 0 ) melaporkan bahwa d o s i s k i s a r a n 0,05-0,10
mg p e r kg b e r a t badan cukup u n t u k k e p e n t i n g a n s e d a s i per a s a t bedah k e c i l s e p e r t i bedah k e l e n j a r ambing d a n pemotongan p u t i n g
0 , 2 0 mg p e r
susu t e r n a k s a p i .
D o s i s k i s a r a n 0,lO-
kg b e r a t b a d a n d i p e r u n t u k a n s e b a g a i bahan
a n e s t e s i p e r a s a t bedah b e s a r s e p e r t i p e r a s a t bedah f e t o t o m i pada t e r n a k s a p i .
P e n e l i t i a n B a f i Yeboa d a n Huvos
( 1 9 8 0 ) menunjukkan
d o s i s d a n h a s i l obs e r v a s i penggunaan Rcampun pada kambing
b e t i n z l o k a l A f r i k a s e p e r t i t e r c a n t u m pada Tabel 3 .
Menurut kedua pene liti ter s e b u t d a p a t d i p a k a i d o s i s
k i s a r a n 0,15-0,20
m l per 10-20
kg b e r a t badan.
D O S ~ S yang
t e r b a i k d a r i h a s i l pengamatan a d a l a h 0 , 1 5 r n l Rompun 2 % un-
tuk h e r a t badan 20 kg.
Pada d o s i s 0 , 1 5 m l
i n i sedativa
Hasil U j i K l i n i k D o s i s dan K e r j a F a r m a k o l o g i k R o m p u n 2 % pada K a m b i n g L o k a l
Af r i k a
T a b e l 3.
Berat
Hewan
(kg)
Dosis
Rompun 2%
(ml)
1 2
0,1
12
0
20
0,15
26
or2
~
Hasil Observasi
T e r t i d u r dan l k a h setelah 1 0 m e n i t ,
napas k u a t d a n p u l i h k e m b a l i s e t e l a h
2,5 jam.
2
T e r d u d u k s e t e l a h 7 m e n i t , napas k u a t ,
s a l i v a s i dan u r i n a s i s e t e l a h 3 0 m e n i t
R e f lek pupil m a t a l e m a h .
Sedasi d a n
anestesi baik setelah 25 m e n i t .
L e m a h dan t e r t i d u r s e t e l a h 1 0 m e n i t .
S e d a s i penuh 2 5 m e n i t .
N a p a s k u a t dan
p u l i h k e m b a l i setelah 1 1 5 m e n i t .
T e r d u d u k dan l e m a h , tachycardia.
Sedasi 9 0 m e n i t .
( s e d a s i ) m u l a i n a m p a k pada m e n i t k e 1 0 ,
m e n i t 25,
s e d a s i penuh pada
l a m a s e d a s i 4 5 m e n i t dan p u l i h k e m b a l i 115 m e n i t
pasca i n j e k s i .
Perubahan k l i n i k h e w a n yang d i s u n t i k anes-
t e t i k u m R o m p u n s e p e r t i d i l a p o r k a n Fouad d a n Shokry
pada k o r b a u m e r x n j u k k a n p e n u r u n a n f r e k u e n s i n a d i ,
d a n suhu t u b u h .
S e l a n j u t n y a Fessl
m g p e r kg b e r a t
m g per kg b e r a t badan
m e n y e b a b k a n penurunan f r e k u e n s i n a d i 3 0 - 4 0
d a n suhu t u b u h 0 , 5 - 1 ,
ligowski
Ranpun,
~ O C .s
napas
(1970 ) m e l a p o r k a n bahwa
kuda yang d i s u n t i k R o m p u n d o s i s 0 . 8 - , 1 0
badan s a p i d e n g a n d o s i s 0 , 0 5 - 0 , 1 0
(1973)
%,
napas 25-50%
e l a m a sedasi berlangsung
.
Sze-
( 1 9 7 0 ) m e l a p o r k a n b a h w a pada s a p i yang d i s u n t i k
f r e k u e n s i k a r d i a k , pernapasan,
d a n suhu t u b u h m e n u r u n .
tonus o t o t r u m e n
K h a m i s dan Saleh
(1974) menyata-
k a n b a h w a kerbau d a n s a p i yang d i s u n t i k R o m p u n secara
17
i n t r a m u s k u l e r menunjukkan penurunan f r e k u e n s i n a d i ,
d a n suhu t u b u h yang b e r s i f a t s e m e n t a r a .
( 1 9 7 2 ) d o s i s Rompun p a d a karnbing
napas
Menurut B a u d i t z
a d a l a h 0,05-0,3
mg p e r
kg b e r a t b a d a n .
P e m b e r i a n k c a n b i n a s i Rompun d a n K e t a l a r pada hewan
d i g u n a k a n u n t u k memperpan jang waktu s e d a s i penuh d a n m e m p e r k e c i l d o s i s Rompun yang d i b e r i k a n pada hewan t e r s e b u t .
Titus
(1983 )
m e n y a t a k a n bahwa p e m b e r i a n k o m b i n a s i Rompun
d a n K e t a l a r p a d a hewan b e r t u j u a n u n t u k m e m p e r s i n g k a t waktu
t i n b u l n y a f a s e s e d a s i penuh s e h i n g g a waktu yang d i p e r l u k a n
untuk melaksanakan o p e r a s i menjadi r e l a t i f
r u t Hoeppner d a n S h o r t
singkat.
Menu-
( 1 9 7 1 ) k u c i n g yang d i s u n t i k K e t a l a r
mengalami a n a l g e s i a yang c e p a t d a n c u k u p waktu u n t u k kep e r l u a n b e d a h k e c i l d a n p e n g e n d a l i a n pclda p r o s e d u r d i a g n o -
sis pada k u c i n g .
Amen,
Klavano d a n S t o n e
(1972) m e n y a t a -
k a n bahwa p e n y u n t i k a n k o m b i n a s i Rompun d e n q a n K e t a l a r pada
k u c i n g bermaksud u n t u k mencegah t i m b u l n y a h i p e r t o n i s i t a s
o t o t d a n memperpanjang waktu a n a l g e s i a .
Akan t e t a p i p e -
n y u n t i k a n K e t a l a r k o m b i n a s i A t r o p i n s e p e r t i yang d i l a p o r kan T r a b e r
(197 0 ) p a d a a n j i n g menunjukkan p e n u r u n a n k e l u a r -
a n k a r d i a k d a n t e k a n a n d a r a h 50% d a r i p a d a n o r m a l .
jutnya Jones e
t
d l .
Sel-an-
( 1 9 7 7 ) m e l a p o r k a n bahwa K e t a l a r m e m -
p u n y a i k e r j a fa r m a k o l o g i k n e u r o m u s k u l e r d a n k a r d i o v a s k u l e r
k a r e n a mengandung h a h a n k i m i a Ketamin h y d r o c h l o r i d e d e n g a n
susunan kimia
2- ( 0 - c h l o r o p h e n y l ) -2-
none h y d r o c h l o r i d e .
(methylamino) cyclohexa-
Rumus bangunnya a d a l a h
:
,
Ketamin H y d r o c h l o r i d e
Hoeppner d a n S h o r t
mempunyai d a y a k e r j a
( 1 9 7 1 ) m e n y z t a k a n bahwa K e t a l a r
r e l a k s a s i o t o t k e r a n g k a d a n mempunyai
v a r i a s i d o