Evaluasi Pelaksanaan Penyuluhan di Daerah AliranSungai Citanduy

Made1 Farm" ;
Sindaagbarang, Cikaso, Bingkeng dan Cijati )
( Studi Basas di Empat

"

oleh
RAMlM SITQMPUL

FAKUETAS PASCA SARJANA
INSTlTUT PERTANIAN BOGOR
1987

RINGKASAN
H J U ~ I M SITOMPUL. E v a l u a s i P e l a k s a n a a n Penyuluhan D i Daerah

A l i r a n S u n g a i C i t a n d u y . S t u d i Kasus d i Empat !!Model Farm" ;
S i n d a n g b a r a n g , C i k a s o , Bingkeng, dan C i j a t i ( d i b i m b i n g o l e h
DARWIS S. G m I

.


s e b a g a i k e t u a , PANG S

. ASRGARI,

PRABOWO

TJITROPRANOTO dan BUNGARAN SARAGIH s e b a g a i a n g g o t a ) .
Dalam r a n g k a Program Pembangunan Daerah A l i r a n S u n g a i
C i t a n d u y (PZW-DASC i t a n d u y ) t e l a h dan sedang diupayakan b e r b a g a i t e k n o l o g i a l t e r n a t i f , yang s a l a h s a t u d i a n t a r a n y a d i k e n a l dengan t e k n o l o g i I'model farm. rt
Dalam p r a k t e k n y a , "model farm" merupakan a r e a l e e l u a s
10 h e k t a r yang d i u s a h a k a n o l e h kelompok t a n i yang t e r o r g a n i s a s i
dibawah bimbingan p a r a p e t u g a s p e n y u l u h , d i t e m p a t mana teknol o g i k o n s e r v a s i t a n a h , a i r dan i n t e n s i f i k a s i p e r t a n i a n d i laksanakan.
P a d a s e t i a p u n i t "model farm" dan dampaknya d i i n t r o d u k s i kan b e r b a g a i p a k e t t e k n o l o g i s e p e r t i t e r a s bangku, s a l u r a n a i r ,
p o l a tanam, penggunaan pupuk, p e s t i s i d a , dan p e m e l i h a r a a n t e r nak.
Untuk menjamin k e l a n c a r a n d i d a l a m p e l a k s a n a a n dan penyebarl u a s a n n y a , p e m e r i n t a h m e l a l u i Proyek C i t a n d u y I1 memberikan
b a n t u a n ( s u b s i d i ) kepada p e t a n i - p e t a n i a n g g o t a kelompok t a n i
"model farm" dan dampaknya.
Dipandang d a r i s e g i penyuluhan, "model farm" a d a l a h s e b a g a i a l a t a t a u upaya penyuluhan yang d i h a r a p k a n mampu menga j a k p a r a p e t a n i untuk mengadopsi p a k e t t e k n o l o g i l a h a n k e r i n g
yang direkomendasikan


. Oleh k a r e n a

i t u , "model farm" s e c a r a

f i s i k d i t e m p a t k a n s e c a r a s t r a t e g i s s e h i n g g a mudah d i k u n j u n g i
ataupun d i l i h a t o l e h p a r a p e t a n i d i s e k i t a r n y a .

Bidalani p e l a k s a n a a n penyuluhan t e k n o l o g i "model farmtt
%aka pemerintah daerah setempat diharapkan o l e h pemerintah
o u s a t untuk d a p a t m e r e a l i s a s i k a n s u a t u manajemen penyuluhan
t e r p a d u yang menjamin p a r t i s i p a s i a k t i f d a r i i n s t a n s i - i n s t a n s i
t e r k a i t s e r t a mengoptimalkan dukungan m a s y a r a k a t .
S e j a k "model farm" d i l a k s a n a k a n y a k n i t a h u n 1981, belum
p e r n a h d i l a k u k a n s u a t u s t u d i e v a l u a t i f mengenai aspek penyuluhannye. D a r i k a j i a n - k a j i a n t e o r i t i s menunjukkan bahwa
k e b e r h a s i l a n k e g i a t a n penyuluhan d a p a t d i n i l a i , b a i k d a r i
h a s i l / k e m a j u a n s e c a r a f i s i k maupun s e c a r a n o n - f i s i k ( p e r i l a k u ) s a s m a n penyuluhan. S e c a r a t e o r i t i s , h a s i l penyuluhan d i t e n t u k a n / d i p e n g a r u h i o l e h masukan penyuluhan. Mengeval u a s i k e b e r h a s i l a n penyuluhan dengan metode Itex p o s t f a c t o t 1
dapat dimulai d a r i keluaran s e l a n j u t n y a menelusuri k e r i a t a n
dan masukan u n t u k mengetahui s a l i n g hubungan dan maknanyz.
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk : ( 1 ) m e n g i d e n t i f i k a s i

"model farm yang a r e a l dampaknya l e b i h l u a s w dan "model farm
yang a r e a l dampaknya k u r a n g l u a s , I 1

( 2 ) mengevaluasi tahap-

t a h a p p e r l u a s a n a r e a l dampak t e k n o l o g i "model farm" d a r i
t a h u n k e t a h u n , ( 7 ) mengetahui k e t e r s e d i a a n masukan penyuluhan d i "model farm" dan a r e a l dampaknya, ( 4 ) mengetahui e f e k t i f i t a s k e g i a t a n penyuluhan u n t u k p e t a n i "model farm" dan

p e t a n i dampaknya, dan ( 5 ) m e n g i d e n t i f i k a s i perubahan p e r i l a k u p e t a n i sehubungan dengan t e k n o l o g i ltmodel farm" s e t e -

].ah menerima penyuluhan.
Responden p e n e l i t i a n d i a m b i l d a r i dua kawasan "modelfarm" d i Kabupaten C i a m i s dan dua kawasan ttmodel farm" d i -

Kabupaten C i l a c a p dengan jumlah sebanyak 120 o r a n g , t e r d i r i
d a r i P e t a n i Model Farm (PMF) sebanyak 40 o r a n g , P e t a n i Dampak S u b s i d i (PDSiiB) sebsnyak 4 0 o r a n g , dan P e t a n i Dampak Swa-

daya (PDSWD) sebanyak 40 o r a n g . P e n g u j i a n t i n g k a t k e t e r a n d a l a n i n s t r u m e n d i l a k u k a n dengan menggunakan rumus ramalan
Spearman-Brown dengan t e k n i k b e l a h dua ; dengan t i n g k a t ket e r a n d a l a n yang d i p e r o l e h a d a l a h 0.96.
Data yang t e r k u m p u l d i a n a l i s i s dengan ; ( 1 ) t a b e l d i s t r i b u s i f r e k w e n s i u n t u k mengetahui kedudukan b a g i a n v a r i a b e l
didalam s e t i a p v a r i a b e l , ( 2 ) u j i k b r e l a s i P r o d u c t Moment

P e a r s o n u n t u k mengetahui hubungan a n t a r a v a r i a b e l , dan ( 3 )
2
u j i p e r b e d a a n f r e k w e n s i Chi-Kwadrad ( X ) u n t u k mengetahui
a d a - t i d a k n y a p e r b e d a a n masakan, k e g i a t a n , dan p e r i l a k u pet a n i d i "model farm dengan a r e a l dampak l u a s l ' dan "model farm
dengan a r e a l dampak k u r a n g l u a s .

"

Kesimpulan h a s i l p e n e l i t i a n i a l a h :
1. D i a n t a r a "model f armn. c o n t o h yang d i t e l i t i , "model farm1'

yang t e r l u a s a r e a l dampaknya i a l a h Bingkeng dengan l u a s
a r e a l dampak 389 h e k t a r s e l a m a t i g a t a h u n , dan yang t e r k e c i l a r e a l dampaknya i a l a h C i j a t i dengan l u a s a r e a l dampak 195 h e k t a r s e l a m a t i g a t a h u n .
2. Hasil r a t a - r a t a p e r l u a s a a r e a l dampak d a r i keempat '!model
farm" c o n t o h selama t i g a t a h u n a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t ;
l u a s a r e a l a d a l a h 304 h e k t a r , kelompok t a n i a d o p t e r a d a l a h

33 kelompok, dan k e p a l a k e l u a r g a t a n i a d o p t e r a d a l a h 1108
kepala keluarga.
3. Penyuluhan u n t u k p e t a n i I1model farmn dan dampaknya d i keempat kawasan "model farm" c o n t o h , b e r h a s i l meningkatkan


swadaya p e t a n i , s e r t a b e r h a s i l mencapai t a h a p - t a h a p p e r l u a s an a r e a l dampak dengan u r u t - u r u t a n / j e n j a n g

yang d i h a r a p k a n .

4 . M a y o r i t a s responden m e n i l a i masukan penyuluhan cukup memadai,
k e g i a t a n penyuluhan cukup e f e k t i f , dan p e r i l a k u p e t a n i sehubungan dengan t e k n o l o g i "model farm" cukup b a i k / p o s i t i p .

5 . T e r d a p a t hubungan p o s i t i p n y a t a a n t a r a masukan penyuluhan dan
k e g i a t a n penyuluhan.

6. T e r d a p a t hubungan p o s i t i p n y a t a a n t a r a k e g i a t a n penyuluhan
dan perubahan a p r i l a k u p e t a n i .

7 . T i d a k t e r d a p a t p e r b e d a a n yang n y a t a dalammasukan p e n y u l u h a n ,
k e g i a t a n penyuluhan, dan p e r i l a k u p e t a n i d i ttmodel farm a r e a l
dampak l u a s " dan "model farm a r e a l dampak k u r a n g l u a ~ . ~ ~
B e r d a s a r k a n h a s i l - h a s i l p e n e l i t i a n , maka d i a j u k a n b e b e r a p a
saran sebagai berikut :
1. Untuk mengamankan h a s i l - h a s i l


f i s i k dan n o n - f i s i l c yang t e l a h

d i c a p a i , hendaknya kesinambungan penyuluhan p e r l u t e t a p d i j a g a
a n t a r a l a i n dengan membenahi s i s t e m penempatan, m u t a s i dan
pengawasan yang l e b i h e f e k t i f b a g i penyuluh.
2. P e r l u diusahakan s i s t e m p e n c a t a t a n ( " r e c o r d i n g " ) u s a h a t a n i

yang l e b i h b a i k s e h i n g g a d a p a t memudahkan k e g i a t a n pengecekan
a t a u m o n i t o r i n g d a r i waktu ke waktu.

3. Untuk menumbuhkan swadaya p e t a n i l e b i h c e p a t , p e r l u d i c a r i /
diupayakan s t r a t e g i pemberian s u b s i d i yang l e b i h mantap dan
a t a u s i s t e m pengembalian k r e d i t yang l e b i h l u n a k .

4. K e g i a t a n penyuluhan, t e r u t a m a k e g i a t a n penyampaian i n f o r m a s i /
p e n g e t a h u a n , dan k e g i a t a n bimbingan p r a k t e k / p e n e r a p a n teknol o g i hendaknya l e b i h d i i n t e n s i f k a n a t a u ditambah bobotnya,

k a r e n a t e r n y a t a kedua aspek t e r s e b u t belum menunjukkan
h a s i l yang o p t i m a l , p a d a h a l d i l a i n p i h a k a s p e k t e r s e b u t

a d a l a h amat p e n t i n g d i d a . l m mendorong m o t i v a s i p e t a n i unt u k m e l a n j u t k a n penerapannya.

5 . Sehubungan dengan t e r d a p a t n y a hubungan yang p o s i t i p n y a t a
a n t a r a v a r i a b e l - v a r i a b e l yang d i t e l i t i (masukan penyuluhan
dengan k e g i a t a n penyuluhan, dan k e g i a t a n penyuluhan dengan
p e r i l a k u p e t a n i ) , maka hendaknya k e t i g a v a r i a b e l t e r s e b u t
s e l a l u d i p e r h a t i k a n s a l i n g k e t e r k a i t a n n y a dan keseimbangannya didalam p e r e n c a n a a n , p e l a k s a n a a n , dan e v a l u a s i penyuluhan d i "model farm" dan dampaknya pada masa-masa mendatang.

Made1 Farm" ;
Sindaagbarang, Cikaso, Bingkeng dan Cijati )
( Studi Basas di Empat

"

oleh
RAMlM SITQMPUL

FAKUETAS PASCA SARJANA
INSTlTUT PERTANIAN BOGOR
1987


RINGKASAN
H J U ~ I M SITOMPUL. E v a l u a s i P e l a k s a n a a n Penyuluhan D i Daerah

A l i r a n S u n g a i C i t a n d u y . S t u d i Kasus d i Empat !!Model Farm" ;
S i n d a n g b a r a n g , C i k a s o , Bingkeng, dan C i j a t i ( d i b i m b i n g o l e h
DARWIS S. G m I

.

s e b a g a i k e t u a , PANG S

. ASRGARI,

PRABOWO

TJITROPRANOTO dan BUNGARAN SARAGIH s e b a g a i a n g g o t a ) .
Dalam r a n g k a Program Pembangunan Daerah A l i r a n S u n g a i
C i t a n d u y (PZW-DASC i t a n d u y ) t e l a h dan sedang diupayakan b e r b a g a i t e k n o l o g i a l t e r n a t i f , yang s a l a h s a t u d i a n t a r a n y a d i k e n a l dengan t e k n o l o g i I'model farm. rt
Dalam p r a k t e k n y a , "model farm" merupakan a r e a l e e l u a s

10 h e k t a r yang d i u s a h a k a n o l e h kelompok t a n i yang t e r o r g a n i s a s i
dibawah bimbingan p a r a p e t u g a s p e n y u l u h , d i t e m p a t mana teknol o g i k o n s e r v a s i t a n a h , a i r dan i n t e n s i f i k a s i p e r t a n i a n d i laksanakan.
P a d a s e t i a p u n i t "model farm" dan dampaknya d i i n t r o d u k s i kan b e r b a g a i p a k e t t e k n o l o g i s e p e r t i t e r a s bangku, s a l u r a n a i r ,
p o l a tanam, penggunaan pupuk, p e s t i s i d a , dan p e m e l i h a r a a n t e r nak.
Untuk menjamin k e l a n c a r a n d i d a l a m p e l a k s a n a a n dan penyebarl u a s a n n y a , p e m e r i n t a h m e l a l u i Proyek C i t a n d u y I1 memberikan
b a n t u a n ( s u b s i d i ) kepada p e t a n i - p e t a n i a n g g o t a kelompok t a n i
"model farm" dan dampaknya.
Dipandang d a r i s e g i penyuluhan, "model farm" a d a l a h s e b a g a i a l a t a t a u upaya penyuluhan yang d i h a r a p k a n mampu menga j a k p a r a p e t a n i untuk mengadopsi p a k e t t e k n o l o g i l a h a n k e r i n g
yang direkomendasikan

. Oleh k a r e n a

i t u , "model farm" s e c a r a

f i s i k d i t e m p a t k a n s e c a r a s t r a t e g i s s e h i n g g a mudah d i k u n j u n g i
ataupun d i l i h a t o l e h p a r a p e t a n i d i s e k i t a r n y a .

Bidalani p e l a k s a n a a n penyuluhan t e k n o l o g i "model farmtt
%aka pemerintah daerah setempat diharapkan o l e h pemerintah
o u s a t untuk d a p a t m e r e a l i s a s i k a n s u a t u manajemen penyuluhan

t e r p a d u yang menjamin p a r t i s i p a s i a k t i f d a r i i n s t a n s i - i n s t a n s i
t e r k a i t s e r t a mengoptimalkan dukungan m a s y a r a k a t .
S e j a k "model farm" d i l a k s a n a k a n y a k n i t a h u n 1981, belum
p e r n a h d i l a k u k a n s u a t u s t u d i e v a l u a t i f mengenai aspek penyuluhannye. D a r i k a j i a n - k a j i a n t e o r i t i s menunjukkan bahwa
k e b e r h a s i l a n k e g i a t a n penyuluhan d a p a t d i n i l a i , b a i k d a r i
h a s i l / k e m a j u a n s e c a r a f i s i k maupun s e c a r a n o n - f i s i k ( p e r i l a k u ) s a s m a n penyuluhan. S e c a r a t e o r i t i s , h a s i l penyuluhan d i t e n t u k a n / d i p e n g a r u h i o l e h masukan penyuluhan. Mengeval u a s i k e b e r h a s i l a n penyuluhan dengan metode Itex p o s t f a c t o t 1
dapat dimulai d a r i keluaran s e l a n j u t n y a menelusuri k e r i a t a n
dan masukan u n t u k mengetahui s a l i n g hubungan dan maknanyz.
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk : ( 1 ) m e n g i d e n t i f i k a s i
"model farm yang a r e a l dampaknya l e b i h l u a s w dan "model farm
yang a r e a l dampaknya k u r a n g l u a s , I 1

( 2 ) mengevaluasi tahap-

t a h a p p e r l u a s a n a r e a l dampak t e k n o l o g i "model farm" d a r i
t a h u n k e t a h u n , ( 7 ) mengetahui k e t e r s e d i a a n masukan penyuluhan d i "model farm" dan a r e a l dampaknya, ( 4 ) mengetahui e f e k t i f i t a s k e g i a t a n penyuluhan u n t u k p e t a n i "model farm" dan

p e t a n i dampaknya, dan ( 5 ) m e n g i d e n t i f i k a s i perubahan p e r i l a k u p e t a n i sehubungan dengan t e k n o l o g i ltmodel farm" s e t e -

].ah menerima penyuluhan.

Responden p e n e l i t i a n d i a m b i l d a r i dua kawasan "modelfarm" d i Kabupaten C i a m i s dan dua kawasan ttmodel farm" d i -

Kabupaten C i l a c a p dengan jumlah sebanyak 120 o r a n g , t e r d i r i
d a r i P e t a n i Model Farm (PMF) sebanyak 40 o r a n g , P e t a n i Dampak S u b s i d i (PDSiiB) sebsnyak 4 0 o r a n g , dan P e t a n i Dampak Swa-

daya (PDSWD) sebanyak 40 o r a n g . P e n g u j i a n t i n g k a t k e t e r a n d a l a n i n s t r u m e n d i l a k u k a n dengan menggunakan rumus ramalan
Spearman-Brown dengan t e k n i k b e l a h dua ; dengan t i n g k a t ket e r a n d a l a n yang d i p e r o l e h a d a l a h 0.96.
Data yang t e r k u m p u l d i a n a l i s i s dengan ; ( 1 ) t a b e l d i s t r i b u s i f r e k w e n s i u n t u k mengetahui kedudukan b a g i a n v a r i a b e l
didalam s e t i a p v a r i a b e l , ( 2 ) u j i k b r e l a s i P r o d u c t Moment
P e a r s o n u n t u k mengetahui hubungan a n t a r a v a r i a b e l , dan ( 3 )
2
u j i p e r b e d a a n f r e k w e n s i Chi-Kwadrad ( X ) u n t u k mengetahui
a d a - t i d a k n y a p e r b e d a a n masakan, k e g i a t a n , dan p e r i l a k u pet a n i d i "model farm dengan a r e a l dampak l u a s l ' dan "model farm
dengan a r e a l dampak k u r a n g l u a s .

"

Kesimpulan h a s i l p e n e l i t i a n i a l a h :
1. D i a n t a r a "model f armn. c o n t o h yang d i t e l i t i , "model farm1'

yang t e r l u a s a r e a l dampaknya i a l a h Bingkeng dengan l u a s
a r e a l dampak 389 h e k t a r s e l a m a t i g a t a h u n , dan yang t e r k e c i l a r e a l dampaknya i a l a h C i j a t i dengan l u a s a r e a l dampak 195 h e k t a r s e l a m a t i g a t a h u n .
2. Hasil r a t a - r a t a p e r l u a s a a r e a l dampak d a r i keempat '!model
farm" c o n t o h selama t i g a t a h u n a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t ;
l u a s a r e a l a d a l a h 304 h e k t a r , kelompok t a n i a d o p t e r a d a l a h

33 kelompok, dan k e p a l a k e l u a r g a t a n i a d o p t e r a d a l a h 1108
kepala keluarga.
3. Penyuluhan u n t u k p e t a n i I1model farmn dan dampaknya d i keempat kawasan "model farm" c o n t o h , b e r h a s i l meningkatkan

swadaya p e t a n i , s e r t a b e r h a s i l mencapai t a h a p - t a h a p p e r l u a s an a r e a l dampak dengan u r u t - u r u t a n / j e n j a n g

yang d i h a r a p k a n .

4 . M a y o r i t a s responden m e n i l a i masukan penyuluhan cukup memadai,
k e g i a t a n penyuluhan cukup e f e k t i f , dan p e r i l a k u p e t a n i sehubungan dengan t e k n o l o g i "model farm" cukup b a i k / p o s i t i p .

5 . T e r d a p a t hubungan p o s i t i p n y a t a a n t a r a masukan penyuluhan dan
k e g i a t a n penyuluhan.

6. T e r d a p a t hubungan p o s i t i p n y a t a a n t a r a k e g i a t a n penyuluhan
dan perubahan a p r i l a k u p e t a n i .

7 . T i d a k t e r d a p a t p e r b e d a a n yang n y a t a dalammasukan p e n y u l u h a n ,
k e g i a t a n penyuluhan, dan p e r i l a k u p e t a n i d i ttmodel farm a r e a l
dampak l u a s " dan "model farm a r e a l dampak k u r a n g l u a ~ . ~ ~
B e r d a s a r k a n h a s i l - h a s i l p e n e l i t i a n , maka d i a j u k a n b e b e r a p a
saran sebagai berikut :
1. Untuk mengamankan h a s i l - h a s i l

f i s i k dan n o n - f i s i l c yang t e l a h

d i c a p a i , hendaknya kesinambungan penyuluhan p e r l u t e t a p d i j a g a
a n t a r a l a i n dengan membenahi s i s t e m penempatan, m u t a s i dan
pengawasan yang l e b i h e f e k t i f b a g i penyuluh.
2. P e r l u diusahakan s i s t e m p e n c a t a t a n ( " r e c o r d i n g " ) u s a h a t a n i

yang l e b i h b a i k s e h i n g g a d a p a t memudahkan k e g i a t a n pengecekan
a t a u m o n i t o r i n g d a r i waktu ke waktu.

3. Untuk menumbuhkan swadaya p e t a n i l e b i h c e p a t , p e r l u d i c a r i /
diupayakan s t r a t e g i pemberian s u b s i d i yang l e b i h mantap dan
a t a u s i s t e m pengembalian k r e d i t yang l e b i h l u n a k .

4. K e g i a t a n penyuluhan, t e r u t a m a k e g i a t a n penyampaian i n f o r m a s i /
p e n g e t a h u a n , dan k e g i a t a n bimbingan p r a k t e k / p e n e r a p a n teknol o g i hendaknya l e b i h d i i n t e n s i f k a n a t a u ditambah bobotnya,

k a r e n a t e r n y a t a kedua aspek t e r s e b u t belum menunjukkan
h a s i l yang o p t i m a l , p a d a h a l d i l a i n p i h a k a s p e k t e r s e b u t
a d a l a h amat p e n t i n g d i d a . l m mendorong m o t i v a s i p e t a n i unt u k m e l a n j u t k a n penerapannya.

5 . Sehubungan dengan t e r d a p a t n y a hubungan yang p o s i t i p n y a t a
a n t a r a v a r i a b e l - v a r i a b e l yang d i t e l i t i (masukan penyuluhan
dengan k e g i a t a n penyuluhan, dan k e g i a t a n penyuluhan dengan
p e r i l a k u p e t a n i ) , maka hendaknya k e t i g a v a r i a b e l t e r s e b u t
s e l a l u d i p e r h a t i k a n s a l i n g k e t e r k a i t a n n y a dan keseimbangannya didalam p e r e n c a n a a n , p e l a k s a n a a n , dan e v a l u a s i penyuluhan d i "model farm" dan dampaknya pada masa-masa mendatang.