Pedoman Umum PENGELOLAAN LAHAN RAWA LEBAK UNTUK PERTANIAN BERKELANlUTAN
~ IA A R D fedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFED
~ -J P R E S S
BADAN
P E N E LITIA N
DAN PENGEMBANGAN
K E M E N TE R IA N
P E R TA N IA N
P E R TA N IA N
Pedoman Umum
PENGELOLAAN LAHAN RAWA LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANlUTANfedcbaZYXWVUTSRQPO
~o. KLAS
). I
K
I
rc;
I
aZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
I)IAH I _
Pedoman Umum
..
PENGELOLAAN LAHAN RAWA LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANlUTAN
TIM P E N Y U S U N
P engarah: K epala B adan P enelitian dan P engem bangan P ertanian
P enanggung Jaw ab: K epala B alai B esar Litbang S um ber D aya Lahan P ertanian
W akil P enanggung Jaw ab: K epala B alai P enelitian P ertanian Lahan R aw a
P enyusun:
1. D edi N ursyam si
2. M uham m ad A lw i
3. M uham m ad N oor
4. K hairil A nw ar
5. E ni M aftuah
6. Izhar K hairuliah
7. Isdijanto A r-R iza
8. S uaidi R aihan
9. R . S m ith S im atupang
10. N oorginayuw ati
11. A hm adi Jum beri
N arasum ber/kontributor:
1. P rof. D r. S upiandi S abiham (IP B )
2. P rof. D r. R obiyanto S usanto (U nsri)
3. P rof. D r. Irsal Las (B B S D LP )
4. P rof. D r. M asganti (B P TP R iau)
5. D r. A gung H endriadi
(B P 2TP )
'_;1IAARD
~PRESS
C etakan
O ktober
2014
H ak eipta dilindungi
© B adan
undang-undang
P enelitian
dan P engem bangan
P ertanian,
2014
K atalog dalam terbitan
BADAN
P E N E LITIA N
P engelolaan
P enyunting:
DAN PENGEMBANGAN
P E R TA N IA N
Lahan R aw a Lebak untuk P ertanian
D edi N ursyam si ... [et al.].--Jakarta:
IA A R D P ress, 2014.
ix, 72 him .: ill.; 24 em
631.445.1
1. Lahan raw a lebak
I. Judul
2. P engelolaan
II. N ursyam si,
D edi
IS B N 978-602-1520-76-5
IAARD Press
B adan P enelitian
Jalan R agunan
Telp. +6221
dan P engem bangan
N o. 29, P asarm inggu,
7806202,
Faks.: +6221
P ertanian
Jakarta
12540
7800644
A lam at R edaksi:
P usat P erpustakaan
Jalan Ir. H . Juanda
dan P enyebaran
Teknologi P ertanian
N o. 20, B ogor 16122
Telp. +62-251-8321746.
Faks. +62-251-8326561
E -m ail: iaardpress@ litbang.deptan.go.id
A nggota
IK A P I N O . 445ID K I/2012
D ieetak oleh:
G adjah M ada U niversity
JI. G rafika
N o.1,
P ress
K am pus
Telp. +62274561037
E m ail: gm upress@ ugm .ae.id
w w w .gm up.ugm .ae.id
U G M , Y ogyakarta
B erkelanjutanl
55281
»>:
KEMENTERIAN
BADAN PENELITIAN
KEPALA
BADAN
PERTANIAN
DAN PENGEMBANGAN
PERTANIAN
KEPUTUSAN
PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN
NOMOR
aZYXWVUTSRQPON
PERTANIAN
: 2 5 1 .5 /K p ts /O T .2 1 0 fl/8 /2 0 1 4
TENTANG
PEDOMAN UMUM PENGELOLAAN LAHAN LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANJUTAN
DENGAN
RAHMAT
TURAN YANG MAHA ESA
K E P A L A B A D A N P E N E L IT IA N
M e n im b a n g
a.
DAN PENGEM BANGAN
bahw a
b u d id a y a
p e rta n ia n
p o s is i
s tra te g is .
S e la in
p e ta n i,
la h a n
m e n ja g a
b. bahw a
le b a k
fu n g s i
te rh a d a p
bahw a
b e rd a s a rk a n
di
te rs e b u t
dan
P c n g e lo la a n
ta n a h
p e rtim b a n g a n
a ta s
p e rlu
L ahan
fedcbaZYXWVUTSR
la h a n
le b a k
a p a b ila
tid a k
dan
pada
d ite ta p k a n
d a la m
le b a k ;
le b a k
k o n s e rv a s i
bagi
p e n tin g
p e rta n ia n
la h a n
'm e rn ilik i
m a n fa a t
lin g k u n g a n
b u d id a y a
p r in s ip
le b a k
b e rp e ra n
k e ru sa k a n
m e m p e rh a tik a n
c.
ju g a
u n tu k
la h a n
m e m b e rik a n
k e le s ta ria n
p e lu a n g
r e n ta n
pada
P E R T A N IA N ,
a ir;
h u ru f
a
dan
P e d o rn a n
L ebak
b
U m u rn
u ritu k
P e rta n ia n
B e rk e la n ju ta n .
M e rig in g a t
1.
U n d a n g -U n d a n g
N om or
K o n s c rv a s i
2.
(L e m b a ra n
49,
L e rn b a ra n
T am bahan
U n d a n g -U n d a n g
B u d id a y a
3.
T anam an
N a s io n a l
N e g a ra
2002
84,
N om or
N e g a ra
N om or
3 4 1 9 );
te n ta n g
S is te m
T ahun
N om or
1992
3 4 7 8 );
18 T ahun
2002
te n ta n g
Pengem bangan
dan
P e n e ra p a n
N om or
dan
1992
dan
1990
N e g a ra
L e rn b a ra n
P c n e litia n ,
P c n g e ta h u a n
N om or
12 T ahun
te n ta n g
H a y a ti
T ahun
(L e m b a ra n
46, T am bahan
1990
A la rn
N e g a ra
N om or
U n d a n g -U n d a n g
T ahun
D aya
E k o s is te rn n y a
N om or
5
Sum ber
T e k n o lo g i
S is te m
llrn u
(L e m b a ra n
N c g a ra
T ahun
L e rn b a ra n
N e g a ra
N o rn o r
T am bahan
4 2 1 9 );
4.
U n d a n g -U n d a n g
P e n a ta a n
68,
5.
T a rn b a h a n
L e rn b a ra n
L e m b a ra n
N e g a ra
N e g a ra
P e r a tu ra n
L in g k u n g a n
Pedoman Umum Pengelolaan
32
2009
N om or
5 0 5 9 );
N om or
K e ru s a k a n
H id u p
a t-a u
T ahun
T ahun
H u ta n
c la n
N o rn o r
1 0 , T a rn b a h a n
yang
L ahan
te n ta n g
2007
N om or
4 7 2 5 );
2009
te n ta n g
L in g k u n g a n
N om or
4
140,
T ahun
dan
b e rk a ita n
te n ta n g
P e n c e rn a ra n
dengan
N e g a ra
N e g a ra
H id u p
T am bahan
2001
a ta u
(L e m b a ra n
L e rn b a ra n
2007
T ahun
N om or
P c n g e lo la a n
P e m e rin ta h
P c n g e n d a lia n
T ahun
N e g a ra
N e g a ra
N om or
dan
(L e m b a ra n
26
(L e rn b a ra n
U n d a rig -U n d a n g
P e rlin d u n g a n
6.
N om or
R uang
K e b a k a ra n
T ahun
N om or
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berkelanjutan
2001
4 0 7 6 );
v
P e ra tu ra n
7.
R aw a
P e rn c rin ta h
(L e m b a ra n
N om or
N c g a ra
73
T ahun
T ahun
T am bahan
L e m b a ra n
N e g a ra
N om or
P e ra tu ra n
P re s id e n
N om or
47
8.
P e m b e ritu k a n
9.
P e ra tu ra n
dan
P re s id e n
K edudukan,
s e rta
S usunan
T anun
24
O rg a n is a s i,
te n ta n g
2010
te n ta n g
dan
N e g a ra ,
F ungsi
E s e lo n
I
N e g a ra ;
1 0 . K e p u tu s a n
P re s id e n
N om or
P e n g a n g k a ta n
P e ja b a t
Kemcnterian
P e r ta n ia n ;
P e ra tu ra n
1 5 7 /M
T ahun
E s e lo n
M e n te ri
I
T a ta K e rja
2010
te n ta n g
di
lin g k u n g a n
te rita n g
O rg a n is a s i
Nomor
P e rta n ia n
6 1 /P e rm e n ta n /O T .1 4 0 /1 0 /2 0 1 0
dan
2009
K e m e n tc ria n
T ugas
180,
fedcbaZYXWVUTSRQPONM
N egara;
T ahun
F ungsi
dan
te n ta n g
N om or
5 4 6 0 );
K e m e n te ria n
N om or
T ugas
K e m e n te ria n
11
O rg a n is a s i
2013
2013
P e r ta n ia n .
K e rn e n te ria n
MEMUTUSKAN:
M e n e ta p k a n
P e c lo m a n
KESATU
U m um
P c rta n ia n
Pengcm bangan
K e p u tu s a n
P e rta n ia n
U m um
P c rta n ia n
la h a n
s e p e rti
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
Pengem bangan
d ik tu m
L ebak
B a c la n
u n tu k
P e n e litia n
ie rc a n tu m
pada
dan
la m p ira ri
L ebak
B adan
u n tu k
B adan
dan
d irn a k s u d
k e la n c a r a n
P e n e litia n
u n tu k
P e n e litia n
s e b a g a im a n a
d ig u n a k a n
lin g k u p
L ahan
lin g k u p
P e rta n ia n
KESATU
le b a k
L ahan
lin g k u p
in i.
Pedom an
KEDUA
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
dan
pada
p e rig c lo la a n
Pengem bangan
P c rta n ia n .
K E T IG A
K e p u tu s a n
b crla ku
in i m u la i
pada
ta n g g a l
O ite ta p k a n
pada
S a lin a n
1.
K e p u tu s a n
M e n te ri
d i J a k a rta
ta n g g a l
7 A g u s tu s
2014
Y th .:
P e rta n ia n ;
2.
S e k re ta ris
J e n d e ra l
3.
In s p e k tu r
J c n d e ra l
4.
K e p a la
P u s a t,
P e n e litia n
vi
in i d is a m p a ik a n
c lite ta p k a n .
K c m c n te ria n
K e m e n te ria n
P u s litb a n g ,
lin g k u p
B adan
B a la i
P e rta n ia n ;
P c rta n ia n ;
B e s a r,
P e n e litia n
dan
Pedoman Umum Pengelolaan
B a la i
P e n e J itia n ,
Pengem bangan
BPTP,
dan
Loka
P e rta n ia n .
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
SAMBUTAN
KEPALAaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
B A D A N PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN
PERTANIAN KEMENTERIAN PERTANIAN
L a h a n ra w a le b a k m e n ja d i
p o te n sin y a
la h a n p e rta n ia n
y a n g lu a s d a n k e se su a ia n
D i In d o n e sia
d ip e rk ira k a n
te rd a p a t
a lte rn a tif
la h a n u n tu k p e rta n ia n
se k ita r
5 8 0 rib u a n
b e ra g a m
p e te rn a k a n
penduduk
se la in
u n tu k
Penggunaan
ta n a m a n
se p e rti itik , b u ru n g
pangan,
p e rk e b u n a n ,
p e rik a n a n
ju g a
la ju p e rta m b a h a n
ta h u n 2 0 1 0 , la ju k o n v e rsi la h a n (4 0 -5 0
rib u
la h a n se m p it < 0 ,5 h a y a n g m e lip u ti 9 ,5 ju ta p e ta n i, m a k a
p e ra n la h a n ra w a le b a k se b a g a i
te rm a su k
se h in g g a
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n
d a n k e rb a u ra w a . D i te n g a h
1 ,5 % d a ri 2 3 7 ,6 ju ta jiw a
h a lta h u n ), k e p e m ilik a n
S u m a te ra , d a n P a p u a . N a m u n
h e k ta r a ta u 5 % y a n g su d a h d ik e m b a n g k a n
c u k u p lu a s y a n g m a sih te rse d ia .
sa n g a t
y a n g c u k u p b a ik .
1 3 ,2 8 ju ta h e k ta r la h a n ra w a y a n g
te rse b a r u ta m a n y a d i tig a p u la u b e sa r K a lim a n ta n ,
b a ru se k ita r
m a sa d e p a n k a re n a
su m b e r
p e rtu m b u h a n
b a ru p ro d u k si
pangan,
ik a n d a n te rn a k m e n ja d i p e n tin g d a n stra te g is.
M a sa la h u ta m a d a la m p e n g e m b a n g a n
y a n g se la lu te rja d i
p a d a m u sim
h u ja n
se h in g g a m e m b a ta si p e m a n fa a ta n
m e n y im p a n g
se p e rti
ra w a le b a k a d a la h g e n a n g a n (b a n jir)
d a n k e k e rin g a n
p a d a m u sim
y a n g le b ih lu a s. F e n o m e n a
E I N in o d a n L a N in a m e n a m b a h
ru m itn y a
la h a n ra w a le b a k . O le h k a re n a itu , p ra sa ra n a d a n sa ra n a ja rin g a n
p o ld e r p e rlu d itin g k a tk a n
d a n d ik e m b a n g k a n
k e m a ra u
ik lim y a n g se rin g
p e m a n fa a ta n
ta ta a ir, se p e rti
d a la m b e n tu k p o ld e r-p o ld e r
m in i
a n ta ra 5 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 h e k ta r. O u k u n g a n te k n o lo g i b u d i d a y a b a ik ta n a m a n p a n g a n ,
p e rk e b u n a n ,
p e rik a n a n ,
d a n p e te rn a k a n
b e lu m
se p e n u h n y a
d a p a t d ite ra p k a n
k a re n a m a sa la h u ta m a b e lu m d a p a t te ra ta si se c a ra b a ik .
B u k u Pedoman Umum Pengelolaan Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian
Berkelanjutan in i d ih a ra p k a n d a p a t m e n ja d i a c u a n u n tu k m e m b a n tu m e m a h a m i
te n ta n g ra w a le b a k , a ra h d a n stra te g i p e n g e m b a n g a n n y a
b a ik . K e te rp a d u a n
d a la m m e w u ju d k a n
dengan
u n tu k p e rta n ia n y a n g le b ih
te rk a it y a n g m e ru p a k a n
k u n c i k e b e rh a sila n
ra w a le b a k m e n ja d i ra w a m a k m u r d ih a ra p k a n
b a ik . B u k u P e d o m a n
P e rta n ia n
b e la ja r
k e rja a n ta rp ih a k
B e rk e la n ju ta n
U m um
in i ju g a
d a ri k e sa la h a n -k e sa la h a n
Pedoman Umum Pengelolaan
P e n g e lo la a n
d ih a ra p k a n
L ahan
d a p a t m e n g in g a tk a n
d a ri m a sa la lu . K e p a d a
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
d a p a t te rja lin
R a w a L e b a k u n tu k
p e n tin g n y a
p a ra p e n y u su n
dan
V ll
n a ra su m b e r
pendukung
Umum Pengelolaan
d ib e rik a n
a p re sia si
Pedoman
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan in i
yang
yang
te la h
b e rk o n trib u si
se tin g g i-tin g g in y a
dan
d a la m
te rim a
p e n y u su n a n
k a sih
yang
B o g o r,
A p ril
se b e sa r-
b e sa rn y a .
2014
H a ry o n o
v iii
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berkelanjutan
u n a n Pedoman
rkelanjutan i n i
y a n g se b e sa r-
A p ril 2 0 1 4
iryono
D A F T A R IS I
SAM BUTAN
KEPALA
BADAN
P E R T A N IA N
P E N E L IT IA N
K E M E N T E R IA N
DAN PENGEM BANGAN
P E R T A N IA N
V II
DAFTAR
I S I ..................................................................................................
ix
DAFTAR
TABEL
xi
DAFTAR
GAM BAR
BAB
PENDAHULUAN
I
1 .1
L a ta r B e la k a n g
I
1 .2
T u ju a n ....................................................................................
2
I .3
P e n d e k a ta n
3
1 .4
S a sa ra n
BAB
BAB
I
II
III
B A B IV
LUAS
x iii
........• ...
3
DAN
K A R A K T E R IS T IK
2 .1
L u a s d a n S e b a ra n
2 .2
K la s ifik a s i
LAHAN
RAW A LEBAK
4
L ahan
4
R aw a L ebak
7
2 .3
K a ra k te ris tik
F is ik .................................................................
2 .4
K a ra k te ris tik
K im ia d a n K e s u b u ra n
2 .5
K a ra k te ris tik
B io lo g i
15
2 .6
K a ra k te ris tik
S o s ia l E k o n o m i
17
POTENSI
DAN M ASALAH
T anah
PEM ANFAATAN
LAHAN
RAW A
LEBAK
27
3 .1
P o te n s i d a n M a s a la h T e k n is
27
3 .2
M a s a la h
32
S o s ia l E k o n o m i
TEKNOLOGI
L ahan R aw a L ebak
IN O V A S I P E R T A N JA N
LAHAN
RAW A
LEBAK
BAB V
34
4 .1
T e k n o lo g i
In o v a si T a n a m a n
P a n g a n d a n H o r tik u ltu r a ..........
34
4 .2
T e k n o lo g i
In o v a si T a n a m a n
P e rk e b u n a n
40
4 .3
T e k n o lo g i
In o v a s i P e te rn a k a n
44
4 .4
T e k n o lo g i
In o v a s i P e rik a n a n
48
ADAPTASI
D A N M IT IG A S I
PERUBAHAN
IK L IM
DI LAHAN
RAW A LEBAK
ian BerkelanjutanFEDCBA
8
14
5 .1
D am pak
5 .2
C adangan
Pedoman Umum Penge/o/aan
50
EI Nino
K a rb o n
dan
La Nina
d a n E m is i G R K
50
di L ahan R aw a L ebak
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berke/anju/an
51
ix
..
5 . 3 FEDCBA
A d a p ta si
d a n M it ig a s i
P erubahan
I k lim
di L ahan R aw a
L ebak
BAB
BAB
x
VI
V II
ARAH
DAN
53
STRATEG I
PENGEM BANGAN
LAHAN
RAW A
LEBAK
57
6. I
P e n d e k a ta n .
57
6 .2
A rah P engem bangan
58
6 .3
S tr a te g i
59
P engem bangan
PENUTUP
62
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
DAFTAR TABELZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
T abel 1.
L u a s la h a n r a w a le b a k d a n p r o p o r s in y a
d i I n d o n e s ia
b e rd a sa rk a n
tip e d a n je n is ta n a h
T abel 2.
L u a s d a n p ro p o rsi
4
la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ib u k a p a d a lim a
p r o v in s i u ta m a
T a b e l3 .
6
L u a s la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ik e m b a n g k a n ,
d a n b e lu m
d im a n - f a a tk a n
d i w ila y a h
b a r a t,
d im a n f a a tk a n ,
te n g a h ,
d a n tim u r
I n d o n e s ia
6
T abel 4.
D in a m ik a
kem asam an
T abel 5.
S if a t k im ia d a n k e s u b u r a n
le b a k d i K a lim a n ta n
T abel 6.
( p H ) a ir p a d a k a w a s a n
ta n a h ( la p is a n
S if a t k im ia d a n k e s u b u r a n
J e n is
v e g e ta s i
a ta s 0 - 3 0 )
13
la h a n r a w a
T im u r ............................................................
ta n a h
b e r b a g a i lo k a s i d i K a lim a n ta n
T a b e l7 .
r a w a le b a k
(h e rb a )
D e s a S a p a la , D a n a u
la p is a n
a ta s la h a n
ra w a
14
le b a k
S e la ta n
padang
Panggang,
15
p e n g g e m b a la a n
H u lu S u n g a i
k e rb a u
ra w a
di
U ta r a , K a lim a n ta n
S e la ta n
T a b e l8 .
16
K a r a k te r is tik
Sungai
p e ta n i
S e la ta n
dan
la h a n
le b a k
te n g a h a n
H u lu
Sungai
U ta r a ,
d i K a b u p a te n
K a lim a n ta n
H u lu
S e la ta n ,
ta h u n 2 0 1 0
T abel 9.
17
K r ite r ia s ik a p /n ila i
T a b e l 1 0 . P e r in g k a t
p e ta n i d i la h a n le b a k K a lim a n ta n
k e u n g g u la n
la h a n le b a k K a b u p a te n
T a b e l 1 1 . A n a lis is
in v e s ta s i
K a lim a n ta n
k o m p e titif
u s a h a ta n i
je r u k
k e le m b a g a a n
p e r h e k ta r
p e n y u lu h a n
ta n i d i la h a n le b a k K a lim a n ta n
T a b e l 1 3 . P e rk e m b a n g a n
Pedoman Umum Pengelolaan
yang
d iu s a h a k a n
H u lu S u n g a i T e n g a h , K a lim a n ta n
d i la h a n
20
di
S e la ta n
k e le m b a g a a n
22
p e r ta n ia n d a n k e lo m p o k
S e la ta n
U P JA
21
le b a k
S e la ta n ........................................................................
T a b e l 1 2 . P e rk e m b a n g a n
K a lim a n ta n
ta n a m a n
S e la ta n
23
di
la h a n
ra w a
le b a k ,
S e la ta n ........................................................................
24
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
xi
T a b e l 1 4 . P e rse p si
p e ta n i te r h a d a p
k e le m b a g a a n
la h a n r a w a le b a k K a b u p a te n
p o la ta n a m
p e r ta n ia n
di
H u lu S u n g a i U ta r a ( H S U ) d a n H u lu
S u n g a i S e la ta n ( H S S ) , K a lim a n ta n
T a b e l 1 5 . A lte m a tif
pendukung
S e la ta n ...................................
m e n u r u t p e n a ta a n
33
la h a n d a n tip e le b a k
T a b e l 1 6 . V a r ie ta s u n g g u l p a d i y a n g d a p a t d ita n a m
36
d i la h a n r a w a le b a k ......
T a b e l 1 7 . J e n is d a n v a r ie ta s p a la w ija y a n g d a p a t d ita n a m d i la h a n r a w a le b a k
T a b e l 1 8 . J e n is d a n v a r ie ta s h o r tik u ltu r a
y a n g d a p a t d ita n a m
38
T a b e l 1 9 . J e n is d a n ta k a r a n p u p u k p a d a p e m b ib ita n
T abel 20. K andungan
T a b e l 2 2 . 8 e b e ra p a
re se p ra m u a n
J e n is d a n ju m la h
T a b e l 2 4 . P e ru b a h a n
dan
k e la p a s a w it
43
k e la p a s a w it y a n g m e n g h a s ilk a n ..
r a n s u m a lte m a tif
p a k a n y a n g d ib e r ik a n
45
u n tu k k e r b a u r a w a
47
k o n d is i la h a n a k ib a t p e r u b a h a n
ik lim d a r i n o r m a l,
EI
La Nina.........................................................................
la h a n g a m b u t r a w a le b a k , K a lim a n ta n
T a b e l 2 6 . P e n g a r u h a m e lio r a n
la h a n g a m b u t r a w a le b a k , L a n d a s a n
T a b e l2 7 .
A s p e k te k n is d a la m
T a b e l2 8 .
A s p e k k e b ija k a n
55
G W P d a n e m is i G R K d i
U lin , K a lim a n ta n
s tr a te g i p e n g e m b a n g a n
S e la ta n
la h a n r a w a le b a k
d a la m s tr a te g i p e n g e m b a n g a n
Pedoman Umum Penge/o/aan
51
v a r ie ta s p a d i d i
S e la ta n ..............................
d a n p u p u k te r h a d a p
44
u n tu k itik p e te lu r
T a b e l 2 5 . E m is i m e ta n ( C H 4 ) d a n h a s il g a b a h d a r i b e b e r a p a
x ii
43
h a r a d a u n k e la p a s a w it p a d a b e r b a g a i je n is ta n a h
T a b e l 2 1 . T a k a r a n p u p u k u n tu k ta n a m a n
Nino,
38
d i la h a n r a w a
le b a k
T a b e l2 3 .
37
la h a n r a w a le b a k
56
60
61
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berke/anjulan
DAFTARGAMBARZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
G am bar
I.
G am bar 2
S e b a ra n
la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ib u k a d i I n d o n e s ia .
K la s if ik a s i
la h a n r a w a le b a k b e r d a s a r k a n
tin g g i d a n la m a
genangan
a lr n y a .........................................................................
G am bar 3.
D in a m ik a
c u r a h h u ja n d a n tin g g i g e n a n g a n
G am bar 4.
Z o n a si ra w a b e rd a sa rk a n
H ubungan
9
c u r a h h u ja n d e n g a n tin g g i m u k a a ir p a d a la h a n r a w a
le b a k d a la m
G am bar 6.
8
a ir p a s a n g s u r u t d i m u s im
h u ja n d a n k e m a r a u
G am bar 5.
7
d i la h a n r a w a le b a k ,
m u la i b u la n A g u s tu s s a m p a i J u li ta h u n b e r ik u tn y a ...................
ja u h n y a
5
( a ) , te n g a h a n
(b ), d a n d a n g k a l (c )
(runoff
= Ro) p a d a b e r b a g a i
A lir a n p e r m u k a a n
10
k o n d is i la h a n
a ta u je n is tu tu p a n d i la h a n r a w a le b a k , H u lu S u n g a i T e n g a h ,
K a lim a n ta n
G am bar 7.
S e la ta n
12
W a r n a a ir p a d a ( a ) k a w a s a n g a m b u t ( h ita m ) , ( b ) k a w a s a n
la h a n b e r p o te n s i
p ir it ( b e n in g ) d a n ( c ) a ir s u n g a i ( k e k u n in g -
k u n in g a n ) ..... :.............................................................................
G am bar
8.
U b i n a g a r a ( k ir i) d a n U b i a la b io ( k a n a n ) d a r i r a w a le b a k
dangkal
G am bar 9.
28
L a b u k u n in g ( k ir i) d a n c a b a i m e r a h ( k a n a n ) d i la h a n r a w a
le b a k te n g a h a n ..................
28
G am bar
1 0 . K e la p a s a w it p a d a m u s im h u ja n ( k ir i) d a n k e m a r a u
(k a n a n ) d i
la h a n r a w a le b a k , H u lu S u n g a i S e la ta n , K a lim a n ta n
S e la ta n ...
G am bar
II.
29
I tik A b a lio ( k ir i) d a n b e lib is ( k a n a n ) d a r i r a w a le b a k H u lu
S u n g a i U ta r a , K a lim a n ta n
G am bar
13
S e la ta n
30
1 2 . K e r b a u r a w i ( k ir i) d a n k a la n g ( k a n a n ) d i k a w a s a n
r a w a le b a k
K a lim a n ta n
31
G am bar
1 3 . K e la p a s a w it d i la h a n r a w a le b a k ta n a h m in e r a l ( k ir i) d a n
G am bar
1 4 . M o d e l p in tu a ir p a d a s a lu r a n s e k u n d e r
G am bar
1 5 . L u b a n g d a la m
G am bar
1 6 . P a d i h iy a n g ( k ir i) d a n k u m p a i m in in g ( k a n a n ) y a n g d is u k a i
b e rg a m b u t
(k a n a n )
41
( k ir i) d a n s a lu r a n te r s ie r
(k a n a n )
42
lu b a n g
(hole in hole)
k e rb a u ra w a
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa l.ebak untuk Pertanian Berkelanjutan
42
47
x iii
G am bar
1 7 . P e r ik a n a n
r a w a s is te m
keramba
( k ir i) d a n s is te m
k o la m
(k a n a n )
G am bar
49
1 8 . H u ta n a la m i ( k ir i) d a n la h a n b u d i d a y a ( k a n a n ) la h a n r a w a
le b a k , H u lu S u n g a i U ta r a , K a lim a n ta n
sum ber cadangan
G am bar
S e 1 a ta n m e r u p a k a n
k a rb o n
52
1 9 . E m is i C O 2 d a n tin g g i m u k a a ir ta n a h p a d a b e b e r a p a
gunaan
la h a n r a w a le b a k
G a m b a r 2 0 . P o la p e n g e m b a n g a n
peng53
la h a n b e r k e la n ju ta n
(P L B )
58
..
x iv
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
BABI
PENDAHULUAN
1.1 LATAR BELAKANGZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
L ahan
ra w a te rb a g i
d a la m
tig a z o n a , y a itu (1 ) z o n a ra w a p a n ta i, (2 ) ra w a
p a s a n g s u ru t, d a n (3 ) z o n a ra w a le b a k a ta u ra w a p e d a la m a n .
N o . 7 3 T a h u n 2 0 1 3 P a s a l 5 A y a t 2 y a n g d im a k s u d
y a n g te rle ta k ja u h
d a ri p a n ta i d a n te rg e n a n g i
h u ja n y a n g m e n g g e n a n g
L ahan
sebagai
ra w a
la h a n
d im a k s u d
e v a lu a s i
s e c a ra p e rio d ik
le b a k
m e m ilik i
p e rta n ia n
a d a la h
upaya
k e g ia ta n
m e re n c a n a k a n ,
u p a y a u n tu k m e n in g k a tk a n
te rd a p a t
d i d a e ra h
L ahan
ra w a
m e n g h a s ilk a n
k e m a n fa a ta n
le b a k
yang
besar
yang
te rs e b u t.
m em punyai
le b a k d is e b u t ju g a
sa y u ra n
d a n sa y u ra n
m em punyai
sebagai
la in n y a
ra w a
dapat
ju ta
h e k t a r , P a p u a 6 ,3 1 j u t a
yang
d ib u k a
s e k ita r
(N u g ro h o
P edom an
p ro d u k si
to m a t, c a b a i, te ru n g ,
a ta u
itu , ra w a
p a d i).
m e n tim u n
d i lu a r m u s im ,
s e h in g g a
d ib u k a
(k e la p a
s e k ita r
2 ,7 9 j u t a
p e m e rin ta h
s e te m p a t
se c a ra
h e k ta r
( 1 0 ,6 % )
h e k ta r,
0 ,6 1 j u t a
s e k ita r
ra w a le b a k y a n g b e rp o te n s i
1 .4 1 1 .3 1 7
s a w it).
h e k ta r, d a n S u la w e s i
o le h
a ta u
p o te n s i u n tu k b u d i d a y a ik a n , te rn a k (itik d a n
d i S u m a tra
o le h m a s y a ra k a t
( 2 ,6 % ) , s e m e n t a r a
te rd a p a t
penyangga
dapat
la h a n ra w a le b a k s a n g a t lu a s , y a itu m e n c a p a i
h e k ta r y a n g te rs e b a r
sudah
la in
la in (s a w a h
(b e ra ). O le h k a re n a
o ff s e a s o n
p e rk e b u n a n
m em punyai
ju ta
le b a k y a n g
s e p e rti
a n ta ra
a g ro e k o s is te m
tin g g i k a re n a d i te m p a t la in s e d a n g k e k e rin g a n
m em punyai
k e rb a u ra w a ), d a n ta n a m a n
In d o n e s ia
a d a la h
d a n d im a n fa a tk a n
s p e s ifik
p ro d i (k a n to n g
le b a k
dan m engra w a
m a s y a ra k a t.
k e u n g g u la n
d ita n a m
h a rg a ju a lle b ih
p u so . R a w a le b a k ju g a
m e m a n ta u ,
ra w a
fu n g s i s u m b e r d a y a la h a n d a n a ir y a n g
MLKJIHGFEDCBA
E I - N in o , s e m e n t a r a
to n g g a
d i la h a n
d ik e m b a n g k a n
P e n g e lo la a n
Pengem bangan
irig a s i d a n ta d a h h u ja n ) p a d a k o n d is i k e k e rin g a n
T anam an
u n tu k
te p a t.
itu , ra w a h a ru s d ik e lo la
b a g i k e s e ja h te ra a n
p a d i s a a t m u s im
a ta u te ru s -m e n e ru s .
m e la k s a n a k a n ,
ra w a
ra w a . O le h s e b a b
s e c a ra b e rk e la n ju ta n
d e n g a n ra w a le b a k a d a la h ra w a
p e n g e lo la a n
pengem bangan
PP R aw a
a ir a k ib a t lu a p a n a ir s u n g a i a ta u a ir
p e lu a n g
m e la lu i
M e n u ru t
3 ,5 8
h e k ta r. L a h a n
ra w a
5 7 8 .9 3 4
sw adaya
h e k ta r
s e k ita r
u n tu k p e rta n ia n
d a ri to ta l
lu a s
1 3 ,2 8
K a lim a n ta n
( 4 ,4 % )
3 4 6 .9 0 1
dan
h e k ta r
d a n b e lu m d ib u k a
1 3 .2 8 0 .0 0 0
h e k ta r
e t a l ., 1 9 9 2 ; I r i a n t o , 2 0 0 6 ) .
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
1
M e n u ru t Id a k (1 9 8 2 ) p e n g e m b a n g a n
p a d i m u la i d ig a g a s
p o ld e r
A la b io
B a n y u a s in
se c a ra
s e ja k ta h u n
d i K a lim a n ta n
d i S u m a tra
Jam bi
dan
1930 dengan
S e la ta n ,
S e la ta n .
in te n s if b a ru d im u la i
u n tu k tra n s m ig ra s i
ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n , k h u s u s n y a
P e n e litia n
ta h u n
d i K a lim a n ta n
m em bangun
M e n ta re n
dan pengem bangan
1 9 7 0 s e irin g
S e la ta n ,
S y m p o s iu m
L o w la n d
1 9 9 5 te la h
d ila k s a n a k a n
D e v e lo p m e n t
dengan
K a lim a n ta n
( I s m a i l MLKJIHGFEDCBA
e t a l., 1 9 9 3 ) . P a d a
R ia u
ta h u n
in in d o n e s ia
s e ra n g k a ia n
p o ld e r, d i a n ta ra n y a
d i K a lim a n ta n
pem bukaan
1 9 8 6 te la h
N a s io n a l
S e la ta n ,
d ila k s a n a k a n
a n ta ra ta h u n
L ahan
1985-
R aw a
P asang
S u ru t d a n R a w a L e b a k a n ta ra la in d i P a l e m b a n g , B o g o r, d a n B a n ja rm a s in ,
2 0 0 6 te la h
ta h u n
d is e le n g g a ra k a n
2011
(P P R N )
yang
I di
W orkshop
la lu te la h
B a n ja rb a ru ,
B a n ja rm a s in ,
d a n p e n g k a jia n
2012
te n ta n g
te la h
M anagem ent
P e rta n ia n
fo r
m enyongsong
2 0 1 9 , p e rlu p e n e g a s a n
s u a tu
R encana
pedom an
la h a n
m e n y e m p itn y a
S tra te g is
k e m b a li te n ta n g
pengem bangan
P e m a n fa a ta n
P r o d u c tio n
in te r n a tio n a l
ra w a
la h a n
b e s a r b e lu m
d is e m in a s i
p e ta n i.
Pem bangunan
p o te n s i d a n p e lu a n g
a ta u a c u a n y a n g
ra w a
le b a k
p e rta n ia n
p e n e litia n
P e rta n ia n
2014-
p e m a n fa a ta n
la h a n
m a s a k in i d a n m a s a d e p a n . O le h k a re n a
la h a n
m e n ja d i
a k ib a t
m e n ja d i n o n p e rta n ia n
d a n m e n in g k a tn y a
la in n y a a k ib a tju m la h
penduduk
m e m b e rik a n
le b a k
u n tu k
k o n v e rsi
la h a n
p e rm in ta a n
pem aham an,
p e rta n ia n
s tra te g is ,
di
W orkshop
d i B o g o r. H a s il-h a s il
y a n g le b ih lu a s , k h u s u s n y a
ra w a le b a k s e b a g a i la h a n a lte rn a tif
d is u s u n
in te r n a tio n a l
R ic e
s e c a ra la n g s u n g s e h in g g a p e rlu p e n in g k a ta n
sa sa ra n
dan
R a w a N a s io n a l
d is e le n g g a ra k a n
o f L o w la n d
ta h u n
d i B a n ja rb a ru ,
ra w a le b a k s u d a h b a n y a k , n a m u n s e b a g ia n
a g a r d a p a t m e n ja n g k a u
d a n s tra te g i
Pekan
in W e tla n d o f in d o n e s ia
sam pai kepada pengguna
p e rlu
R a w a T e rp a d u
d a n te ra k h ir ta h u n 2 0 1 3 te la h d ila k s a n a k a n
P r o m o tio n
D a la m
L ahan
d is e le n g g a ra k a n
ta h u n
o n S u s ta in a b le
o n B io c h a r
S e m in a r
dan
la h a n ra w a
B a ra t, S u m a tra
d i J a k a rta ;
S e m in a r
T engah,
la h a n ra w a le b a k
itu ,
a ra h ,
b e rk e la n ju ta n .
m e n g in g a t
s e m a k in
d a ri p e rta n ia n
(sa w a h )
p a n g a n d a n h a s il p e rta n ia n
y a n g te ru s b e rta m b a h .
1.2 TUJUAN
Pedom an
B e rk e la n ju ta n
1.
U m um
P e n g e lo la a n
in fo rm a s i
te n ta n g
yangdapat
M e m b e rik a n
d i la h a n
L ebak
u n tu k
P e rta n ia n
ra w a
b e rb a g a i
le b a k
p o te n s i,
p e lu a n g
la h a n ra w a
se c a ra u m u m .
dengan
p e lu a n g
s e ra n g k a ia n
usaha
yang
te k n o lo g i
dapat
in o v a s i
m endukungnya.
a ra h
u n tu k p e rta n ia n
2
k a ra k te ris tik ,
p e rta n ia n
M e n s o s ia lis a s ik a n /m e n d is e m in a s i
d ila k s a n a k a n
3.
R aw a
b e rtu ju a n :
M e m b e rik a n
le b a k u n tu k p e n g e m b a n g a n
2.
L ahan
d a n la n g k a h
b e rk e la n ju ta n
P edom an
U m um
s tra te g i
pengem bangan
d a n ra m a h
lin g k u n g a n .
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
la h a n
u n tu k P e r ta n ia n
ra w a
le b a k
B e r k e la n ju ta n
1.3 PENDEKATANZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Pedom an
U m um
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
d is u s u n
d is k u s i d a la m
b e rb a g a i
p a k a r. B e b e ra p a
PP
I.
P e rta n ia n ,
B a la i P e n e litia n
2.
L a p o ra n
R aw a
p e rte m u a n
ilm ia h , d a n p e n d a p a t
R aw a,
R e n s tra
B a la i B e s a r L itb a n g
P e rta n ia n
H a s il-H a s il
L ebak
u n tu k
in fo rm a s i h a s il p e n e litia n ,
s u m b e r re fe re n s i y a n g d ig u n a k a n
N o . MLKJIHGFEDCBA
7 3 /2 0 1 3
te n ta n g
L itb a n g
L ahan
b e rd a sa rk a n
P e rta n ia n
p e n g a la m a n ,
p a ra n a ra su m b e r
dan
a ta u
a n ta ra la in :
K e m e n te ria n
Sum ber
P e rta n ia n ,
D aya L ahan
B adan
P e rta n ia n ,
dan
L a h a n R a w a T a h u n 2 0 1 0 -2 0 1 4 .
P e n e litia n
B a la i P e n e litia n
P e rta n ia n
L a h a n R a w a a n ta ra
ta h u n 2 0 0 0 -2 0 1 3 .
3.
H a s il s in te s is
d a n a n a lis is
pengem bangan
4.
R um usan
b e rb a g a i
p e m a n fa a ta n ,
p e n g e lo la a n ,
dan
te rm a s u k
dengan
p a ra p e m a n g k u
p e ta n i.
SA SARAN
S a sa ra n
u ta m a
penyusunan
L e b a k u n tu k P e rta n ia n
I.
te n ta n g
d is k u s i, te m u w ic a ra , d a n d ia lo g
( s ta k e h o ld e r ) ,
k e p e n tin g a n
1.4
k e b ija k a n
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n .
T e rb e n tu k n y a
p o te n s i
p e rse p si
d a n p e lu a n g
d i ja ja ra n
ja ja ra n
2 . T e rla k s a n a n y a
b e rk e la n ju ta n
m aupun
p e m e rin ta h ,
p e m a n fa a ta n
U m um
P e n g e lo la a n
L ahan
pandangan
p e n g a m b il
yang
k e b ija k a n
sa rn a
te n ta n g
yang
p e n g e lo la a n
b e rd a m p a k
(p e m e rin ta h
k a ra k te ris tik ,
p e rta n ia n
p o s itif
b a ik
p e rta n ia n
la in n y a .
d i la h a n
ra w a
d a ri
e k o n o m i,
segi
b a ik
p u sa t d a n d a e ra h ),
p e t a n i , s e r t a s ta k e h o ld e r
d a n m a sy a ra k a t
s is te m
R aw a
le b a k
se c a ra
e k o lo g i
s o s ia l m a s y a ra k a t.
3 . T e rja lin n y a
P edom an
dan
U m um
a d a la h :
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e n g e m b a n g a n
a k a d e m is i,
p e ru sa h a a n
Pedom an
B e rk e la n ju ta n
k e rja
sa rn a y a n g
m a sy a ra k a t
b a ik ,
(p e n g u sa h a
dan pengem bangan
P e n g e /o /a a n
Lahan
Raw a
Lebak
s e ra s i,
te rp a d u
d a n p e ta n i)
a n ta ra
u n tu k
ilm u w a n ,
m e n d o ro n g
a p a ra t
kepada
ra w a le b a k y a n g le b ih lu a s d a n le b ih b a ik .
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
3
BAB II
LUAS DAN KARAKTERISTIK
LAHAN RAWA LEBAK
2.1 LUAS DAN SEBARAN LAHAN
Luas lahan rawa lebak di Indonesia sekitar 13,28 juta hektar, tersebar di
empat pulau besar yaitu: 1) Papua 6,31 juta hektar, 2) Kalimantan 3,58 juta
hektar, 3) Sumatra 2,79 juta hektar, dan 4) Sulawesi 0,61 juta hektar (NugrohoZYXWVUT
et
a l . , 1992; Widjaja Adhi e t a l . , 2000). Berdasarkan tinggi dan lamanya genangan,
lahan rawa lebak dibagi dalam tiga tipe, yaitu I) lebak dangkal, terdapat sekitar
4,17 juta hektar; 2) lebak tengahan dan asosiasinya terdapat masing-masing
sekitar 3,44 juta hektar dan 2,63 juta hektar; 3) lebak dalam dan asosiasinya
terdapat masing-rnasing sekitar 0,68 juta hektar dan 2,36 juta hektar (Nugroho
e t a l . , 1992). Luas rawa lebak berdasarkan tipe danjenis tanahnya disajikan pada
Tabel 1.
Tabel l. Luas lahan rawa lebak dan proporsinya di Indonesia berdasarkan tipe dan jenis tanah
Lnas dan Proporsi
Tipe dan Jenis Tanab Rawa
Lebak
Luas
(juta hektar)
Proporsi
(%)
Lebak dangkal
4,168
31,40
Lebak tengahan
Aluvial
Bergambut
3,445
2,631
25,95
19.82
Lcbak dalam
Aluvial
Gambut dangkal
0,668
2,361
5,03
17,80
Jumlah
13,273
100,00
Sumber: Diolah dari Nugroho
e t a l.
(1992)jihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Dari luas sekitar 13,27 juta hektar lahan rawa lebak di antaranya telah
dibuka oleh pemerintah sekitar 578.934 ha (4,4%) dan dibuka oleh masyarakat
setempat secara swadaya sekitar 346.901 ha (2,6%), sementara lahan rawa lebak
yang berpotensi untuk pertanian diperkirakan sekitar 2.337.152 ha sehingga yang
4
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k
P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
belum dibuka masih sekitar 1.411.3l7 ha (l 0,6%). Sebaran lahan raw a lebak
yang telah dibuka oleh pemerintah disajikan pada Gambar 1.
'c
LAMPUNG
25,325
Gambar
Ha
1. Sebaran lahan rawa lebak yang telah dibuka di Indonesia
Sumber: lrianto (2006)
Lahan raw a lebak terbentuk dari tanah aluvial dan gambut. Tanah aluvial
berasal dari endapan sungai atau endapan marin, sedangkan tanah gambut
dapat berupa lapisan gambut secara kontinu atau berselang-seling dengan tanah
aluvial. Berdasarkan ketebalannya, lahan gambut yang dijumpai di lahan rawa
lebak dapat berupa: 1) lahan bergambut «0,5 m), 2) gambut dangkal (0,5-1 m),
3) gambut sedang (>1-2 m), dan 4) gambut dalam (>2 m). Berdasarkan tingkat
kematangannya tanah gambut dibedakan menjadi: matang (saprik), setengah
matang (hemik), dan mentah (fibrik).
Menurut AlkasumaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
e t a l . , (2003) dan Arifin e t a l . , (2005), luas lahan rawa
lebak yang telah dibuka dan berpotensi untuk pertanian diperkirakan sekitar
1.425.056 ha, tersebar di Kalimantan Timur seluas 509.426 ha, Sumatra Selatan
368.685 ha, Riau 211.587 ha, Kalimantan Selatan 208.893 ha, dan Lampung
126.465 ha (Tabel 2). Menurut Irianto (2006) luas lahan rawa lebak yang telah
dikembangkan secara nasional (tidak termasuk wilayah Riau, Sumatra Selatan,
dan Sulawesi Selatan) baru sekitar 341.526 ha, yang telah dimanfaatkan sekitar
222.001 ha (65%) dan yang belum dimanfaatkan sekitar 112.704 ha (35%).
Luas lahan raw a lebak yang telah dikembangkan, dimanfaatkan, dan belum
dimanfaatkan disajikan pada Tabel 3.
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
5
T abel 2.
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Luas dan proporsi lahan rawa lebak yang telah dibuka pad a lima provinsi
utarna
T ip o lo g i
P r o v in s i
L ebak
D angkal
L ebak
L ebak
T o ta l
D a la m
(b a )
T engaban
414.245
64.376
Kalimantan Timur
(proporsiZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
d a l a m %)
(81,3)
(12,6)
30.805
Sumatra Selatan
(proporsi d a l a m %)
70.908
129.103
168.674
(19,2)
(35,0)
(45,8)
Riau
(proporsi
84.511
117.155
9.921
%)
(39,9)
(55,4)
(7,7)
Kalimantan Selatan
(proporsi d a l a m %)
46.918
106.076
55.899
(22,5)
(50,8)
(26,7)
Larnpung
(proporsi
41.735
31.303
53.422
(33,0)
(24,8)
(42,2)
d a la m
d a la m
%)
Sumber: Alkasuma
T a b e l3 .
et
509.426
(6,1)
368.685
211.587
208.893
126.465
at. (2003); Arifin e t at. (2005)
Luas lahan rawa lebak yang telah dikembangkan, dimanfaatkan,
faatkan di wilayah barat, tengah, dan timur Indonesia
S ta tu s
P e m a n fa a ta n
dan belum dim an-
(b a )
T o ta l
L a in -la in
D ik e m b a n g k a n
W ila y a b lP r o v in s i
T e la b
W ila y a b
(b a )
B e lu m
(b a )
D im a n fa a tk a n
D im a n fa a tk a n
71.364
33.658
B arat
DI Aceh
Sumatra Utara
Riau
Sumatra Barat
Jambi
Bengkulu
Sumatra Selatan
Lampung
5.759
4.977
5.156
110.176
9.450
2.737
954
23.009jihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIH
27.986
-
-
-
-
23.805
2.100
9.398
3.740
1.770
29.315
2.100
16.000
-
4.170
-
25.325
-
2.432
-
-
-
-
25.325
-
123.749
70.026
990
194.765
Kalimantan Selatan
Kalimantan Tengah
Kalimantan Barat
Kalimantan Timur
49.749
40.868
13.939
19.193
26.345
18.403
540
40
410
-
76.634
59.311
22.020
36.800
W ila y a b
26.888
9.002
675
36.585
W ila y a b
T engab
T im u r
Sulawesi Selatan
Sulawesi Tengah
Sulawesi Tenggara
Irian Jaya
JU M L A H
7.671
17.607
-
-
-
-
2.000
525
6.497
-
675
6.675
6.200
23.720
4.675
5.000
17.213
222.001
112.704
6.821
341.526
-
Sumber: Irianto (2006)
6
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
2 .2
K L A S I F lK A S I
RAW A LEBAK
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHG
Rawa lebak merupakan rawa non-pasang surut yang sumber airnya berasal
dari eurah hujan, baik eurah hujan setempat maupun eurah hujan kawasan hulu,
sehingga ketinggian muka air dipengaruhi oleh eurah hujan tersebut. Di sisi lain,
bentukZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
l a n d s c a p e kawasan rawa lebak umumnya seperti eekungan (jnangkuk),
sehingga dalam waktu yang sarna terjadi variasi keting-gian genangan, antara
kawasan pinggir hingga ke tengah eekungan tersebut. Kedua kondisi ini
menyebabkan terjadinya variasi ketinggian genangan dan lama genangan. Lahan
rawa lebak dibagi dalam tiga tipe yaitu: 1) lebak dangkal, 2) tengahan, dan 3)
dalam atau sangat dalam (Subagyo, 2006).
Lebak dangkal/pematang,
wilayah yang mempunyai tinggi genangan
antara 25-50 em dengan lama genangan minimal 3 bulan dalam setahun.
Wilayahnya mempunyai hidrotopografi nisbi lebih tinggi dan merupakan
wilayah paling dekat dengan tanggul sungai.
Lebak tengahan, wilayah yang mempunyai tinggi genangan antara 50-] 00
em dengan lama genangan 3-6 bulan dalam setahun. Wilayahnya mempunyai hidrotopografi
lebih rendah dari lebak dangkal dan merupakan
wilayah an tara lebak dangkal dengan lebak dalam.
> 100 em dengan
Lebak dalam, wilayah yang mempunyai tinggi genanganjihgfedcbaZYXWVUTSRQP
lama genangan >6 bulan dalam setahun. Wilayah yang hidrotopografinya
paling rendah.
Pembagian lahan rawa lebak berdasarkan tinggi dan lama genangan ini
seeara skematik dapat dilihat pada Gambar 2. Masing-masing tipe lebak di atas
mempunyai karakteristik fisik, kimia, dan biologi serta potensi untuk pertanian
yang berbeda sehingga memerlukan penanganan atau pengelolaan yang berbeda
pula.
III
c
III
..c:
1il
III
CJ)
CJ)
c
Sungail
Danau
Tanggul
Sungai
E
III
c
Q)
III
..0
Q)
Q)
....J
Q)
....J
....J
2. Klasifikasi lahan rawa lebak berdasarkan
1il
.:.c.
ro
..0
Q)
....J
III
CJ)
~
0
.:.c.
ro
..0
.:.c.
ro
..0
III
c
rn
~
0-
.:.c.
G am bar
E
c
III
..c:
CJ)
C
F
E
Q)
0-
Plain
.:.c.
ro
..0
m
Q)
....J
tinggi dan lama genangan airnya
Sumber: Noor (2007)
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k
P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ia n
7
2 .3
K A R A K T E R IS T IK
2 .3 .1
I k lim
F IS J
K
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Rawa lebak di Indonesia beriklim tropika basah dengan curah hujan antara
2.000-3.000 mm per tahun dengan jumlah bulan basah an tara 6-7 bulan (curah
hujan bulanan >200 mm) dan 3-4 bulan kering (curah hujan bulanan
~ -J P R E S S
BADAN
P E N E LITIA N
DAN PENGEMBANGAN
K E M E N TE R IA N
P E R TA N IA N
P E R TA N IA N
Pedoman Umum
PENGELOLAAN LAHAN RAWA LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANlUTANfedcbaZYXWVUTSRQPO
~o. KLAS
). I
K
I
rc;
I
aZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
I)IAH I _
Pedoman Umum
..
PENGELOLAAN LAHAN RAWA LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANlUTAN
TIM P E N Y U S U N
P engarah: K epala B adan P enelitian dan P engem bangan P ertanian
P enanggung Jaw ab: K epala B alai B esar Litbang S um ber D aya Lahan P ertanian
W akil P enanggung Jaw ab: K epala B alai P enelitian P ertanian Lahan R aw a
P enyusun:
1. D edi N ursyam si
2. M uham m ad A lw i
3. M uham m ad N oor
4. K hairil A nw ar
5. E ni M aftuah
6. Izhar K hairuliah
7. Isdijanto A r-R iza
8. S uaidi R aihan
9. R . S m ith S im atupang
10. N oorginayuw ati
11. A hm adi Jum beri
N arasum ber/kontributor:
1. P rof. D r. S upiandi S abiham (IP B )
2. P rof. D r. R obiyanto S usanto (U nsri)
3. P rof. D r. Irsal Las (B B S D LP )
4. P rof. D r. M asganti (B P TP R iau)
5. D r. A gung H endriadi
(B P 2TP )
'_;1IAARD
~PRESS
C etakan
O ktober
2014
H ak eipta dilindungi
© B adan
undang-undang
P enelitian
dan P engem bangan
P ertanian,
2014
K atalog dalam terbitan
BADAN
P E N E LITIA N
P engelolaan
P enyunting:
DAN PENGEMBANGAN
P E R TA N IA N
Lahan R aw a Lebak untuk P ertanian
D edi N ursyam si ... [et al.].--Jakarta:
IA A R D P ress, 2014.
ix, 72 him .: ill.; 24 em
631.445.1
1. Lahan raw a lebak
I. Judul
2. P engelolaan
II. N ursyam si,
D edi
IS B N 978-602-1520-76-5
IAARD Press
B adan P enelitian
Jalan R agunan
Telp. +6221
dan P engem bangan
N o. 29, P asarm inggu,
7806202,
Faks.: +6221
P ertanian
Jakarta
12540
7800644
A lam at R edaksi:
P usat P erpustakaan
Jalan Ir. H . Juanda
dan P enyebaran
Teknologi P ertanian
N o. 20, B ogor 16122
Telp. +62-251-8321746.
Faks. +62-251-8326561
E -m ail: iaardpress@ litbang.deptan.go.id
A nggota
IK A P I N O . 445ID K I/2012
D ieetak oleh:
G adjah M ada U niversity
JI. G rafika
N o.1,
P ress
K am pus
Telp. +62274561037
E m ail: gm upress@ ugm .ae.id
w w w .gm up.ugm .ae.id
U G M , Y ogyakarta
B erkelanjutanl
55281
»>:
KEMENTERIAN
BADAN PENELITIAN
KEPALA
BADAN
PERTANIAN
DAN PENGEMBANGAN
PERTANIAN
KEPUTUSAN
PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN
NOMOR
aZYXWVUTSRQPON
PERTANIAN
: 2 5 1 .5 /K p ts /O T .2 1 0 fl/8 /2 0 1 4
TENTANG
PEDOMAN UMUM PENGELOLAAN LAHAN LEBAK
UNTUK PERTANIAN BERKELANJUTAN
DENGAN
RAHMAT
TURAN YANG MAHA ESA
K E P A L A B A D A N P E N E L IT IA N
M e n im b a n g
a.
DAN PENGEM BANGAN
bahw a
b u d id a y a
p e rta n ia n
p o s is i
s tra te g is .
S e la in
p e ta n i,
la h a n
m e n ja g a
b. bahw a
le b a k
fu n g s i
te rh a d a p
bahw a
b e rd a s a rk a n
di
te rs e b u t
dan
P c n g e lo la a n
ta n a h
p e rtim b a n g a n
a ta s
p e rlu
L ahan
fedcbaZYXWVUTSR
la h a n
le b a k
a p a b ila
tid a k
dan
pada
d ite ta p k a n
d a la m
le b a k ;
le b a k
k o n s e rv a s i
bagi
p e n tin g
p e rta n ia n
la h a n
'm e rn ilik i
m a n fa a t
lin g k u n g a n
b u d id a y a
p r in s ip
le b a k
b e rp e ra n
k e ru sa k a n
m e m p e rh a tik a n
c.
ju g a
u n tu k
la h a n
m e m b e rik a n
k e le s ta ria n
p e lu a n g
r e n ta n
pada
P E R T A N IA N ,
a ir;
h u ru f
a
dan
P e d o rn a n
L ebak
b
U m u rn
u ritu k
P e rta n ia n
B e rk e la n ju ta n .
M e rig in g a t
1.
U n d a n g -U n d a n g
N om or
K o n s c rv a s i
2.
(L e m b a ra n
49,
L e rn b a ra n
T am bahan
U n d a n g -U n d a n g
B u d id a y a
3.
T anam an
N a s io n a l
N e g a ra
2002
84,
N om or
N e g a ra
N om or
3 4 1 9 );
te n ta n g
S is te m
T ahun
N om or
1992
3 4 7 8 );
18 T ahun
2002
te n ta n g
Pengem bangan
dan
P e n e ra p a n
N om or
dan
1992
dan
1990
N e g a ra
L e rn b a ra n
P c n e litia n ,
P c n g e ta h u a n
N om or
12 T ahun
te n ta n g
H a y a ti
T ahun
(L e m b a ra n
46, T am bahan
1990
A la rn
N e g a ra
N om or
U n d a n g -U n d a n g
T ahun
D aya
E k o s is te rn n y a
N om or
5
Sum ber
T e k n o lo g i
S is te m
llrn u
(L e m b a ra n
N c g a ra
T ahun
L e rn b a ra n
N e g a ra
N o rn o r
T am bahan
4 2 1 9 );
4.
U n d a n g -U n d a n g
P e n a ta a n
68,
5.
T a rn b a h a n
L e rn b a ra n
L e m b a ra n
N e g a ra
N e g a ra
P e r a tu ra n
L in g k u n g a n
Pedoman Umum Pengelolaan
32
2009
N om or
5 0 5 9 );
N om or
K e ru s a k a n
H id u p
a t-a u
T ahun
T ahun
H u ta n
c la n
N o rn o r
1 0 , T a rn b a h a n
yang
L ahan
te n ta n g
2007
N om or
4 7 2 5 );
2009
te n ta n g
L in g k u n g a n
N om or
4
140,
T ahun
dan
b e rk a ita n
te n ta n g
P e n c e rn a ra n
dengan
N e g a ra
N e g a ra
H id u p
T am bahan
2001
a ta u
(L e m b a ra n
L e rn b a ra n
2007
T ahun
N om or
P c n g e lo la a n
P e m e rin ta h
P c n g e n d a lia n
T ahun
N e g a ra
N e g a ra
N om or
dan
(L e m b a ra n
26
(L e rn b a ra n
U n d a rig -U n d a n g
P e rlin d u n g a n
6.
N om or
R uang
K e b a k a ra n
T ahun
N om or
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berkelanjutan
2001
4 0 7 6 );
v
P e ra tu ra n
7.
R aw a
P e rn c rin ta h
(L e m b a ra n
N om or
N c g a ra
73
T ahun
T ahun
T am bahan
L e m b a ra n
N e g a ra
N om or
P e ra tu ra n
P re s id e n
N om or
47
8.
P e m b e ritu k a n
9.
P e ra tu ra n
dan
P re s id e n
K edudukan,
s e rta
S usunan
T anun
24
O rg a n is a s i,
te n ta n g
2010
te n ta n g
dan
N e g a ra ,
F ungsi
E s e lo n
I
N e g a ra ;
1 0 . K e p u tu s a n
P re s id e n
N om or
P e n g a n g k a ta n
P e ja b a t
Kemcnterian
P e r ta n ia n ;
P e ra tu ra n
1 5 7 /M
T ahun
E s e lo n
M e n te ri
I
T a ta K e rja
2010
te n ta n g
di
lin g k u n g a n
te rita n g
O rg a n is a s i
Nomor
P e rta n ia n
6 1 /P e rm e n ta n /O T .1 4 0 /1 0 /2 0 1 0
dan
2009
K e m e n tc ria n
T ugas
180,
fedcbaZYXWVUTSRQPONM
N egara;
T ahun
F ungsi
dan
te n ta n g
N om or
5 4 6 0 );
K e m e n te ria n
N om or
T ugas
K e m e n te ria n
11
O rg a n is a s i
2013
2013
P e r ta n ia n .
K e rn e n te ria n
MEMUTUSKAN:
M e n e ta p k a n
P e c lo m a n
KESATU
U m um
P c rta n ia n
Pengcm bangan
K e p u tu s a n
P e rta n ia n
U m um
P c rta n ia n
la h a n
s e p e rti
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
Pengem bangan
d ik tu m
L ebak
B a c la n
u n tu k
P e n e litia n
ie rc a n tu m
pada
dan
la m p ira ri
L ebak
B adan
u n tu k
B adan
dan
d irn a k s u d
k e la n c a r a n
P e n e litia n
u n tu k
P e n e litia n
s e b a g a im a n a
d ig u n a k a n
lin g k u p
L ahan
lin g k u p
P e rta n ia n
KESATU
le b a k
L ahan
lin g k u p
in i.
Pedom an
KEDUA
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
dan
pada
p e rig c lo la a n
Pengem bangan
P c rta n ia n .
K E T IG A
K e p u tu s a n
b crla ku
in i m u la i
pada
ta n g g a l
O ite ta p k a n
pada
S a lin a n
1.
K e p u tu s a n
M e n te ri
d i J a k a rta
ta n g g a l
7 A g u s tu s
2014
Y th .:
P e rta n ia n ;
2.
S e k re ta ris
J e n d e ra l
3.
In s p e k tu r
J c n d e ra l
4.
K e p a la
P u s a t,
P e n e litia n
vi
in i d is a m p a ik a n
c lite ta p k a n .
K c m c n te ria n
K e m e n te ria n
P u s litb a n g ,
lin g k u p
B adan
B a la i
P e rta n ia n ;
P c rta n ia n ;
B e s a r,
P e n e litia n
dan
Pedoman Umum Pengelolaan
B a la i
P e n e J itia n ,
Pengem bangan
BPTP,
dan
Loka
P e rta n ia n .
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
SAMBUTAN
KEPALAaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
B A D A N PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN
PERTANIAN KEMENTERIAN PERTANIAN
L a h a n ra w a le b a k m e n ja d i
p o te n sin y a
la h a n p e rta n ia n
y a n g lu a s d a n k e se su a ia n
D i In d o n e sia
d ip e rk ira k a n
te rd a p a t
a lte rn a tif
la h a n u n tu k p e rta n ia n
se k ita r
5 8 0 rib u a n
b e ra g a m
p e te rn a k a n
penduduk
se la in
u n tu k
Penggunaan
ta n a m a n
se p e rti itik , b u ru n g
pangan,
p e rk e b u n a n ,
p e rik a n a n
ju g a
la ju p e rta m b a h a n
ta h u n 2 0 1 0 , la ju k o n v e rsi la h a n (4 0 -5 0
rib u
la h a n se m p it < 0 ,5 h a y a n g m e lip u ti 9 ,5 ju ta p e ta n i, m a k a
p e ra n la h a n ra w a le b a k se b a g a i
te rm a su k
se h in g g a
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n
d a n k e rb a u ra w a . D i te n g a h
1 ,5 % d a ri 2 3 7 ,6 ju ta jiw a
h a lta h u n ), k e p e m ilik a n
S u m a te ra , d a n P a p u a . N a m u n
h e k ta r a ta u 5 % y a n g su d a h d ik e m b a n g k a n
c u k u p lu a s y a n g m a sih te rse d ia .
sa n g a t
y a n g c u k u p b a ik .
1 3 ,2 8 ju ta h e k ta r la h a n ra w a y a n g
te rse b a r u ta m a n y a d i tig a p u la u b e sa r K a lim a n ta n ,
b a ru se k ita r
m a sa d e p a n k a re n a
su m b e r
p e rtu m b u h a n
b a ru p ro d u k si
pangan,
ik a n d a n te rn a k m e n ja d i p e n tin g d a n stra te g is.
M a sa la h u ta m a d a la m p e n g e m b a n g a n
y a n g se la lu te rja d i
p a d a m u sim
h u ja n
se h in g g a m e m b a ta si p e m a n fa a ta n
m e n y im p a n g
se p e rti
ra w a le b a k a d a la h g e n a n g a n (b a n jir)
d a n k e k e rin g a n
p a d a m u sim
y a n g le b ih lu a s. F e n o m e n a
E I N in o d a n L a N in a m e n a m b a h
ru m itn y a
la h a n ra w a le b a k . O le h k a re n a itu , p ra sa ra n a d a n sa ra n a ja rin g a n
p o ld e r p e rlu d itin g k a tk a n
d a n d ik e m b a n g k a n
k e m a ra u
ik lim y a n g se rin g
p e m a n fa a ta n
ta ta a ir, se p e rti
d a la m b e n tu k p o ld e r-p o ld e r
m in i
a n ta ra 5 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 h e k ta r. O u k u n g a n te k n o lo g i b u d i d a y a b a ik ta n a m a n p a n g a n ,
p e rk e b u n a n ,
p e rik a n a n ,
d a n p e te rn a k a n
b e lu m
se p e n u h n y a
d a p a t d ite ra p k a n
k a re n a m a sa la h u ta m a b e lu m d a p a t te ra ta si se c a ra b a ik .
B u k u Pedoman Umum Pengelolaan Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian
Berkelanjutan in i d ih a ra p k a n d a p a t m e n ja d i a c u a n u n tu k m e m b a n tu m e m a h a m i
te n ta n g ra w a le b a k , a ra h d a n stra te g i p e n g e m b a n g a n n y a
b a ik . K e te rp a d u a n
d a la m m e w u ju d k a n
dengan
u n tu k p e rta n ia n y a n g le b ih
te rk a it y a n g m e ru p a k a n
k u n c i k e b e rh a sila n
ra w a le b a k m e n ja d i ra w a m a k m u r d ih a ra p k a n
b a ik . B u k u P e d o m a n
P e rta n ia n
b e la ja r
k e rja a n ta rp ih a k
B e rk e la n ju ta n
U m um
in i ju g a
d a ri k e sa la h a n -k e sa la h a n
Pedoman Umum Pengelolaan
P e n g e lo la a n
d ih a ra p k a n
L ahan
d a p a t m e n g in g a tk a n
d a ri m a sa la lu . K e p a d a
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
d a p a t te rja lin
R a w a L e b a k u n tu k
p e n tin g n y a
p a ra p e n y u su n
dan
V ll
n a ra su m b e r
pendukung
Umum Pengelolaan
d ib e rik a n
a p re sia si
Pedoman
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan in i
yang
yang
te la h
b e rk o n trib u si
se tin g g i-tin g g in y a
dan
d a la m
te rim a
p e n y u su n a n
k a sih
yang
B o g o r,
A p ril
se b e sa r-
b e sa rn y a .
2014
H a ry o n o
v iii
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berkelanjutan
u n a n Pedoman
rkelanjutan i n i
y a n g se b e sa r-
A p ril 2 0 1 4
iryono
D A F T A R IS I
SAM BUTAN
KEPALA
BADAN
P E R T A N IA N
P E N E L IT IA N
K E M E N T E R IA N
DAN PENGEM BANGAN
P E R T A N IA N
V II
DAFTAR
I S I ..................................................................................................
ix
DAFTAR
TABEL
xi
DAFTAR
GAM BAR
BAB
PENDAHULUAN
I
1 .1
L a ta r B e la k a n g
I
1 .2
T u ju a n ....................................................................................
2
I .3
P e n d e k a ta n
3
1 .4
S a sa ra n
BAB
BAB
I
II
III
B A B IV
LUAS
x iii
........• ...
3
DAN
K A R A K T E R IS T IK
2 .1
L u a s d a n S e b a ra n
2 .2
K la s ifik a s i
LAHAN
RAW A LEBAK
4
L ahan
4
R aw a L ebak
7
2 .3
K a ra k te ris tik
F is ik .................................................................
2 .4
K a ra k te ris tik
K im ia d a n K e s u b u ra n
2 .5
K a ra k te ris tik
B io lo g i
15
2 .6
K a ra k te ris tik
S o s ia l E k o n o m i
17
POTENSI
DAN M ASALAH
T anah
PEM ANFAATAN
LAHAN
RAW A
LEBAK
27
3 .1
P o te n s i d a n M a s a la h T e k n is
27
3 .2
M a s a la h
32
S o s ia l E k o n o m i
TEKNOLOGI
L ahan R aw a L ebak
IN O V A S I P E R T A N JA N
LAHAN
RAW A
LEBAK
BAB V
34
4 .1
T e k n o lo g i
In o v a si T a n a m a n
P a n g a n d a n H o r tik u ltu r a ..........
34
4 .2
T e k n o lo g i
In o v a si T a n a m a n
P e rk e b u n a n
40
4 .3
T e k n o lo g i
In o v a s i P e te rn a k a n
44
4 .4
T e k n o lo g i
In o v a s i P e rik a n a n
48
ADAPTASI
D A N M IT IG A S I
PERUBAHAN
IK L IM
DI LAHAN
RAW A LEBAK
ian BerkelanjutanFEDCBA
8
14
5 .1
D am pak
5 .2
C adangan
Pedoman Umum Penge/o/aan
50
EI Nino
K a rb o n
dan
La Nina
d a n E m is i G R K
50
di L ahan R aw a L ebak
Lahan Rawa Lebak untuk Per/anian Berke/anju/an
51
ix
..
5 . 3 FEDCBA
A d a p ta si
d a n M it ig a s i
P erubahan
I k lim
di L ahan R aw a
L ebak
BAB
BAB
x
VI
V II
ARAH
DAN
53
STRATEG I
PENGEM BANGAN
LAHAN
RAW A
LEBAK
57
6. I
P e n d e k a ta n .
57
6 .2
A rah P engem bangan
58
6 .3
S tr a te g i
59
P engem bangan
PENUTUP
62
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
DAFTAR TABELZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
T abel 1.
L u a s la h a n r a w a le b a k d a n p r o p o r s in y a
d i I n d o n e s ia
b e rd a sa rk a n
tip e d a n je n is ta n a h
T abel 2.
L u a s d a n p ro p o rsi
4
la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ib u k a p a d a lim a
p r o v in s i u ta m a
T a b e l3 .
6
L u a s la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ik e m b a n g k a n ,
d a n b e lu m
d im a n - f a a tk a n
d i w ila y a h
b a r a t,
d im a n f a a tk a n ,
te n g a h ,
d a n tim u r
I n d o n e s ia
6
T abel 4.
D in a m ik a
kem asam an
T abel 5.
S if a t k im ia d a n k e s u b u r a n
le b a k d i K a lim a n ta n
T abel 6.
( p H ) a ir p a d a k a w a s a n
ta n a h ( la p is a n
S if a t k im ia d a n k e s u b u r a n
J e n is
v e g e ta s i
a ta s 0 - 3 0 )
13
la h a n r a w a
T im u r ............................................................
ta n a h
b e r b a g a i lo k a s i d i K a lim a n ta n
T a b e l7 .
r a w a le b a k
(h e rb a )
D e s a S a p a la , D a n a u
la p is a n
a ta s la h a n
ra w a
14
le b a k
S e la ta n
padang
Panggang,
15
p e n g g e m b a la a n
H u lu S u n g a i
k e rb a u
ra w a
di
U ta r a , K a lim a n ta n
S e la ta n
T a b e l8 .
16
K a r a k te r is tik
Sungai
p e ta n i
S e la ta n
dan
la h a n
le b a k
te n g a h a n
H u lu
Sungai
U ta r a ,
d i K a b u p a te n
K a lim a n ta n
H u lu
S e la ta n ,
ta h u n 2 0 1 0
T abel 9.
17
K r ite r ia s ik a p /n ila i
T a b e l 1 0 . P e r in g k a t
p e ta n i d i la h a n le b a k K a lim a n ta n
k e u n g g u la n
la h a n le b a k K a b u p a te n
T a b e l 1 1 . A n a lis is
in v e s ta s i
K a lim a n ta n
k o m p e titif
u s a h a ta n i
je r u k
k e le m b a g a a n
p e r h e k ta r
p e n y u lu h a n
ta n i d i la h a n le b a k K a lim a n ta n
T a b e l 1 3 . P e rk e m b a n g a n
Pedoman Umum Pengelolaan
yang
d iu s a h a k a n
H u lu S u n g a i T e n g a h , K a lim a n ta n
d i la h a n
20
di
S e la ta n
k e le m b a g a a n
22
p e r ta n ia n d a n k e lo m p o k
S e la ta n
U P JA
21
le b a k
S e la ta n ........................................................................
T a b e l 1 2 . P e rk e m b a n g a n
K a lim a n ta n
ta n a m a n
S e la ta n
23
di
la h a n
ra w a
le b a k ,
S e la ta n ........................................................................
24
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
xi
T a b e l 1 4 . P e rse p si
p e ta n i te r h a d a p
k e le m b a g a a n
la h a n r a w a le b a k K a b u p a te n
p o la ta n a m
p e r ta n ia n
di
H u lu S u n g a i U ta r a ( H S U ) d a n H u lu
S u n g a i S e la ta n ( H S S ) , K a lim a n ta n
T a b e l 1 5 . A lte m a tif
pendukung
S e la ta n ...................................
m e n u r u t p e n a ta a n
33
la h a n d a n tip e le b a k
T a b e l 1 6 . V a r ie ta s u n g g u l p a d i y a n g d a p a t d ita n a m
36
d i la h a n r a w a le b a k ......
T a b e l 1 7 . J e n is d a n v a r ie ta s p a la w ija y a n g d a p a t d ita n a m d i la h a n r a w a le b a k
T a b e l 1 8 . J e n is d a n v a r ie ta s h o r tik u ltu r a
y a n g d a p a t d ita n a m
38
T a b e l 1 9 . J e n is d a n ta k a r a n p u p u k p a d a p e m b ib ita n
T abel 20. K andungan
T a b e l 2 2 . 8 e b e ra p a
re se p ra m u a n
J e n is d a n ju m la h
T a b e l 2 4 . P e ru b a h a n
dan
k e la p a s a w it
43
k e la p a s a w it y a n g m e n g h a s ilk a n ..
r a n s u m a lte m a tif
p a k a n y a n g d ib e r ik a n
45
u n tu k k e r b a u r a w a
47
k o n d is i la h a n a k ib a t p e r u b a h a n
ik lim d a r i n o r m a l,
EI
La Nina.........................................................................
la h a n g a m b u t r a w a le b a k , K a lim a n ta n
T a b e l 2 6 . P e n g a r u h a m e lio r a n
la h a n g a m b u t r a w a le b a k , L a n d a s a n
T a b e l2 7 .
A s p e k te k n is d a la m
T a b e l2 8 .
A s p e k k e b ija k a n
55
G W P d a n e m is i G R K d i
U lin , K a lim a n ta n
s tr a te g i p e n g e m b a n g a n
S e la ta n
la h a n r a w a le b a k
d a la m s tr a te g i p e n g e m b a n g a n
Pedoman Umum Penge/o/aan
51
v a r ie ta s p a d i d i
S e la ta n ..............................
d a n p u p u k te r h a d a p
44
u n tu k itik p e te lu r
T a b e l 2 5 . E m is i m e ta n ( C H 4 ) d a n h a s il g a b a h d a r i b e b e r a p a
x ii
43
h a r a d a u n k e la p a s a w it p a d a b e r b a g a i je n is ta n a h
T a b e l 2 1 . T a k a r a n p u p u k u n tu k ta n a m a n
Nino,
38
d i la h a n r a w a
le b a k
T a b e l2 3 .
37
la h a n r a w a le b a k
56
60
61
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berke/anjulan
DAFTARGAMBARZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
G am bar
I.
G am bar 2
S e b a ra n
la h a n r a w a le b a k y a n g te la h d ib u k a d i I n d o n e s ia .
K la s if ik a s i
la h a n r a w a le b a k b e r d a s a r k a n
tin g g i d a n la m a
genangan
a lr n y a .........................................................................
G am bar 3.
D in a m ik a
c u r a h h u ja n d a n tin g g i g e n a n g a n
G am bar 4.
Z o n a si ra w a b e rd a sa rk a n
H ubungan
9
c u r a h h u ja n d e n g a n tin g g i m u k a a ir p a d a la h a n r a w a
le b a k d a la m
G am bar 6.
8
a ir p a s a n g s u r u t d i m u s im
h u ja n d a n k e m a r a u
G am bar 5.
7
d i la h a n r a w a le b a k ,
m u la i b u la n A g u s tu s s a m p a i J u li ta h u n b e r ik u tn y a ...................
ja u h n y a
5
( a ) , te n g a h a n
(b ), d a n d a n g k a l (c )
(runoff
= Ro) p a d a b e r b a g a i
A lir a n p e r m u k a a n
10
k o n d is i la h a n
a ta u je n is tu tu p a n d i la h a n r a w a le b a k , H u lu S u n g a i T e n g a h ,
K a lim a n ta n
G am bar 7.
S e la ta n
12
W a r n a a ir p a d a ( a ) k a w a s a n g a m b u t ( h ita m ) , ( b ) k a w a s a n
la h a n b e r p o te n s i
p ir it ( b e n in g ) d a n ( c ) a ir s u n g a i ( k e k u n in g -
k u n in g a n ) ..... :.............................................................................
G am bar
8.
U b i n a g a r a ( k ir i) d a n U b i a la b io ( k a n a n ) d a r i r a w a le b a k
dangkal
G am bar 9.
28
L a b u k u n in g ( k ir i) d a n c a b a i m e r a h ( k a n a n ) d i la h a n r a w a
le b a k te n g a h a n ..................
28
G am bar
1 0 . K e la p a s a w it p a d a m u s im h u ja n ( k ir i) d a n k e m a r a u
(k a n a n ) d i
la h a n r a w a le b a k , H u lu S u n g a i S e la ta n , K a lim a n ta n
S e la ta n ...
G am bar
II.
29
I tik A b a lio ( k ir i) d a n b e lib is ( k a n a n ) d a r i r a w a le b a k H u lu
S u n g a i U ta r a , K a lim a n ta n
G am bar
13
S e la ta n
30
1 2 . K e r b a u r a w i ( k ir i) d a n k a la n g ( k a n a n ) d i k a w a s a n
r a w a le b a k
K a lim a n ta n
31
G am bar
1 3 . K e la p a s a w it d i la h a n r a w a le b a k ta n a h m in e r a l ( k ir i) d a n
G am bar
1 4 . M o d e l p in tu a ir p a d a s a lu r a n s e k u n d e r
G am bar
1 5 . L u b a n g d a la m
G am bar
1 6 . P a d i h iy a n g ( k ir i) d a n k u m p a i m in in g ( k a n a n ) y a n g d is u k a i
b e rg a m b u t
(k a n a n )
41
( k ir i) d a n s a lu r a n te r s ie r
(k a n a n )
42
lu b a n g
(hole in hole)
k e rb a u ra w a
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa l.ebak untuk Pertanian Berkelanjutan
42
47
x iii
G am bar
1 7 . P e r ik a n a n
r a w a s is te m
keramba
( k ir i) d a n s is te m
k o la m
(k a n a n )
G am bar
49
1 8 . H u ta n a la m i ( k ir i) d a n la h a n b u d i d a y a ( k a n a n ) la h a n r a w a
le b a k , H u lu S u n g a i U ta r a , K a lim a n ta n
sum ber cadangan
G am bar
S e 1 a ta n m e r u p a k a n
k a rb o n
52
1 9 . E m is i C O 2 d a n tin g g i m u k a a ir ta n a h p a d a b e b e r a p a
gunaan
la h a n r a w a le b a k
G a m b a r 2 0 . P o la p e n g e m b a n g a n
peng53
la h a n b e r k e la n ju ta n
(P L B )
58
..
x iv
Pedoman Umum Pengelolaan
Lahan Rawa Lebak untuk Pertanian Berkelanjutan
BABI
PENDAHULUAN
1.1 LATAR BELAKANGZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
L ahan
ra w a te rb a g i
d a la m
tig a z o n a , y a itu (1 ) z o n a ra w a p a n ta i, (2 ) ra w a
p a s a n g s u ru t, d a n (3 ) z o n a ra w a le b a k a ta u ra w a p e d a la m a n .
N o . 7 3 T a h u n 2 0 1 3 P a s a l 5 A y a t 2 y a n g d im a k s u d
y a n g te rle ta k ja u h
d a ri p a n ta i d a n te rg e n a n g i
h u ja n y a n g m e n g g e n a n g
L ahan
sebagai
ra w a
la h a n
d im a k s u d
e v a lu a s i
s e c a ra p e rio d ik
le b a k
m e m ilik i
p e rta n ia n
a d a la h
upaya
k e g ia ta n
m e re n c a n a k a n ,
u p a y a u n tu k m e n in g k a tk a n
te rd a p a t
d i d a e ra h
L ahan
ra w a
m e n g h a s ilk a n
k e m a n fa a ta n
le b a k
yang
besar
yang
te rs e b u t.
m em punyai
le b a k d is e b u t ju g a
sa y u ra n
d a n sa y u ra n
m em punyai
sebagai
la in n y a
ra w a
dapat
ju ta
h e k t a r , P a p u a 6 ,3 1 j u t a
yang
d ib u k a
s e k ita r
(N u g ro h o
P edom an
p ro d u k si
to m a t, c a b a i, te ru n g ,
a ta u
itu , ra w a
p a d i).
m e n tim u n
d i lu a r m u s im ,
s e h in g g a
d ib u k a
(k e la p a
s e k ita r
2 ,7 9 j u t a
p e m e rin ta h
s e te m p a t
se c a ra
h e k ta r
( 1 0 ,6 % )
h e k ta r,
0 ,6 1 j u t a
s e k ita r
ra w a le b a k y a n g b e rp o te n s i
1 .4 1 1 .3 1 7
s a w it).
h e k ta r, d a n S u la w e s i
o le h
a ta u
p o te n s i u n tu k b u d i d a y a ik a n , te rn a k (itik d a n
d i S u m a tra
o le h m a s y a ra k a t
( 2 ,6 % ) , s e m e n t a r a
te rd a p a t
penyangga
dapat
la h a n ra w a le b a k s a n g a t lu a s , y a itu m e n c a p a i
h e k ta r y a n g te rs e b a r
sudah
la in
la in (s a w a h
(b e ra ). O le h k a re n a
o ff s e a s o n
p e rk e b u n a n
m em punyai
ju ta
le b a k y a n g
s e p e rti
a n ta ra
a g ro e k o s is te m
tin g g i k a re n a d i te m p a t la in s e d a n g k e k e rin g a n
m em punyai
k e rb a u ra w a ), d a n ta n a m a n
In d o n e s ia
a d a la h
d a n d im a n fa a tk a n
s p e s ifik
p ro d i (k a n to n g
le b a k
dan m engra w a
m a s y a ra k a t.
k e u n g g u la n
d ita n a m
h a rg a ju a lle b ih
p u so . R a w a le b a k ju g a
m e m a n ta u ,
ra w a
fu n g s i s u m b e r d a y a la h a n d a n a ir y a n g
MLKJIHGFEDCBA
E I - N in o , s e m e n t a r a
to n g g a
d i la h a n
d ik e m b a n g k a n
P e n g e lo la a n
Pengem bangan
irig a s i d a n ta d a h h u ja n ) p a d a k o n d is i k e k e rin g a n
T anam an
u n tu k
te p a t.
itu , ra w a h a ru s d ik e lo la
b a g i k e s e ja h te ra a n
p a d i s a a t m u s im
a ta u te ru s -m e n e ru s .
m e la k s a n a k a n ,
ra w a
ra w a . O le h s e b a b
s e c a ra b e rk e la n ju ta n
d e n g a n ra w a le b a k a d a la h ra w a
p e n g e lo la a n
pengem bangan
PP R aw a
a ir a k ib a t lu a p a n a ir s u n g a i a ta u a ir
p e lu a n g
m e la lu i
M e n u ru t
3 ,5 8
h e k ta r. L a h a n
ra w a
5 7 8 .9 3 4
sw adaya
h e k ta r
s e k ita r
u n tu k p e rta n ia n
d a ri to ta l
lu a s
1 3 ,2 8
K a lim a n ta n
( 4 ,4 % )
3 4 6 .9 0 1
dan
h e k ta r
d a n b e lu m d ib u k a
1 3 .2 8 0 .0 0 0
h e k ta r
e t a l ., 1 9 9 2 ; I r i a n t o , 2 0 0 6 ) .
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
1
M e n u ru t Id a k (1 9 8 2 ) p e n g e m b a n g a n
p a d i m u la i d ig a g a s
p o ld e r
A la b io
B a n y u a s in
se c a ra
s e ja k ta h u n
d i K a lim a n ta n
d i S u m a tra
Jam bi
dan
1930 dengan
S e la ta n ,
S e la ta n .
in te n s if b a ru d im u la i
u n tu k tra n s m ig ra s i
ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n , k h u s u s n y a
P e n e litia n
ta h u n
d i K a lim a n ta n
m em bangun
M e n ta re n
dan pengem bangan
1 9 7 0 s e irin g
S e la ta n ,
S y m p o s iu m
L o w la n d
1 9 9 5 te la h
d ila k s a n a k a n
D e v e lo p m e n t
dengan
K a lim a n ta n
( I s m a i l MLKJIHGFEDCBA
e t a l., 1 9 9 3 ) . P a d a
R ia u
ta h u n
in in d o n e s ia
s e ra n g k a ia n
p o ld e r, d i a n ta ra n y a
d i K a lim a n ta n
pem bukaan
1 9 8 6 te la h
N a s io n a l
S e la ta n ,
d ila k s a n a k a n
a n ta ra ta h u n
L ahan
1985-
R aw a
P asang
S u ru t d a n R a w a L e b a k a n ta ra la in d i P a l e m b a n g , B o g o r, d a n B a n ja rm a s in ,
2 0 0 6 te la h
ta h u n
d is e le n g g a ra k a n
2011
(P P R N )
yang
I di
W orkshop
la lu te la h
B a n ja rb a ru ,
B a n ja rm a s in ,
d a n p e n g k a jia n
2012
te n ta n g
te la h
M anagem ent
P e rta n ia n
fo r
m enyongsong
2 0 1 9 , p e rlu p e n e g a s a n
s u a tu
R encana
pedom an
la h a n
m e n y e m p itn y a
S tra te g is
k e m b a li te n ta n g
pengem bangan
P e m a n fa a ta n
P r o d u c tio n
in te r n a tio n a l
ra w a
la h a n
b e s a r b e lu m
d is e m in a s i
p e ta n i.
Pem bangunan
p o te n s i d a n p e lu a n g
a ta u a c u a n y a n g
ra w a
le b a k
p e rta n ia n
p e n e litia n
P e rta n ia n
2014-
p e m a n fa a ta n
la h a n
m a s a k in i d a n m a s a d e p a n . O le h k a re n a
la h a n
m e n ja d i
a k ib a t
m e n ja d i n o n p e rta n ia n
d a n m e n in g k a tn y a
la in n y a a k ib a tju m la h
penduduk
m e m b e rik a n
le b a k
u n tu k
k o n v e rsi
la h a n
p e rm in ta a n
pem aham an,
p e rta n ia n
s tra te g is ,
di
W orkshop
d i B o g o r. H a s il-h a s il
y a n g le b ih lu a s , k h u s u s n y a
ra w a le b a k s e b a g a i la h a n a lte rn a tif
d is u s u n
in te r n a tio n a l
R ic e
s e c a ra la n g s u n g s e h in g g a p e rlu p e n in g k a ta n
sa sa ra n
dan
R a w a N a s io n a l
d is e le n g g a ra k a n
o f L o w la n d
ta h u n
d i B a n ja rb a ru ,
ra w a le b a k s u d a h b a n y a k , n a m u n s e b a g ia n
a g a r d a p a t m e n ja n g k a u
d a n s tra te g i
Pekan
in W e tla n d o f in d o n e s ia
sam pai kepada pengguna
p e rlu
R a w a T e rp a d u
d a n te ra k h ir ta h u n 2 0 1 3 te la h d ila k s a n a k a n
P r o m o tio n
D a la m
L ahan
d is e le n g g a ra k a n
ta h u n
o n S u s ta in a b le
o n B io c h a r
S e m in a r
dan
la h a n ra w a
B a ra t, S u m a tra
d i J a k a rta ;
S e m in a r
T engah,
la h a n ra w a le b a k
itu ,
a ra h ,
b e rk e la n ju ta n .
m e n g in g a t
s e m a k in
d a ri p e rta n ia n
(sa w a h )
p a n g a n d a n h a s il p e rta n ia n
y a n g te ru s b e rta m b a h .
1.2 TUJUAN
Pedom an
B e rk e la n ju ta n
1.
U m um
P e n g e lo la a n
in fo rm a s i
te n ta n g
yangdapat
M e m b e rik a n
d i la h a n
L ebak
u n tu k
P e rta n ia n
ra w a
b e rb a g a i
le b a k
p o te n s i,
p e lu a n g
la h a n ra w a
se c a ra u m u m .
dengan
p e lu a n g
s e ra n g k a ia n
usaha
yang
te k n o lo g i
dapat
in o v a s i
m endukungnya.
a ra h
u n tu k p e rta n ia n
2
k a ra k te ris tik ,
p e rta n ia n
M e n s o s ia lis a s ik a n /m e n d is e m in a s i
d ila k s a n a k a n
3.
R aw a
b e rtu ju a n :
M e m b e rik a n
le b a k u n tu k p e n g e m b a n g a n
2.
L ahan
d a n la n g k a h
b e rk e la n ju ta n
P edom an
U m um
s tra te g i
pengem bangan
d a n ra m a h
lin g k u n g a n .
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
la h a n
u n tu k P e r ta n ia n
ra w a
le b a k
B e r k e la n ju ta n
1.3 PENDEKATANZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Pedom an
U m um
P e n g e lo la a n
B e rk e la n ju ta n
d is u s u n
d is k u s i d a la m
b e rb a g a i
p a k a r. B e b e ra p a
PP
I.
P e rta n ia n ,
B a la i P e n e litia n
2.
L a p o ra n
R aw a
p e rte m u a n
ilm ia h , d a n p e n d a p a t
R aw a,
R e n s tra
B a la i B e s a r L itb a n g
P e rta n ia n
H a s il-H a s il
L ebak
u n tu k
in fo rm a s i h a s il p e n e litia n ,
s u m b e r re fe re n s i y a n g d ig u n a k a n
N o . MLKJIHGFEDCBA
7 3 /2 0 1 3
te n ta n g
L itb a n g
L ahan
b e rd a sa rk a n
P e rta n ia n
p e n g a la m a n ,
p a ra n a ra su m b e r
dan
a ta u
a n ta ra la in :
K e m e n te ria n
Sum ber
P e rta n ia n ,
D aya L ahan
B adan
P e rta n ia n ,
dan
L a h a n R a w a T a h u n 2 0 1 0 -2 0 1 4 .
P e n e litia n
B a la i P e n e litia n
P e rta n ia n
L a h a n R a w a a n ta ra
ta h u n 2 0 0 0 -2 0 1 3 .
3.
H a s il s in te s is
d a n a n a lis is
pengem bangan
4.
R um usan
b e rb a g a i
p e m a n fa a ta n ,
p e n g e lo la a n ,
dan
te rm a s u k
dengan
p a ra p e m a n g k u
p e ta n i.
SA SARAN
S a sa ra n
u ta m a
penyusunan
L e b a k u n tu k P e rta n ia n
I.
te n ta n g
d is k u s i, te m u w ic a ra , d a n d ia lo g
( s ta k e h o ld e r ) ,
k e p e n tin g a n
1.4
k e b ija k a n
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e rta n ia n .
T e rb e n tu k n y a
p o te n s i
p e rse p si
d a n p e lu a n g
d i ja ja ra n
ja ja ra n
2 . T e rla k s a n a n y a
b e rk e la n ju ta n
m aupun
p e m e rin ta h ,
p e m a n fa a ta n
U m um
P e n g e lo la a n
L ahan
pandangan
p e n g a m b il
yang
k e b ija k a n
sa rn a
te n ta n g
yang
p e n g e lo la a n
b e rd a m p a k
(p e m e rin ta h
k a ra k te ris tik ,
p e rta n ia n
p o s itif
b a ik
p e rta n ia n
la in n y a .
d i la h a n
ra w a
d a ri
e k o n o m i,
segi
b a ik
p u sa t d a n d a e ra h ),
p e t a n i , s e r t a s ta k e h o ld e r
d a n m a sy a ra k a t
s is te m
R aw a
le b a k
se c a ra
e k o lo g i
s o s ia l m a s y a ra k a t.
3 . T e rja lin n y a
P edom an
dan
U m um
a d a la h :
la h a n ra w a le b a k u n tu k p e n g e m b a n g a n
a k a d e m is i,
p e ru sa h a a n
Pedom an
B e rk e la n ju ta n
k e rja
sa rn a y a n g
m a sy a ra k a t
b a ik ,
(p e n g u sa h a
dan pengem bangan
P e n g e /o /a a n
Lahan
Raw a
Lebak
s e ra s i,
te rp a d u
d a n p e ta n i)
a n ta ra
u n tu k
ilm u w a n ,
m e n d o ro n g
a p a ra t
kepada
ra w a le b a k y a n g le b ih lu a s d a n le b ih b a ik .
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
3
BAB II
LUAS DAN KARAKTERISTIK
LAHAN RAWA LEBAK
2.1 LUAS DAN SEBARAN LAHAN
Luas lahan rawa lebak di Indonesia sekitar 13,28 juta hektar, tersebar di
empat pulau besar yaitu: 1) Papua 6,31 juta hektar, 2) Kalimantan 3,58 juta
hektar, 3) Sumatra 2,79 juta hektar, dan 4) Sulawesi 0,61 juta hektar (NugrohoZYXWVUT
et
a l . , 1992; Widjaja Adhi e t a l . , 2000). Berdasarkan tinggi dan lamanya genangan,
lahan rawa lebak dibagi dalam tiga tipe, yaitu I) lebak dangkal, terdapat sekitar
4,17 juta hektar; 2) lebak tengahan dan asosiasinya terdapat masing-masing
sekitar 3,44 juta hektar dan 2,63 juta hektar; 3) lebak dalam dan asosiasinya
terdapat masing-rnasing sekitar 0,68 juta hektar dan 2,36 juta hektar (Nugroho
e t a l . , 1992). Luas rawa lebak berdasarkan tipe danjenis tanahnya disajikan pada
Tabel 1.
Tabel l. Luas lahan rawa lebak dan proporsinya di Indonesia berdasarkan tipe dan jenis tanah
Lnas dan Proporsi
Tipe dan Jenis Tanab Rawa
Lebak
Luas
(juta hektar)
Proporsi
(%)
Lebak dangkal
4,168
31,40
Lebak tengahan
Aluvial
Bergambut
3,445
2,631
25,95
19.82
Lcbak dalam
Aluvial
Gambut dangkal
0,668
2,361
5,03
17,80
Jumlah
13,273
100,00
Sumber: Diolah dari Nugroho
e t a l.
(1992)jihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Dari luas sekitar 13,27 juta hektar lahan rawa lebak di antaranya telah
dibuka oleh pemerintah sekitar 578.934 ha (4,4%) dan dibuka oleh masyarakat
setempat secara swadaya sekitar 346.901 ha (2,6%), sementara lahan rawa lebak
yang berpotensi untuk pertanian diperkirakan sekitar 2.337.152 ha sehingga yang
4
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k
P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
belum dibuka masih sekitar 1.411.3l7 ha (l 0,6%). Sebaran lahan raw a lebak
yang telah dibuka oleh pemerintah disajikan pada Gambar 1.
'c
LAMPUNG
25,325
Gambar
Ha
1. Sebaran lahan rawa lebak yang telah dibuka di Indonesia
Sumber: lrianto (2006)
Lahan raw a lebak terbentuk dari tanah aluvial dan gambut. Tanah aluvial
berasal dari endapan sungai atau endapan marin, sedangkan tanah gambut
dapat berupa lapisan gambut secara kontinu atau berselang-seling dengan tanah
aluvial. Berdasarkan ketebalannya, lahan gambut yang dijumpai di lahan rawa
lebak dapat berupa: 1) lahan bergambut «0,5 m), 2) gambut dangkal (0,5-1 m),
3) gambut sedang (>1-2 m), dan 4) gambut dalam (>2 m). Berdasarkan tingkat
kematangannya tanah gambut dibedakan menjadi: matang (saprik), setengah
matang (hemik), dan mentah (fibrik).
Menurut AlkasumaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
e t a l . , (2003) dan Arifin e t a l . , (2005), luas lahan rawa
lebak yang telah dibuka dan berpotensi untuk pertanian diperkirakan sekitar
1.425.056 ha, tersebar di Kalimantan Timur seluas 509.426 ha, Sumatra Selatan
368.685 ha, Riau 211.587 ha, Kalimantan Selatan 208.893 ha, dan Lampung
126.465 ha (Tabel 2). Menurut Irianto (2006) luas lahan rawa lebak yang telah
dikembangkan secara nasional (tidak termasuk wilayah Riau, Sumatra Selatan,
dan Sulawesi Selatan) baru sekitar 341.526 ha, yang telah dimanfaatkan sekitar
222.001 ha (65%) dan yang belum dimanfaatkan sekitar 112.704 ha (35%).
Luas lahan raw a lebak yang telah dikembangkan, dimanfaatkan, dan belum
dimanfaatkan disajikan pada Tabel 3.
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
5
T abel 2.
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Luas dan proporsi lahan rawa lebak yang telah dibuka pad a lima provinsi
utarna
T ip o lo g i
P r o v in s i
L ebak
D angkal
L ebak
L ebak
T o ta l
D a la m
(b a )
T engaban
414.245
64.376
Kalimantan Timur
(proporsiZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
d a l a m %)
(81,3)
(12,6)
30.805
Sumatra Selatan
(proporsi d a l a m %)
70.908
129.103
168.674
(19,2)
(35,0)
(45,8)
Riau
(proporsi
84.511
117.155
9.921
%)
(39,9)
(55,4)
(7,7)
Kalimantan Selatan
(proporsi d a l a m %)
46.918
106.076
55.899
(22,5)
(50,8)
(26,7)
Larnpung
(proporsi
41.735
31.303
53.422
(33,0)
(24,8)
(42,2)
d a la m
d a la m
%)
Sumber: Alkasuma
T a b e l3 .
et
509.426
(6,1)
368.685
211.587
208.893
126.465
at. (2003); Arifin e t at. (2005)
Luas lahan rawa lebak yang telah dikembangkan, dimanfaatkan,
faatkan di wilayah barat, tengah, dan timur Indonesia
S ta tu s
P e m a n fa a ta n
dan belum dim an-
(b a )
T o ta l
L a in -la in
D ik e m b a n g k a n
W ila y a b lP r o v in s i
T e la b
W ila y a b
(b a )
B e lu m
(b a )
D im a n fa a tk a n
D im a n fa a tk a n
71.364
33.658
B arat
DI Aceh
Sumatra Utara
Riau
Sumatra Barat
Jambi
Bengkulu
Sumatra Selatan
Lampung
5.759
4.977
5.156
110.176
9.450
2.737
954
23.009jihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIH
27.986
-
-
-
-
23.805
2.100
9.398
3.740
1.770
29.315
2.100
16.000
-
4.170
-
25.325
-
2.432
-
-
-
-
25.325
-
123.749
70.026
990
194.765
Kalimantan Selatan
Kalimantan Tengah
Kalimantan Barat
Kalimantan Timur
49.749
40.868
13.939
19.193
26.345
18.403
540
40
410
-
76.634
59.311
22.020
36.800
W ila y a b
26.888
9.002
675
36.585
W ila y a b
T engab
T im u r
Sulawesi Selatan
Sulawesi Tengah
Sulawesi Tenggara
Irian Jaya
JU M L A H
7.671
17.607
-
-
-
-
2.000
525
6.497
-
675
6.675
6.200
23.720
4.675
5.000
17.213
222.001
112.704
6.821
341.526
-
Sumber: Irianto (2006)
6
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ta n
2 .2
K L A S I F lK A S I
RAW A LEBAK
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHG
Rawa lebak merupakan rawa non-pasang surut yang sumber airnya berasal
dari eurah hujan, baik eurah hujan setempat maupun eurah hujan kawasan hulu,
sehingga ketinggian muka air dipengaruhi oleh eurah hujan tersebut. Di sisi lain,
bentukZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
l a n d s c a p e kawasan rawa lebak umumnya seperti eekungan (jnangkuk),
sehingga dalam waktu yang sarna terjadi variasi keting-gian genangan, antara
kawasan pinggir hingga ke tengah eekungan tersebut. Kedua kondisi ini
menyebabkan terjadinya variasi ketinggian genangan dan lama genangan. Lahan
rawa lebak dibagi dalam tiga tipe yaitu: 1) lebak dangkal, 2) tengahan, dan 3)
dalam atau sangat dalam (Subagyo, 2006).
Lebak dangkal/pematang,
wilayah yang mempunyai tinggi genangan
antara 25-50 em dengan lama genangan minimal 3 bulan dalam setahun.
Wilayahnya mempunyai hidrotopografi nisbi lebih tinggi dan merupakan
wilayah paling dekat dengan tanggul sungai.
Lebak tengahan, wilayah yang mempunyai tinggi genangan antara 50-] 00
em dengan lama genangan 3-6 bulan dalam setahun. Wilayahnya mempunyai hidrotopografi
lebih rendah dari lebak dangkal dan merupakan
wilayah an tara lebak dangkal dengan lebak dalam.
> 100 em dengan
Lebak dalam, wilayah yang mempunyai tinggi genanganjihgfedcbaZYXWVUTSRQP
lama genangan >6 bulan dalam setahun. Wilayah yang hidrotopografinya
paling rendah.
Pembagian lahan rawa lebak berdasarkan tinggi dan lama genangan ini
seeara skematik dapat dilihat pada Gambar 2. Masing-masing tipe lebak di atas
mempunyai karakteristik fisik, kimia, dan biologi serta potensi untuk pertanian
yang berbeda sehingga memerlukan penanganan atau pengelolaan yang berbeda
pula.
III
c
III
..c:
1il
III
CJ)
CJ)
c
Sungail
Danau
Tanggul
Sungai
E
III
c
Q)
III
..0
Q)
Q)
....J
Q)
....J
....J
2. Klasifikasi lahan rawa lebak berdasarkan
1il
.:.c.
ro
..0
Q)
....J
III
CJ)
~
0
.:.c.
ro
..0
.:.c.
ro
..0
III
c
rn
~
0-
.:.c.
G am bar
E
c
III
..c:
CJ)
C
F
E
Q)
0-
Plain
.:.c.
ro
..0
m
Q)
....J
tinggi dan lama genangan airnya
Sumber: Noor (2007)
P edom an
U m um
P e n g e lo la a n
Lahan
Raw a
Lebak
u n tu k
P e r ta n ia n
B e r k e la n ju ia n
7
2 .3
K A R A K T E R IS T IK
2 .3 .1
I k lim
F IS J
K
tsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Rawa lebak di Indonesia beriklim tropika basah dengan curah hujan antara
2.000-3.000 mm per tahun dengan jumlah bulan basah an tara 6-7 bulan (curah
hujan bulanan >200 mm) dan 3-4 bulan kering (curah hujan bulanan