TUGAS AKHIR Redesain Sekolah Alam Surya Mentari Surakarta.

TUGAS AKHIR
DASAR PERENCANAAN DAN PERANCANGAN
ARSITEKTUR

REDESAIN SEKOLAH ALAM SURYA MENTARI
SURAKARTA

Diajukan sebagai Pelengkap dan Syarat
guna Mencapai Gelar Sarjana Teknik Arsitektur
Universitas Muhammadiyah Surakarta

Disusun oleh :
Nama

: Joko Sriyanto

NIM

: D300120092

PROGRAM STUDI ARSITEKTUR

FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA
2016

9I0Z IIrdY IZ ?lJ?)IernS

'e{uqnuedes ualq?^ sGlun88ueged edes w{B a1eur
'su1e 1p

efes ueu1sfuled rrrelcp rrersueq{spr1e{ epe Bxnqre} {BIe{ ellqedy
'e1 pnd rsump

uB)pnqasry uBp rls)F?u rrrBlep nc€rp

slqrp

rrrBIBp

sqnrel srBces qenco{ tael Euaro us)prqrerp nel?

quurad Eued pdepued nep edrul pduprq 1upr1 eEnf edus nenqepEued 8uefuedes

uup F8utt uenmEred nlens Ip ueeueftusel rula8 qeloredueru {n1m rre{nfup quured
Eued

elrel }"&prer {gpp Iq rsdpls

urglgp B^rqeq ue4epdueur efes rut treEueg

NYVTYANUfld
i

IN'IS

'spptresry p(ua

IN'IS'qemeuqell

{ry

'"/"Dfi)
g Eurququs6

1Eu1qu1qure4

:qelo uqqeslp uup esrye&p IIBIoJ

src{ems qefipeuueqnry s"}lsro^Iun
{FqeJ ssqmpg rnqqrsrv pnrs uer8ord
Jnplersrv uuEuecuure4 desuo; olpnlS 1[nEueg lle^reg
uudupeq ry ue4eduruslp {nrun

tnfnpslq

z6

aoil 00€c

:

rurN

orNv rus oxof : NosIlINf,d
vru\DrYuos tuvrNfln[ Y^uos wvrv nvaoxf,s Nrvsfloflu

:

cUr{BrnS qu,$pututuuqnru sqpre^lu1l
{1uqel sriln{u,{ rnple{sry lpqg uu.tEo.t6

(veao)

unIxflIlsuv

NYcNvJAtr\/ufld Nv(I NvN\rcNflufld uvsY(t

NYI{YS

f, CNgd

NYITIY'TtrII

ln(Iff

nt

JJAI

t

eloqac eJIY

9I0Z usnuel

ff

111

1[n8ue4

l&a

:

il

l[n8ued

I 'JS lFmeuquA rn51

:

l

rfn8ue4

IIA1'JS'eppues.ry

II

'rI :

""
"ile1umg

V/

"''

U')tj/"erauerelu

n' di' /'

)' g{'''

1'

p

ueauep

"""f l nl" uqqe.(u1q

Ie88uq epud t fn8ua6 IrBAreC uudupell

ue1[n8ued deqel

lnpleu qsle]es

z6 aou 00c(I

:

ruIN

0TNYIIUS OXOf

:

NOSII1\Nf,d

Yru\DtYuns tuvJ.NflI^t Y^uns ruvTv lrvToxfls Nrvsf,otru

:

locof

qrElIBrnS qu{puruurqnl4t sclIs.re^Iull

{$qel

sE11nrIBd

rqrJe4srv lpn1g uu.r8o.r6

(vsao)

ufttxflIrsuY NYcNYJII\rUfld NVC NVNySNflUfld l[VSy(I
NVTYTINfld UVflI,lIfl'I

AI

zz6

f{IN

ffi;ffi

,rs

i-ia r

|-,

il'':;

rnqoltilV

{lu{oJ sulln)rBd
us{oo

rpn1s tse8ord BnFII
: rnqu1a8ue141

'JIAI ''JS 'ouodtr4 'S'54[:
'JJA[ gussBr{mN.{

)

)

vN v
iiii n

lnmq

'JIA[''JS'B?4reurrcu

IBIm nBlSr7
i

rtn8ue6

I lfnEsea

:

fiN :

rg7' el&ae tulu

l

l Emqurqurag

ue8uap

*{lepr(urp 91g71vdv Iz {struex le88upryuar{ sped

lfn8ua6 uu^re{ uedepeq

p

ue1fnguad dequ] rnlaleul qulores

C

I^[IN

orNvArus oxof

NNSNANEd

Z60 AZT

OOT

VTUV)I\rTTOS IO

NTVINIIIT YAUNS IatVTV HYToxgS I\TIYSIICIU

ups{urn5 qu,{lpruutqntr{t su}lsre^lufl
{1ur{ol ru1ImIBd rnt{e}lsry lpnrs ur8org

(va*)
UNIXflITSUY NYCNY}T{VUUiI NV(I NYVNY}NflUE{

UIIDIY SYCNI NYHYSflSNf,d UY{}iItrT

TNCNr

KATA PENGANTAR
Assalamualaikum wr. wb
Pertama dan yang paling utama penulis mengucapkan puja dan puji syukur atas
kehadirat Allah SWT yang telah memberikan nikmat kesehatan, nikmat kekuatan dan
nikmat iman kepada penulis sehingga dapat melaksanakan dan menyelesaikan tugas
Dasar Perencanaan dan Perancangan Arsitektur (DP3A) dengan lancar.
Dasar Perencanaan dan Perancangan Arsitektur (DP3A) merupakan mata kuliah
wajib pada program studi Arsitektur Fakultas Teknik Universitas Muhammadiyah
Surakarta. Mata kuliah tersebut menjadi salah satu persyaratan untuk menempuh mata
kuliah selanjutnya yaitu mata kuiah Tugas Akhir serta menjadi mata kuliah yang harus
ditempuh semua mahasiswa dalam rangka menyelesaikan pendidikan kesarjanaan Strata
I (S1).
Dalam mengerjakan dan menyelesaikan Dasar Perencanaan dan Perancangan
Arsitektur (DP3A) ini, saya banyak dibantu oleh berbagai pihak terkait. Oleh karena itu,
saya mengucapkan terima kasih kepada :
1.

Allah SWT yang telah memberikan nikmat kesehatan, nikmat kesempatan
kepada saya sehingga dapat melaksanakan dan menyelesaikan kerja praktek
dengan lancar.

2.

Seluruh anggota keluarga saya terutama bapak dan ibu serta kakak, adik yang
telah memberikan banyak dukungan baik material maupun spiritual sehingga
saya dapat melaksanakan kerja praktek dengan lancar.

3.

Ibu Suryaning Setyowati, ST, MT, selaku Ketua Program Studi Teknik
Arsitektur Universitas Muhammadiyah Surakarta.

4.

Ibu Nur Rahmawati, ST, MT, selaku Pembimbing 1 Dasar Perencanaan dan
Perancangan Arsitektur (DP3A) Jurusan Teknik Arsitektur Universitas
Muhammadiyah Surakarta.

5.

Ibu Yayi Arsandrie, ST, MT, selaku Pembimbing 2 Dasar Perencanaan dan
Perancangan Arsitektur (DP3A) Jurusan Teknik Arsitektur Universitas
Muhammadiyah Surakarta.

v

Z60 AZT

9I0Z usnwf

"'
"rc{e.ms
qA\.Jrta

'enruos

(Vgad Jnplellsrv uuEuecuere4IIBp

rreurrecuered

"lH

um>FelsntuqessBA

IE"q l?e.Juurtueq ledep rE

JBs"( e8ouss uudemg qnuod ue6uaq

'nre$ed nlus w{mqoqp rdup
{epn 6uef ryWd
i
.e,tuueEun:pp

?nruos

.L

s"1u rlJsDI

euqrel t4esrod n1es ue:pnqeslp esrq {spo Eus,{ ?(es pquqes_}Bqeq?s

qnmles

-g

DAFTAR ISI
PERNYATAAN..................................................................................................................................i
HALAMAN PENGESAHAN .............................................................................................................. ii
LEMBAR PENILAIAN...................................................................................................................... iii
LEMBAR PENGESAHAN TUGAS AKHIR......................................................................................... . iv
KATA PENGANTAR ......................................................................................................................... v
DAFTAR ISI .................................................................................................................................... vii
DAFTAR GAMBAR ..........................................................................................................................ix
DAFTAR TABEL ............................................................................................................................. xiii
ABSTRAK ......................................................................................................................................xiv
ABSTRACT .................................................................................................................................... xv
BAB I PENDAHULUAN .................................................................................................................... 1
1.1. Deskripsi ............................................................................................................................. 1
1.2. Latar Belakang ................................................................................................................... 1
1.3. Sekolah Alam Surya Mentari Surakarta ............................................................................ 4
1.4. Hasil Penelitian Sekolah Alam Surya Mentari Surakarta ................................................. 5
1.5. Rumusan Permasalahan .................................................................................................... 6
1.6. Maksud dan Tujuan ........................................................................................................... 6
1.7. Lingkup Pembahasan......................................................................................................... 6
1.8. Metode Pembahasan ........................................................................................................ 6
1.8.1. Metode Pengumpulan Data ....................................................................................... 6
1.8.2. Metode Analisa .......................................................................................................... 7
1.8.3. Metode Sintesis .......................................................................................................... 7
1.9. Sistemmatika Penulisan .................................................................................................... 8
BAB II TINJAUAN PUSTAKA ............................................................................................................ 9

vii

2.1. Tinjauan Sekolah ............................................................................................................... 9
2.1.1. Sekolah........................................................................................................................ 9
2.1.2. Alam .......................................................................................................................... 10
2.1.3. Sekolah Alam ............................................................................................................ 11
2.2. Tinjauan Psikologi Belajar tentang Anak .......................................................................... 13
2.3. Preseden Sekolah Alam ................................................................................................... 16
2.4. Elemen Perancangan ....................................................................................................... 33
2.5. Tabel konsep Preseden Sekolah Alam ............................................................................ 37
BAB III GAMBARAN UMUM KOTA SURAKARTA .......................................................................... 40
3.1. Surakarta.......................................................................................................................... 40
3.1.1. Data Fisik Kota Surakarta ......................................................................................... 41
3.1.2. Rencana Tata Ruang Wilayah Kota Surakarta ......................................................... 41
3.1.3. Peraturan Lingkungan dan Bangunan Kota Surakarta ............................................ 43
3.2. Data Non Fisik .................................................................................................................. 44
3.3. Study Kasus ...................................................................................................................... 46
3.4. Gagasan Perncangan ....................................................................................................... 61
BAB IV ANALISIS DATA DAN HASIL PENELITIAN .......................................................................... 66
4.1. Analisa dan Konsep Makro.............................................................................................. 66
4.2. Analisa dan Konsep Mikro............................................................................................... 68
4.2.1. Analisa dan Konsep Pendidikan ............................................................................... 68
4.2.2. Analisa dan Konsep Bangunan ................................................................................. 80

viii

DAFTAR GAMBAR
Gambar 2.1. Site Plan Sekolah Alam Indonesia .......................................................................... 16
Gambar 2.2. Sekolah Alam Indonesia ......................................................................................... 17
Gambar 2. 3. Sekolah Alam Indonesia ........................................................................................ 17
Gambar 2. 4. Sekolah Alam Indonesia ........................................................................................ 17
Gambar 2. 5. Site Plan Sekolah Alam Bogor .............................................................................. 21
Gambar 2. 6. Sekolah Alam Bogor ............................................................................................. 21
Gambar 2. 7. Sekolah Alam Bogor ............................................................................................. 22
Gambar 2. 8. Sekolah Alam Bengawan Solo .............................................................................. 23
Gambar 2. 9. Sekolah Alam Bengawan Solo .............................................................................. 24
Gambar 2. 10. Sekolah Alam Ar-Ridho ...................................................................................... 25
Gambar 2. 11. Sekolah Alam Ar-Ridho ...................................................................................... 26
Gambar 2. 12. Sekolah Alam Ar-Ridho ...................................................................................... 26
Gambar 2. 13. Site Plan Green School Bali ................................................................................ 30
Gambar 2. 14. Green School Bali ............................................................................................... 31
Gambar 2. 15. Green School Bali ............................................................................................... 32
Gambar 2. 16. Contoh Bangunan Sustainable Arcitecture .......................................................... 34
Gambar 2. 17. Contoh Bangunan Sustainable Arcitecture .......................................................... 35
Gambar 2. 18. Contoh Bangunan Sustainable Arcitecture .......................................................... 35
Gambar 2. 19. Contoh Bangunan Sustainable Arcitecture .......................................................... 36
Gambar 3. 1. Peta Kota Surakarta ............................................................................................... 40
Gambar 3. 2. Sekolah Alam Surya Mentari ................................................................................ 47
Gambar 3. 3. Pintu Gerbang ........................................................................................................ 51
Gambar 3. 4. Parkir ..................................................................................................................... 51

ix

Gambar 3. 5. Lapangan Oahraga ................................................................................................. 52
Gambar 3. 6. Pendopo ................................................................................................................. 52
Gambar 3.7. Perpustakaan........................................................................................................... 53
Gambar 3. 8. Kolam Ikan ............................................................................................................ 53
Gambar 3. 9. Ruang Makan ........................................................................................................ 54
Gambar 3. 10. UKS ..................................................................................................................... 54
Gambar 3.11. Kelas 1 dan 2 ........................................................................................................ 55
Gambar 3. 12. Kelas 3, 4, 5 dan 6 ............................................................................................... 55
Gambar 3. 13. TU dan Kepala Sekolah ....................................................................................... 55
Gambar 3. 14. TU dan Kepala Sekolah ....................................................................................... 55
Gambar 3. 15. Gazebo ................................................................................................................. 56
Gambar 3.16. KM/WC ................................................................................................................ 56
Gambar 3. 17. Vegetasi buah Naga Merah ................................................................................. 57
Gambar 3. 18. Vegetasi buah Pepaya .......................................................................................... 57
Gambar 3. 19. Vegetasi buah Mangga Gedong........................................................................... 57
Gambar 3. 20. Vegetasi buah Belimbing Demak ........................................................................ 57
Gambar 3. 21. Vegetasi buah Belimbing Dewi ........................................................................... 58
Gambar 3. 22. Vegetasi buah Belimbing Wuluh......................................................................... 58
Gambar 3. 23. Vegetasi buah Sirsak ........................................................................................... 58
Gambar 3. 24. Vegetasi buah Kelengkeng .................................................................................. 58
Gambar 3. 25. Pohon Kenari ....................................................................................................... 59
Gambar 3. 26. Pohon Gayam ...................................................................................................... 59
Gambar 3. 27. Pohon Kamboja Bali ........................................................................................... 59
Gambar 3. 28. Pohon Fabiola Cantik .......................................................................................... 59

x

Gambar 3. 29. Pohon Tanjung .................................................................................................... 60
Gambar 3. 30. Pohon Ketapang .................................................................................................. 60
Gambar 3. 31. Alternatif Site 1 ................................................................................................... 62
Gambar 3. 32. Alternatif Site 2 ................................................................................................... 62
Gambar 3. 33. Alternatif Site 3 ................................................................................................... 63
Gambar 4. 1. Alternatif Site yang Terpilih.................................................................................. 68
Gambar 4. 2. Sketsa Ruang Belajar Indoor ................................................................................. 69
Gambar 4. 3. Menaksir Tinggi Pohon ......................................................................................... 69
Gambar 4. 4. Menaksir Lebar Sungai ......................................................................................... 70
Gambar 4. 5. Kecambah .............................................................................................................. 70
Gambar 4. 6. Siklus Hydrology ................................................................................................... 71
Gambar 4. 7. Simulasi Evakuasi Kebakaran ............................................................................... 71
Gambar 4. 8. Simulasi Evakuasi Gempa ..................................................................................... 71
Gambar 4. 9. Bivak ..................................................................................................................... 77
Gambar 4. 10. Analisa Konsep Pencapaian dan Topografi ......................................................... 81
Gambar 4. 11. Analisa Zonifikasi ............................................................................................... 83
Gambar 4. 12. Analisa Kebisingan.............................................................................................. 84
Gambar 4. 13. Analisa Orientasi/View ....................................................................................... 85
Gambar 4. 14. Tanaman Dinding Rendah ................................................................................... 86
Gambar 4. 15. Tanaman Dinding Sedang ................................................................................... 86
Gambar 4. 16. Tanaman Dinding Tinggi .................................................................................... 87
Gambar 4. 17. Tanaman Pembatas, Pengarah dan Pembentuk Pemandangan ............................ 87
Gambar 4. 18. Tanaman Penahan dan Pemecah Angin .............................................................. 88
Gambar 4. 19. Analisa Vegetasi .................................................................................................. 89

xi

Gambar 4. 20. Analisa Iklim ....................................................................................................... 90
Gambar 4. 21. Analisa Tata Massa ............................................................................................. 99
Gambar 4. 22. Eksterior Bivak .................................................................................................. 100
Gambar 4. 23. Eksterior Bivak .................................................................................................. 100
Gambar 4. 24. Konsep Eksterior ............................................................................................... 100
Gambar 4. 25. Konsep Eksterior ............................................................................................... 100
Gambar 4. 26. Analisa Interior .................................................................................................. 101
Gambar 4. 27. Analisa Interior .................................................................................................. 101
Gambar 4. 28. Konsep Interior .................................................................................................. 101
Gambar 4. 29. Konsep Interior .................................................................................................. 101
Gambar 4. 30. Konsep Struktur Pondasi ................................................................................... 102
Gambar 4. 31. Konsep Struktur ................................................................................................. 102
Gambar 4. 32. Skema Kelistrikan ............................................................................................. 104
Gambar 4. 33. Analisa Kelistrikan ............................................................................................ 104
Gambar 4. 34. Skema Penyaringan Air Kotor........................................................................... 107
Gambar 4. 35. Skema Penyaringan Air Hujan .......................................................................... 107
Gambar 4. 36. Analisa Drainase................................................................................................ 108
Gambar 4. 37. Skema Pengolahan Sampah Organik................................................................. 108
Gambar 4. 38. Skema Pengolahan Sampah Non Organik ......................................................... 109
Gambar 4. 39. Analisa Penghawaan.......................................................................................... 110
Gambar 4. 40. Skema Analisa Penghawaan .............................................................................. 110

xii

DAFTAR TABEL
Tabel 2.1. Konsep Preseden Sekolah Alam ................................................................................. 37
Tabel 3.1. Daftar kecamatan di Surakarta ................................................................................... 46
Tabel 4.1. Kurikulum dan Persyaratan Ruang ............................................................................. 78
Tabel 4. 2. Pendekatan Kebutuhan Ruang Berdasarkan Aktifitas ............................................... 91
Tabel 4. 3. Pendekatan Kebutuhan Ruang Belajar Berdasarkan Kurikulum ............................... 92
Tabel 4. 4. Besaran Ruang Pengelola .......................................................................................... 93
Tabel 4. 5. Besaran Ruang Penunjang ......................................................................................... 93
Tabel 4. 6. Besaran Ruang Service............................................................................................... 94
Tabel 4. 7. Besaran Ruang Belajar ............................................................................................... 94
Tabel 4. 8. PenunjangPola Hubungan Ruang Belajar .................................................................. 95
Tabel 4. 9. Pola Hubungan Ruang Pengelola, Penunjang dan Service ........................................ 96
Tabel 4. 10. Bentuk Dasar Massa ................................................................................................ 97

xiii

REDESAIN SEKOLAH ALAM SURYA MENTARI
DI SURAKARTA
(Pendekatan pada Konsep Sustainable Architecture)
Joko Sriyanto¹
¹Mahasiswa Progam Studi Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Muhammadiyah Surakarta
Jl. A. Yani Tromol Pos 1 Pabelan Kartasura Sukoharjo 57102 Telp 0271-717417
¹Email: jack171093@gmail.com

Abstrak
Pendidikan merupakan proses belajar mengajar yang dapat menghasilkan
perubahan di segala hal termasuk perilaku, sikap dan perubahan intelektualnya.
Pendidikan merupakan proses belajar untuk menjadi lebih baik dari sebelumnya.
Pendidikan juga bertujuan untuk membantu mencapai kedewasaan pola pikir dan
berinteraksi dengan lingkungannya.
Sekolah yaitu bangunan atau lembaga untuk belajar dan mengajar serta tempat
menerima dan memberi pelajaran menurut tingkatanya. Sekolah Alam merupakan
kegiatan belajar mengajar yang menggunakan alam sebagai bahan ajar utama dan
mempunyai ciri khas tersendiri tanpa menyimpang dari kurikulum yang berlaku
secara nasional.
Sekolah Alam Surya Mentari Surakarta merupakan sekolah yang terbentuk
dari pengembangan TK dan Play Group Alam Surya Mentari yang berdiri sejak tahun
2009 yang menggunakan konsep pendidikan sejak dini yang berbasis dengan alam.
Dalam konsep sekolah alam ada beberapa kriteria, yaitu alam sebagai ruang belajar,
alam sebagai media dan bahan ajar, dan alam sebagai objek pembelajaran. Secara
keseluruhan sekolah Alam Surya Mentari sudah bagus namun masih memiliki
kekurangan sedikit dari segi pencahayaan alami di ruang kelas karena bukaan ruang
kelas hanya satu sisi membuat pencahayaan tidak merata.
Oleh karena itu penulis ingin merencanakan dan membangun kembali Sekolah
Alam Surya Mentari yang Sustainable dan dapat terjangkau oleh masyarakat luas
tanpa mengurangi kualitas belajar di wilayah Kota Surakarta.
Kata kunci : Sekolah, Alam, Sustainable

xiv

Abstract
Education is a learning process that can produce changes in all respects,
including behavior, attitudes and intellectual changes. Education is a process of
learning to be better than ever. Education also aims to help reach maturity mindset
and interact with their environment.
Namely school buildings or institutions for learning and teaching as well as
a place to receive and give lessons according tingkatanya. Nature School is a
teaching and learning activities that use nature as the main teaching materials and
has its own characteristics without deviating from the curriculum that applies
nationally.
Alam Surya Mentari Surakarta school is a school that is formed from the
development of TK and Play Group Alam Surya Mentari which was founded in 2009
using the concept-based early education with nature. In the concept of the natural
school there are several criteria, ie nature as a learning space, nature as media and
teaching materials, and nature as an object lesson. Overall the school Alam Surya
Mentari been nice, but still lacks a little in terms of natural lighting in classrooms for
opening only one side of the classroom makes the lighting is uneven.
Therefore, the authors want to plan and rebuild Sekolah Alam Surya
Mentari the Sustainable and accessible by the public without compromising the
quality of learning in the city of Surakarta.

Keywords: Schools, Natural, Sustainable

xv