Pidana Nomina Anatomica Sive Terminologia Anatomica Binder1

KATA PENGANTAR
Puji syukur saya panjatkan kehadirat Allah Subhanahu
Wata’ala karena atas perkenannNya, penulisan buku NOMINA
ANATOMICA ini dapat diselesaikan. Penulisan buku ini
didorong oleh munculnya kecenderungan untuk tidak konsisten
lagi dalam menggunakan istalah-istilah anatomi di kalangan medis
baik di media cetak maupun dalam penggunaan kesehariannya.
Nomina Anatomica atau Terminologia Anatomica merupakan
istilah-istilah dasar anatomi yang bersifat universal, dinodai oleh
para penggunanya sendiri dengan mencampur adukkan dengan
berbagai istilah yang bersifat regional, sehingga makna
universalitas Nomina Anatomica menjadi tidak sakral lagi. Dalam
memaknai istalah anatomi melalui Nomina Anatomica tidak hanya
bagaimana mengucapkan yang benar, tetapi juga haruslah ditulis
berdasarkan kaidah-kaidah penulisan anatomi yang benar pula.
Banyak istilah-istilah anatomi ditulis dengan cara diterjemahkan
ke dalam bahasa Indonesia (misalnya uterus diganti dengan
rahim), serta banyak istilah-istilah anatomi yang ditulis hanya
berdasar pada kesamaan bunyinya saja (misalnya pharynx diganti
dengan faring), yang justru dilakukan oleh kalangan medis sendiri;
padahal seharusnya merekalah yang berperan untuk pengemban

dalam menyelamatkan kaidah-kaidah pelafalan dan penulisan
istilah-istilah Nomina Anatomica ini. Kalau demikian halnya,
kapan mahasiswa kenal dengan Nomina Anatomica?.
Merasa terpanggil untuk ikut bertanggungjawab dalam
menyelamatkan keaslian istilah-istilah dalam Nomina Anatomica
ini, penulis menyajikan buku Nomina Anatomica ini sebagai
pegangan bagi penyelenggara pendidikan Kedokteran dan
Kesehatan pada umumnya serta para praktisi medis.
Buku ini masih banyak kekurangan dan kesalahan di-sana-sini,
maka dengan rendah hati saya siap menerima kritik, saran dan
pendapat lain demi perbaikan buku ini pada edisi berikutnya.
Semoga buku ini bermanfaat bagi para penggunanya.
Surakarta, Juni 2011
Hormat saya,
Penulis
ii

BAB 1
PENDAHULUAN
Nomina Anatomica

Nomina Anatomica (NA) adalah Badan resmi tata nama
Anatomi, khususnya yang telah direvisi oleh International
Anatomical Nomenclature Committee yang ditunjuk oleh Kongres
International Ahli Anatomi ke-5 (Oxford, 1950) dan disetujui oleh
Kongres International Ahli Anatomi ke-6 (Paris, 1955) yang
direvisi dan disetujui oleh Kongres International Ahli Anatomi ke7 (New York, 1960), ke-8 (Wiesbaden, 1965), ke-9 (Leningrad,
1970), ke-10 (Tokyo, 1975), ke-11 (Mexico City, 1980) dan ke-12
(London, 1985). Pada tahun 1998, bersama Federative Committee
on Anatomical Terminology dan 56 Member Associations of the
International Associations of Anatomists, badan ini resmi diganti
dengan nama Terminologia Anatomica (TA)
Berdasarkan etimologi, istilah anatomi diambil dari beberapa
buku, seperti dari:
(1). E.J. Field and R.J. Harrison, Anatomical Terms. Their Origin
and Derivation, Heffer, Cambridge, 2nd ed ., 1957.
(2). H.A. Skinner, The Origin of Medical Terms, William and
Wilkins, Baltimore, 2nd ed., 1961.
(3). H. Wain, The Story Behind the Word, Thomas, Springfield,
Illinois, 1958.
Sampai menjelang akhir abad ke-19, diperkirakan telah

terkumpul sekitar 50.000 istilah anatomi yang dipakai untuk
sekitar 5.000 struktur tubuh manusia. Tetapi di akhir tahun 1895,
terdapat sekitar 4.500 istilah anatomi, yang disepakati di Basle;
sistem nomenklatur yang dipakai kemudian dikenal dengan Basle
Nomina Anatomica (B.N.A.) dengan ditetapkan bahasa utama yang
dipakai adalah bahasa Latin. Selanjutnya terjadi revisi yang
dilaksanakan di Britain, disebut kemudian dengan Birmingham
Revision atau BR di tahun 1933, dan di Jerman pada tahun 1935
dengan nama Jena Nomina Anatomica atau disingkat dengan
J.N.A.
Terminologi yang pertama secara aklamasi telah diterima oleh
Anatomical Association of Great Britain and Ireland dan tetap
mendasarkan dengan bahasa Latin sebagai bahasa utama Anatomi,
1

yang kemudian akhirnya dapat juga diterjemahkan ke dalam
bahasa Inggris berdasarkan amandemen di New York tahun 1960,
meskipun masih tetap diharuskan mencantumkan synonim ke
dalam bahasa Latin. Dalam menyampaikan ilustrasi tertentu
dibenarkan dengan memakai bahasa negara masing-masing untuk

memudahkan proses pemahamannya, tetapi istilah akhir yang
dipergunakan dalam konteks Medical Terminology haruslah tetap
mengacu kepada bahasa Latin.
Nomina Anatomica ini di awali dengan termini generales atau
Anatomia generalis, adalah istilah-istilah anatomi dasar baik
tentang nomina generalia, partes corporis humani maupun plana,
linea et regiones, selanjutnya disusul dengan anatomia systematica
secara keseluruhan.
Ada beberapa pelafalan huruf-huruf tertentu dalam bahasa Latin
seperti tersebut di bawah ini yang harus dilafalkan dengan benar.
Contoh:
ae diucapkan seperti
oe diucapkan seperti
u
diucapkan seperti
c di depan a,o,u dan
di depan huruf konsonan
diucapkan seperti
c
di depan e, i, y

diucapkan seperti
ch diucapkan seperti
g diucapkan seperti
v
diucapkan seperti

2

e (dalam bea)
oi (dalam oikumene)
u (dalam udang)

k (dalam katak)
s (dalam susu)
kh (dalam khusus)
g (dalam gugur)
v (dalam valuta)

BAB 2
Termini Generales

Termini generales atau Anatomia generalis adalah istilah
dasar anatomi, yang di dalamnya termasuk nomina generalia,
partes corporis humani dan plana, linea et regiones.
Ada beberapa hal penting yang perlu diperhatikan dalam
memaknai Nomina Anatomica atau Terminologia Anatomica ini,
yaitu:
1. Istilah yang terdapat dalam kurung kotak [---] berarti sinonim
atau alternatif
Misalnya: - a). arteria dorsalis nasi [arteria nasi externa]
- b). sulci arteriosi [arteriales]
- c). cavitas [regio] abdominalis
Contoh b) dan c) sebagai alternatif hanya untuk bagian tubuh
dengan sebutan lengkap, atau “full term”
2. Untuk struktur yang sifatnya bilateral, dilengkapi dengan
dexter / sinister; misalnya pulmo dexter / sinister.
Hal yang hampir sama, untuk membandingkan struktur pada
laki-laki dan perempuan; misalnya, nervi scrotales / labiales
posteriores
3. Istilah yang terletak dalam kurung biasa (---) mempunyai
beberapa tujuan:

a. Menunjukkan struktur yang “inconstant”
Contoh: (ossa suturalia); (sutura frontalis [sutura metopica])
b. Menunjukkan istilah alternatif penting lainnya
Contoh: tractus corticopinalis (tractus pyramidalis)
nucleus nervi facialis (nucleus facialis)
c. Menunjukkan komponen penting tertentu yg sering dipakai
Misalnya: splenium (corporis callosi)
arachnoidea (mater)
Termini generales atau Anatomia generalis
Verticalis
Frontalis
Superficialis
Horizontalis
Occipitalis
Profundus
Medianus
Superior
Proximalis
Coronalis
3


Inferior
Sagittalis
Centralis
Caudalis
Sinister
Radialis
Apicalis
Medialis
Fibularis
Intermedius
Lateralis
Palmaris
Anterior
Posterior
Plantaris
Ventralis
Dorsalis
Extensor


Distalis
Cranialis
Dexter
Peripheralis
Rostralis
Transversalis
Ulnaris
Basalis
Tibialis
Basilaris
Medius
Volaris
Transversus
Longitudinalis
Flexor
Axialis
Externus
Internus

Regiones et Partes Corporis

Arti secara tepat dari istilah regio tidak mudah untuk didefinisikan; termasuk di sini adalah untuk suatu area di permukaan
tubuh, yang disebut dengan Regiones Superficiales. Definisi dari
suatu batasan regio tertentu, misalnya abdomen, terdapat beberapa
variasi secara universal; oleh karena adanya beberapa konsep
terutama aplikasinya dalam klinik maka definisi secara tepat tidak
terlalu penting untuk keseragaman dalam nomenklatur seperti
regio tersebut. Sebagian besar disebutkan berdasarkan aplikasi
klinis, sedang yang lainnya biasanya disebutkan secara faktual
ditentukan berdasarkan titik tertentu di tulang.
Istilah regio seringkali dipergunakan untuk sekelompok
struktur yang terdapat di dalam tubuh, misalnya: Regio
infratemporalis, regio pterygoidea, regio poplitea, dan lain-lain.
Istilah regio tersebut di atas ini seringkali disebut dengan Fossa
infratemporalis, dan seterusnya, yang juga terdapat dalam Nomina
Anatomica. Pemakaian ini sebenarnya tidak logis, oleh karena
untuk fossa misalnya, hanya dipergunakan untuk suatu daerah
yang telah diambil isinya yang terdapat di regio tersebut.
4

BAB 3

OSTEOLOGIA
Istilah-istilah yang dipakai dalam hubungannya dengan systema
skeletale, seperti yang disebutkan di bawah ini.
Systema skeletale
Pars ossea: - periosteum
- endosteum
- substantia corticalis
- substantia compacta
- substantia spongiosa; substantia trabecularis
Pars cartilaginea:
- perichondrium
Skeleton axiale
Skeleton appendiculare
Os longum
Os breve
Os planum
Os pneumaticum
Os sesamoideum
Os irregulare
Epiphysis
Diaphysis
Metaphysis
- cartilago epiphysialis
- linea epiphysialis
Tuber
Tuberculum
Tuberositas
Eminentia
Processus
Condylus
Epicondylus
Crista
Linea
Incisura
Fossa
10

Sulcus
Facies articularis
Cavitas medullaris
Medulla ossium flava
Medulla ossium rubra
Foramen nutricium (nutriens)
Canalis nutricius (nutriens)
Punctum (centrum) ossificationis: - primarium
- secundum
SKELETON AXIALE
I. CRANIUM:
Cavitas cranii
- pericranium
- lamina externa
- diploe
- canalis diploici
- lamina interna
- sulcus sinus sagittalis superioris
- foveolae granulares
- impresiones digitatae [gyrorum]
- sulci venosi
- sulci arteriosi [arteriales]
- [ossa suturalia]
1. NORMA VERTICALIS = norma superior
Bregma
Vertex
Occiput
2. NORMA FRONTALIS = norma facialis
Frons
Nasion
Gnathion

11

BAB 4
ARTHROLOGIA
Istilah-istilah yang dipakai dalam arthrologia adalah seperti
tersebut di bawah ini.
1. ARTICULATIONES FIBROSAE
a. SYNDESMOSIS
Ligamentum pterygospinale
Ligamentum stylohyoideum
Ligamenta interspinalia
Ligamenta flava
Ligamenta intertransversaria
Ligamenta supraspinalia
Ligamentum nuchae
Syndesmosis [articulatio] radio-ulnaris
- membrana interossea antebrachii
- chorda obliqua
Syndesmosis [articulatio] tibiofibularis
- membrana interossea cruris
- ligamentum tibiofibulare anterius
- ligamentum tibiofibulare posterius
b. SUTURA
Sutura serrata
Sutura squamosa
Sutura plana
Schindylesis
Sutura cranii [craniales]
- sutura coronalis
- sutura sagittalis
- sutura lambdoidea
- sutura occipitomastoidea
- sutura sphenofrontalis
- sutura spheno-ethmoidalis
- sutura sphenosquamosa
- sutura sphenoparietalis
- sutura squamosa
37

- (sutura frontalis [sutura metopica])
- sutura parietomastoidea
- (sutura squamosomastoidea)
- sutura frontonasalis
- sutura fronto-ethmoidalis
- sutura frontomaxillaris
- sutura frontolacrimalis
- sutura frontozygomatica
- sutura zygomaticomaxillaris
- sutura ethmoidomaxillaris
- sutura ethmoidolacrimalis
- sutura sphenovomeriana
- sutura sphenozygomatica
- sutura sphenomaxillaris
- sutura temporozygomatica
- sutura internasalis
- sutura nasomaxillaris
- sutura lacrimomaxillaris
- sutura lacrimoconchalis
- sutura intermaxillaris
- sutura palatomaxillaris
- sutura palato-ethmoidalis
- sutura palatima mediana
- sutura palatina transversa
c. GOMPHOSIS (ARTICULATIO DENTOALVEOLARIS)
Periodontium
- periodontium protectoris (gingiva)
- periodontium insertionis
- desmodontium
- cementum
- os alveolare
2. ARTICULATIONES CARTILAGINEAE
a. SYNCHONDROSES
Synchondroses cranii [craniales]
- synchondrosis spheno-occipitalis
- synchondrosis sphenopetrosa
38

BAB 5
MYOLOGIA
Istilah-istilah di bawah ini sangat familier dengan myologia.
musculus
caput
venter
musculus fusiformis
musculus quadratus
musculus triangularis
musculus unipennatus
musculus bipennatus
musculus multipennatus
musculus sphincter
musculus orbicularis
musculus cruciatus
musculus cutaneus
tendo
vagina tendinis
stratum fibrosum
stratum synoviale
- vagina synovialis tendinis
mesotendineum
peritendineum
aponeurosis
epimysium
perimysium
endomysium
fascia: - superficialis
- profunda
intersectic tendinea
arcus tendineus
trochlea muscularis
bursa synovialis

48

MUSCULI CAPITIS
1. MUSCULI BULBI
- musculus orbitalis
- musculus rectus superior
- musculus rectus inferior
- musculus rectus medialis
- musculus rectus lateralis
- lacertus musculi recti lateralis
- annulus [anulus] tendineus communis
- musculus obliquus superior
- trohlea
- vagina tendinis musculi obliqui superioris
- musculus obliquus inferior
- musculus levator palpebrae superioris
- lamina superficilis
- lamina profunda
2. MUSCULI OSSICULORUM AUDITORIORUM [AUDITUS]
- musculus tensor tympani
- musculus stapedius
3. MUSCULI SUBOCCIPITALES
- m. rectus capitis anterior
- m. rectus capitis posterior major
- m. rectus capitis posterior minor
- m. rectus capitis lateralis
- m. obliquus capitis superior
- m. obliquus capitis inferior
4. MUSCULI FACIALES et MASTICATORES
- m. epicranius
- m. occipitofrontalis: - venter frontalis
- venter occipitalis
- m. temporoparietalis
- galea aponeurotica [aponeurosis epicranialis]
- m. procerus
- m. nasalis
- partes transversa et alaris
49

BAB 6
SPLANCHNOLOGIA -1
ANGIOLOGIA (ARTERIAE)
Istilah-istilah yang berhubungan dengan angiologia, terutama
arteriae dan cor, seperti terlihat di bawah ini.
- anastomosis arteriolovenularis
[arteriovenosa]
- arteria
- arteria nutricia [nutriens]
- arteriola
- circulus arteriosus
- circulus vasculosus
- cisterna
- haema [hema]
- lympha
- nervi vasorum
- nodus lymphaticus [lymphonodus]
- nodulus [folliculus] lymphaticus
- plexus lymphaticus
- plexus vasculosus
- plexus venosus
- rete arteriosum
- rete mirabile
- rete vasculosum articulare
- rete venosum
- sinus venosus
- tunica externa
- tunica intima
- tunica media
- valva
- valvula lymphatica
- valvula venosa
- vas anastomoticum
- vas capillare
- vas collaterale
- vas lymphaticum
66

- vas sinusoideum
- vasa vasorum
- vena
- vena comitans
- vena cutanea
- vena emissaria
- vena profunda
- vena superficialis
- venula
PERICARDIUM
- pericardium fibrosum
- ligamentum sternopericardiaca
- pericardium serosum
- lamina parietalis
- lamina visceralis (epicardium)
- cavitas pericardialis
- sinus transversus pericardi
- sinus obliquus pericardii
COR
- basis cordis
- facies sternocostalis (anterior)
- facies diaphragmatica (inferior)
- facies pulmonalis
- margo dexter
- apex cordis
- incisura apicis cordis
- sulcus interventricularis anterior
- sulcus interventriculris posterior
- sulcus coronarius
- ventriculus cordis
- septum interventriculare
- pars muscularis
- pars membranacea
- septum atrioventriculare
- atrium cordis
- auricula atrialis
67

Bab 7
SPLANCHNOLOGIA -1
ANGIOLOGIA (VENAE)
Dalam hubungannnya dengan venae di tubuh, tersebut di bawah
ini adalah istilah-istilah yang dipakai.
VENAE PULMONALES
1. VENAE PULMONALES DEXTRAE
Vena pulmonalis dextra superior
- r. apicalis
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. posterior
- pars infralobaris
- pars intralobaris
(intersegmentalis)
- r. lobi medii
- pars lateralis
- pars medialis
Vena pulmonalis dextra inferior
- r. superior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- v. basalis communis
- v. basalis superior
- radix basalis anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- v. basalis inferior

89

2. VENAE PULMONALES SINISTRAE
Vena pulmonalis sinistra superior
- r. apicoposterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- r. lingualis
- pars superior
- pars inferior
Vena pulmonalis sinistra inferior
- r. superior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- v. basalis communis
- v. basalis superior
- r. basalis anterior
- pars intrasegmentalis
- pars intersegmentalis
- v. basalis inferior
VENAE CORDIS
- sinus coronarius
- v. cardiaca magna
- v. posterior ventriculi sinistri
- v. obliqua atrii sinistri
- plica v. cavae sinistriae
- v. cardiaca media
- v. cardiaca parva
- vv. cardiacae anteriores
- vv. cardiacae minimae
- vv. atriales
- vv. ventriculares
- vv. atrioventriculares
90

Bab 8
SPLANCHNOLOGIA -1
ANGIOLOGIA (SYSTEMA LYMPHATICUM)
Systema lymphatica di tubuh seperti yang tersebut di bawah ini.
VASA LYMPHATICA
- vas lymphocapillare
- rete lymphocapillare
- vas lymphaticum
- plexus lymphaticus
- vas lymphaticum superficiale
- vas lymphaticum profundum
TRUNCI LYMPHATICI
- truncus lumbalis dexter/sinister
- trunci intestinales
- truncus bronchomediastinalis dexter/sinister
- truncus subclavius dexter/sinister
- truncus jugularis dexter/sinister
DUCTULI LYMPHATICI
- ductus lymphaticus dexter (ductus thoracicus dexter)
- ductus thoracicus
- arcus ductus thoracici
- pars cervicalis
- pars thoracica
pars abdominalis
- cisterna chyli
NODI REGIONALES
(CAPUT et COLLUM)
- nodi lymphatici
- occipitales
- mastoidei
- parotidei superficiales
- parotidei profundae
101

- preauriculares
- infra auriculares
- intraglandulares
- faciales
(nodus buccinatorius
- nasolabialis
- malaris
- mandibularis)
- submentales
- submandibulares
- cervicales anteriores
- superficiales
- profundi
- prelaryngeales
- thyroidei
- pretracheales
- paratracheales
- cervicales laterales
- superficiales
- profundi
- jugulares laterales
- jugulares anteriores
- nodus jugulo-omohyoideus
- supraclaviculares
- nodus jugulodigastricus
- retropharyngeales
(MEMBRUM SUPERIUS)
- plexus lymphaticus axillaris
- nodi lymphatici axillares
- cubitales
- superficiales
- profundi
- brachiales
- intercostales

102

Bab 9
SPLANCHNOLOGIA-2
APPARATUS RESPIRATORIUS
(SYSTEMA RESPIRATORIUM)
Termasuk ke dalam systema respiratorium adalah semua yang
disebut di bawah ini.
NASUS EXTERNUS
- radix nasi
- dorsum nasi
- apex nasi
- alae nasi
- cartilagines nasi
- cartilago nasi lateralis
- cartilago alaris major
- crus mediale
- crus laterale
- cartilagines alares minores
- cartilagines nasales accessoriae
- cartilago septi nasi
- processus posterior [sphenoidalis]
- cartilago vomeronasalis
- pars mobilis septi nasi
CAVITAS NASI
- nares
- choanae
- septum nasi
- pars membranacea
- pars cartilaginea
- pars ossea
- organum vomeronasale
- vestibulum nasi
- limen nasi
- sulcus olfactorius
- concha nasalis superior
- concha nasalis media
107

- concha nasalis inferior
- regio respiratoria
- regio olfactoria
- gld. nasales
- plexus cavernosi concharum
- agger nasi
- recessus sphenoethmoidalis
- meatus nasi superior
- meatus nasi medius
- atrium meatus medii
- bulla ethmoidalis
- infundibulum ethmoidale
- hiatus semilunaris
- meatus nasi inferior
- meatus nasopharyngeus
(ductus incisivus)
SINUS PARANASALES
- sinus maxillaris
- sinus sphenoidalis
- sinus frontalis
- sinus ethmoidales
- anteriores
- medii
- posteriores
LARYNX
CARTILAGINES LARYNGIS
1. CARTILAGO THYROIDEA
- prominentia laryngea
- lamina dextra/sinistra
- incisura thyroidea superior
- incisura thyroidea inferior
- tuberculum thyroideum superius
- tuberculum thyroideum inferius
- linea obliqua
- cornu superius
108

Bab 10
SPLANCHNOLOGIA-3
APPARATUS DIGESTORIUS
(SYSTEMA DIGESTORIUM)
Yang tersebut di bawah ini termasuk ke dalam systema
digestorium.
CAVITAS ORIS
1. Vestibulum oris
- rima oris
- labia oris
- labium superius
- philtrum
- tuberculum
- labium inferius
- commissura labiorum
- angulus oris
- bucca
- corpus adiposum buccae
2. Cavitas oris propria
- palatum
- palatum durum
- palatum molle [velum palatinum]
- raphe palatini
TUNICA MUCOSA ORIS
- frenulum labii superioris
- frenulum labii inferioris
- gingivae
- margo gingivalis
- papilla gingivalis [interdentalis]
- sulcus gingivalis
- caruncula sublingualis
- plica sublingualis
- papilla parotidea
- plicae palatinae transversae
- papilla incisiva
115

GLANDULAE ORIS
1. Glandulae salivales majores
Glandula parotidea
- pars superficialis
- pars profunda
- gld. parotidea accessoria
- ductus parotideus
Glandula submandibularis
- ductus submandibularis
Glandula sublingulis
- ductus sublingualis major
- ductus sublinguales minores
2. Glandulae salivales minores
- gld. labiales
- gld. buccales
- gld. morales
- gld. palatinae
- gld. linguales
- gld. lingualis anterior
DENTES
Corona dentis
- cuspis dentis
- apex cuspidis
- tuberculum dentis
- crista transveralis
- crista triangularis
Corona clinica
Cervix dentis
Radix dentis
- apex radicis dentis
Radix clinica
Facies occlusalis
Facies vestibularis [facialis]
Facies lingualis
Facies contactus
116

Bab 11
SPLANCHNOLOGIA-4
APPARATUS UROGENITALIS
(SYSTEMA UROGENITALE)
Yang disebut di bawah ini termasuk ke dalam systema urogenitale.
ORGANA URINARIA
1. REN
- margo lateralis
- margo medialis
- hilum renale
- sinus renalis
- facies anterior
- facies posterior
- extremitas superior
- extremitas inferior
- fascia renalis: - corpus adiposum parirenale
- capsula adiposa
- capsula fibrosa
Segmenta renalia
- segmentum superius
- segmentum anterius superius
- segmentum anterius inferius
- segmentum inferius
- segmentum posterius
- lobi renalis
- cortex renalis
- pars convoluta
- pars radiata
- lobuli corticales
- medulla renalis
- pyramides renales
- basis pyramidis
- papillae renales
- area cribrosa: - foramina papillaria
- columnae renales
127

Arteriae renis [renales]
- arteriae interlobares
- arteriae arcuata
- arteriae interlobulares
- arteriolae glomerularis afferens
[vas afferens]
- arteriolae glomerularis efferens
[vas efferens]
- arteriolae rectae [vasa recta]
- rami capsulares
Venae renis [renales]
- venae interlobares
- venae arcuatae
- venae interlobulares
- venulae rectae
- venulae stellatae
Pelvis renis
- calices renales
- calices renales majores
- calices renales minores
2. URETER
- pars abdominalis
- pars pelvica
- tunica adventitia
- tunica muscularis
- tunica mucosa
3. VESICA URINARIA
- apex vesicae
- corpus vesicae
- fundus vesicae
- cervix vesicae
- lig. umbilicale medianum
- tunica serosa
- tela subserosa
128

Bab 12
SPLANCHNOLOGIA - 5
GLANDULAE ENDOCRINE
Termasuk ke dalam glandulae endocrine adalah semua yang
disebut di bawah ini.
1. GLANDULA THYROIDEA
- lobus [dexter/sinister]
- isthmus glandulae thyroideae
- (lobus pyramidalis)
- (gld. thyroidea accessoriae)
- capsula fibrosa
- stroma
- parenchyma
- lobuli
2a. GLANDULA PARATHYROIDEA SUPERIOR
2b. GLANDULA PARATHYROIDEA INFERIOR
3. HYPOPHYSIS [GLANDULA PITUITARIA]
a. Adenohypophysis [lobus anterior]
- pars tuberalis
- pars intermedia
- pars distalis
b. Neurohypophysis [lobus posterior]]
- infundibulum
- lobus nervosus
4. CORPUS PINEALE [GLANDULA PINEALIS]
5. THYMUS
- lobus [dexter/sinister]
- (noduli thymici accessorii)
- lobuli thymici
- cortex thymici
- medulla thymici
140

6. GLANDULA SUPRARENALIS [ADRENALIS]
- facies anterior
- facies posterior
- facies renalis
- margo superior
- margo medialis
- hilum
- vena centralis
- cortex
- medulla
- gl. suprarenales accessoriae

141

Bab 13
SYSTEMA NERVOSUM
(MENINGES, MEDULLA SPINALIS, RHOMBENCEPHALON
DAN MESENCEPHALON)
Semua yang disebut di bawah berhubungan dengan meninges,
medulla spinalis, rhombencephalon dan mesencephalon.
- Neurona, neurofibrae.
- Terminationes nervosum.
MENINGES
1. Dura mater
a. Dura mater encephali
- falx cerebri
- tentorium cerebelli
- incisura cerebelli
- falx cerebelli
- diaphragma sellae
- cavum trigeminale
- spatium subdurale
b. Dura mater spinalis
- filum terminale externum [durale]
- cavitas [cavum] epiduralis
2. Arachnoidea mater
a. Arachnoidea mater encephali
- cavitas [cavum] subarachnoidea
- liquor cerebrospinalis
- cisterna subarachnoideae
- cisterna cerebellomedullaris
- cisterna fossae lateralis cerebri
- cisterna chiasmatis
- cisterna interpeduncularis
- granulationes arachnoideales
b. Arachnoidea mater spinalis
- cavitas [cavum] subarachnoidea
- liquor cerebrospinalis
142

3. Pia mater
a. Pia mater encephali
- tela choroidea ventriculi quarti
- plexus choroideus ventriculi quarti
- tela choroidea ventriculi tertii
- plexus choroideus ventriculi tertii
- plexus choroideus ventriculi lateralis
- glomus choroideum
b. Pia mater spinalis
- lig. denticulatum
- septum cervicale intermedium
- filum terminale internum [pialis]
PARS CENTRALIS [SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE]
- Substantia grisea (nuclei et columnae)
- Substantia alba (tractus et fasciculi)
- Formatio [substantia] reticularis
- Substantia gelatinosa
- Ependyma
MEDULLA SPINALIS
- intumescentia cervicalis
- intumescentia lumbosacralis
- conus medullaris
- filum terminale (spinale)
- ventriculus terminalis
- fissura mediana ventralis [anterior]
- fissura mediana dorsalis [posterior]
- septum medianum dorsale [posterius]
- sulcus ventrolateralis [anterolateralis]
- sulcus dorsolateralis [posterolateralis]
- funiculi medullae spinalis
- funiculus ventralis [anterior]
- funiculus lateralis
- funiculus dorsalis [posterior]
- segmenta medulla spinalis
- cervicalia (1-8) = pars cervicalis
- thoracica (1-12) = pars thoracica
143

Bab 14
SYSTEMA NERVOSUM
(PROSENCEPHALON - DIENCEPHALON)
Yang disebut di bawah ini tentang prosencephalon, terutama
mengenai diencephalon.
DIENCEPHALON
1. EPITHALAMUS
- habenula
- sulcus habenulae [habenularis]
- trigonum habenulae [habenularis]
- commissura habenularum [habenularis]
- commissura epithalamica
- corpus pineale [gld. pinealis]
SECTIONES EPITHALAMUS
- nuclei habenule medialis et lateralis
- tractus habenulo-interpeduncularis
- commissura habenularum [habenularis]
- area pretectalis
- nuclei pretectales
- commissura epithalamica [posterior]
- corpus pineale [gld. pinealis]
- organum subcommissurale
2. THALAMUS [THALAMUS DORSALIS]
- adhesio interthalamica
- tuberculum anterius thalami
- stria medullaris thalami
- pulvinar
METATHALAMUS
- corpus geniculatum mediale
- corpus geniculatum laterale
3. SUBTHALAMUS [THALAMUS VENTRALIS]
154

VENTRICULUS TERTIUS
- sulcus hypothalamicus
- foramen interventriculare
- recessus opticus
- recesus infundibuli [infundibularis]
- recessus pinealis
- recessus suprapinealis
- tela choroidea ventriculi tertii
- taenia [tenia] thalami
- plexus choroideus ventriculi tertii
- organum subfornicale
SECTIONES THALAMI et METATHALAMI
- laminae medullares thalami
- nuclei reticulares [thalami]
- nuclei anteriores [thalami]
- nucleus anterodorsalis
- nucleus anteroventralis
- nucleus anteromedialis
- nuclei mediani (thalami)
- nuclei paraventriculares anteriores et posteriores
- nucleus rhomboidalis
- nucleus reuniens
- nuclei mediales (thalami)
- nucleus medialis dorsalis
- laminae medullares interna et externa
- nuclei intralaminares (thalami)
- nucleus centromedianus
- nucleus paracentralis
- nucleus parafascicularis
- nuleus centralis lateralis
- nucleus centralis medialis
- nucleus ventrolaterales (thalami)
- nucleus lateralis posterior
- nucleus lateralis dorsalis
- nucleus ventralis anterior
- nucleus ventralis lateralis
- nucleus ventralis medialis
155

Bab 15
SYSTEMA NERVOSUM
(PROSENCEPHALON - TELENCEPHALON)
Semua yang disebut di bawah ini berhubungn dengan
prosencephalon, terutama tentang telencephalon
CEREBRUM
- cortex cerebri [pallium]
- gyri cerebri
- sulci cerebri
- lobi cerebri
- fissura longitudinalis cerebri
- fissura transversa cerebri
- fossa lateralis cerebri
- margo superior (superomedialis)
- margo inferior (inferolateralis)
- margo medialis (inferomedialis)
HEMISPHERIUM CEREBRI [CEREBRALIS]
A. FACIES SUPEROLATERALIS (HEMISPHERII)
- sulcus centralis
- sulcus lateralis
- ramus anterior
- ramus ascendens
- ramus posterior
1. LOBUS FRONTALIS
- polus frontalis
- sulcus precentralis
- gyrus precentralis
- gyrus frontalis superior
- sulcus frontalis superior
- gyrus frontalis medius
- sulcus frontalis inferior
- gyrus frontalis inferior
- pars opercularis (operculum frontale)
159

- pars orbicularis
- pars triangularis
2. LOBUS PARIETALIS
- sulcus postcentralis
- gyrus postcentralis
- lobulus parietalis superior
- sulcus intraparietalis
- lobulus parietalis inferior
- operculum frontoparietale
- gyrus supramarginalis
- gyrus angularis
3. LOBUS OCCIPITALIS
- polus occipitalis
- sulcus occipitalis transversus
- sulcus lunatus
- incisura preoccipitalis
4. LOBUS TEMPORALIS
- polus temporalis
- sulci temporales transversi
- gyrus temporalis superior
- operculum temporale
- sulcus temporalis superior
- gyrus temporalis medius
- sulcus temporalis inferior
- gyrus temporalis inferior
5. LOBUS INSULARIS [INSULA]
- gyri insulae
- gyri breves insulae
- gyrus longus insulae
- limen insulae
- sulcus centralis insulae
- sulcus circularis insulae

160

Bab 16
SYSTEMA NERVOSUM PERIPHERICUM
[SYSTEMA NERVOSUM PARS PERIPHERICA]
Systema nervosum periphericum akan berhubungan dengan semua
yang disebut di bawah ini.
Nervus, nervi
- endoneurium
- perineurium
- epineurium
- neurofibrae afferentes
- neurofibrae efferentes
- neurofibrae somaticae
- neurofibrae viscerales
Ganglion
- capsula ganglii
- stroma ganglii
Ganglia craniospinalia [encephalospinalia] (sensorialia)
- ganglia spinalia (sensorialia)
- ganglia sensorialia nn. cranialium [encephalici]
Ganglia autonomica (visceralia)
- neurofibrae preganglionares
- neurofibrae postganglionares
- ganglion sympathicum [sympatheticum]
- ramus communicans albus
- ramus communicans griseus
- ganglion parasympathicum [parasympatheticum]
Nervi spinales
- plexus nervorum spinalium
Nervi craniales [encephalici]
- nuclei nervorum cranialium [encephalicorum]
- nuclei originis
- nuclei terminationis
- nervus mixtus
166

- nervus et rami cutanei
- nervus et rami articulares
- nervus et rami musculares
- nervus motorius
- nervus sensorius
- ramus communicans
- nervus et ramus autonomici [viscerales]
- plexus viscerales et vasculares
- plexus periarteriales
- nervi vasorum
- vasa nervorum
A.NERVI CRANIALES [ENCEPHALICI]
1. NERVI OLFACTORII (I)
2. NERVUS OPTICUS (II)
3. NERVUS OCULOMOTORIUS (III)
- ramus superior
- ramus inferior
- ganglion ciliare
- radix oculomotoria
[parasympathica/parasympathetica]
- radix [ramus] sympathica/sympathetica
- radix [ramus] nasociliaris
- nervi ciliares breves
4. NERVUS TROCHLEARIS (IV)
- decussatio nervorum trochlearium (trochlearis)
5. NERVUS TRIGEMINUS (V)
- radix sensoria
- ganglion trigeminale
- radix motoria
a. Nervus ophthalmicus
- ramus tentorii [meningeus]
167

Bab 17
SYSTEMA NERVOSUM AUTONOMICUM
[SYSTEMA NERVOSUM PARS AUTONOMICA]
Berikut ini berhubungan dengan systema nervosum autonomicum.
Plexus autonomici [viscerales]
Ganglia plexuum autonomicorum [visceralium]
Pars thoracica systematis autonomicae
PLEXUS AORTICUS THORACICUS
- plexus cardiacus
- ganglia cardiaca
- plexus oesophagealis [eso-]
- rami pulmonales
- plexus pulmonalis
Pars abdominalis systematis autonomicae
PLEXUS AORTICUS ABDOMINALIS
- plexus coeliacus (celiacus)
- ganglia coeliaca (celiaca)
- ganglia aorticorenalia
- ganglion mesentericum superius
- plexus intermesentericus
- ganglion mesentericum inferius
- ganglia phrenica
- plexus hepaticus
- plexus splenicus [lienalis]
- plexus gastrici
- plexus pancreaticus
- plexus suprarenalis
- plexus renalis
- ganglia renalia
- plexus uretericus
- plexus testicularis
- plexus ovaricus
- plexus mesentericus superior
- plexus mesentericus inferior
179

- plexus rectalis superior
- plexus entericus
- plexus subserosus
- plexus myentericus
- plexus submucosus
- plexus iliaci
- plexus femoralis
Pars pelvica systematis autonomica
PLEXUS HYPOGASTRICUS SUPERIOR
[NERVUS PRESACRALIS]
- nervus hypogastricus [dexter/sinister]
- plexus hypogastricus inferior [plexus pelvicus/pelvinus]
- plexus rectales medii
- plexus rectales inferiores
- plexus prostaticus
- plexus deferentialis
- plexus uterovaginalis: - nervi vaginales
- plexus vesicales
- nervi cavernosi penis
- nervi cavernosi clitoridis
PARS SYMPATHICA [-ETICA]
TRUNCUS SYMPATHICUS [-ETICUS]
- ganglia trunci sympathici
- rami interganglionares
- rami communicantes
- ganglia intermedia
Ganglion cervicale superius
- nervus jugularis
- nervus caroticus internus
- plexus caroticus internus
- nervi carotici externi
- plexus caroticus externus
- plexus caroticus communis
- rami laryngopharyngei
- nervus cardiacus cervicalis superior
180

Bab 18
ORGANA SENSUUM [SENSORIA]
ORGANUM VISUS [VISUALE]
Tersebut di bawah ini berhubungan dengan organum visus.
OCULUS
- nervus opticus
- pars intracranialis
- pars intracanalicularis
- pars orbitalis
- pars intraocularis
- pars postlaminaris
- pars intralaminaris
- pars prelaminaris
- vagina externa nervi optici
- vagina interna nervi optici
- spatia intervaginalia
BULBUS OCULI
- polus anterior
- polus posterior
- equator
- meridiani
- axis bulbi externus
- axis bulbi internus
- axis opticus
TUNICA FIBROSA BULBI
- sclera
- sulcus sclerae
- retinaculum trabeculare [lig. pectinatum]
- pars corneoscleralis
- pars uvealis
- sinus venosus sclerae
- lamina episcleralis
- substantia propria sclerae
- lamina fusca sclerae
- lamina cibrosa sclerae
182

- cornea
- annulus [anulus] conjunctivae
- limbus corneae
- vertex corneae
- facies anterior
- facies posterior
- epithelium anterius
- lamina limitans anterior
- substntia propria (corneae)
- lamina limitans posterior
- epithelium posterius
TUNICA VASCULOSA BULBI
- choroidea
- lamina suprachoroidea
- spatium perichoroideale
- lamina vasculosa
- lamina choroidocapillaris
- complexus [lamina] basalis
- corpus ciliare
- corona ciliaris
- processus ciliares
- orbiculus ciliaris
- plicae ciliares
- musculus ciliaris
- fibrae meridionales
(fibrae longitudinales)
- fibrae radiales
- fibrae circulares
- lamina basalis
- iris
- margo pupillaris
- margo ciliaris
- facies anterior
- facies posterior
- annulus [anulus] iridis major
- annulus [anulus] iridis minor
- plicae iridis
183

Bab 19
ORGANA SENSUUM [SENSORIA]
ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE
Tersebut di bawah ini berhubungan dengan organum
vestibulocochlearis
AURIS INTERNA
Labyrinthus membranaceus
- endolympha
- perilympha
Labyrinthus vestibularis
- ductus endolymphaticus
- saccus endolymphaticus
- ductus utriculosaccularis
- utriculus
- ductus semicircularis
- ductus semicircularis anterior
- ductus semicircularis posterior
- ductus semicircularis lateralis
- membrana propria ductus semicircularis
- membrana basalis ductus semicircularis
- ampullae membranaceae
- ampulla membranacea anterior
- ampulla membranacea posterior
- ampulla membranacea lateralis
- sulcus ampullaris
- crista ampullaris
- cupula
- crura membranacea
- crus membranaceum simplex
- crus membranacea ampullaria
- crus membranaceum commune
- ductus reuniens
- sacculus
- maculae :
- macula utriculi
- macula sacculi
188

- statoconia
- membrana statoconiorum
- endolympha
- perilympha
Labyrinthus cochlearis
- spatium perilymphaticum
- scala vestibuli
- scala tympani
- aqueductus vestibuli
- aqueductus cochlearis
- ductus cochlearis
- caecum [cecum] cupulae
- caecum [cecum] vestibulare
- paries lymphaticus ductus cochlearis
[membrana spiralis]
- organum spirale
- lamina basilaris
- crista spiralis [lig. spirale]
- foramina nervosa
- limbus laminae spiralis ossae
- labium limbi vestibulare
- labium limbi tympanicum
- membrana tectoria
- dentes acustici
- sulcus spiralis internus
- sulcus spiralis externus
- membrana reticularis
- vas spirale
- paries vestibularis ductus cochlearis
[membrana vestibularis]
- paries externus ductus cochlearis
- crista basilaris
- prominentia spiralis
- vas prominens
- stria vascularis
- ganglion spirale cochleae

189

Bab 20
ORGANA SENSUUM
(ORGANUM OLFACTUS [OLFACTORIUM],
ORGANUM GUSTUS [GUSTATORIUM], INTEGUMENTUM
COMMUNE DAN MAMMA)
Tersebut di bawah ini berhubungan dengan organon olfactus,
organon gustus, integumentum commune dan mamma.
I. ORGANUM OLFACTUS [OLFACTORIUM]
Regio olfactoria tunicae mucosae nasi
Glandulae olfactoriae
II. ORGANUM GUSTUS [GUSTATORIUM]
- caliculus gustatorius [Gemma gustatoria]
- porus gustatorius
III. INTEGUMENTUM COMMUNE
- cutis
- sulci cutis
- cristae cutis
- retinacula cutis
- toruli tactiles
(foveola coccygea)
- retinaculum caudale
a. PIDERMIS
b. DERMIS (CORIUM)
- papillae
- tela subcutanea
- panniculus adiposus
- terminationes nervorum
- pili
- lanugo
- capili
- supercilia
- cilia
196

- barba
- tragi
- vibrissae
- hirci
- pubes
- folliculus pili
- musculi arrectores pilorum
- flumina pilorum
- vortices pilorum
- cruces pilorum
UNGUIS
- matrix unguis
- vallum unguis
- corpus unguis
- radix unguis
- lunula
- margo occultus
- margo lateralis
- margo liber
- perionyx
- eponychium
- hyponychium
IV. MAMMA
- papilla mammaria
- corpus mammae
GLANDULA MAMMARIA
- processus lateralis [axillaris]
- lobi glandulae mammariae
- lobuli glandulae mammariae
- ductus lactiferi
- sinus lactiferi
Areola mammae
Glandulae areolares
(Mammae accessoriae)
Ligamenta suspensoria mammaria
Mamma masculina
197

NOMINA ANATOMICA
sive
TERMINOLOGIA ANATOMICA

Prof. Dr. Satimin Hadiwidjaja, dr., PAK, MARS

DAFTAR ISI
1. Halaman judul ....................................................................
2. Kata pengantar ...................................................................
3. Daftar isi ............................................................................
4. Bab 1. Pendahuluan ..........................................................
5. Bab 2. Termini generales ..................................................
6. Bab 3. Osteologia ..............................................................
7. Bab 4. Arthrologia ............................................................
8. Bab 5. Myologia ...............................................................
9. Bab 6. Splanchnologia-1 (Angiologia, arteriae) ...............
10. Bab 7. Splanchnologia-1 (Angiologia, venae) ................
11. Bab 8. Splanchnologia-1 (Angiologia,syst.lymphatica) .
12. Bab 9. Splanchnologia-2 (Systema respiratorium) .........
13. Bab 10. Splanchnologia-3 (Systema digestorium) .........
14. Bab 11. Splanchnologia-4 (Systema urogenitale) ...........
15. Bab 12. Splachnologia-5 (Glandulae endocrine) .............
16. Bab 13. Systema nervosum (Meninges, medulla spinalis,
rhombencephalon dan mesencephalon) .........................
17. Bab 14. Systema nervosum (Prosencephalondiencephalon) ..................................................................
18. Bab 15. Systema nervosum (Prosencephalontelencephalon) ................................................................
19. Bab 16. Systema nervosum periphericum ......................
20. Bab 17. Systema nervosum autonomicum ......................
21. Bab 18. Organa sensuum (Organum visus [visuale]) .....
22. Bab 19. Organa sensuum (Organum
vestibulocochleare) ........................................................
23. Bab 20. Organa sensuum (Organum olfactus, organum
gustus, integumentum commune dan mamma) .............
24. Daftar pustaka .................................................................

iii

i
ii
iii
1
3
10
37
48
66
89
101
107
115
127
140
142
154
159
166
179
182
188
196
198

DAFTAR PUSTAKA
Danis D., Kamus Istilah Kedokteran. Gitamedia Press.
Fakultas Kedokteran UI., 2008. Kamus Kedokteran. Edisi Kelima.
Balai Penerbit FK-UI Jakarta.
Gardner E., Gray D.J., O’Rahilly R., 1963. Anatomy. A Regional
Study of Human Structure. 2nd ed. W.B. Saunders
Company. Philadelphia and London.
Gray H., Goss C.M., 1973. Anatomy of the Human Body. 29th ed.
Lea & Febiger. Philadelphia.
Laksman H T., 2005. Kamus Anatomi. PT Penerbit Djambatan.
Jakarta
Marwoto B.J., 2009. Dictionarium. Kamus Latin Populer.
Kompas. Jakarta.
Simanjuntak H., 1986. Kamus Sinonim Antonim. Kesaint Blanc.
Anggota IKAPI. Indonesia
Williams, PL., 1995. Gray’s Anatomy. The Anatomical Basis Of
Medicine and Surgery. 39th ed. Churchill Livingstone.
New York.

198