ANALISIS MISKONSEPSI PADA BAGIAN MATERI MEKANIKA DALAM MATA KULIAH FISIKA DASAR I MAHASISWA TPB

ANALISIS MISKONSEPSI PADA BAGIAN MATERI MEKANIKA
DALAM MATA KULIAH FISIKA DASAR I MAHASISWA
TPB FPMIPA IKIP PADANG

, SUMBER I HA161 : 4
I

HOLEKSI

/

:k

Dra. Yulia

,i

(KENATIM

Panalltlan In1 dlblayal olah:
Proyak Operas1 dan Psrawatan Fasllltas IKlP Padang

Tahun Ang aran 1996/ 1997
Surat Parjanjlan K ~ ~ ~ ~ % o . J ~ / P T J 1.4.2/
~ . H ~19943
/N.

Tanggal 10 J u n i 1996
..........................................................................
INSTTIWT KEGCURUAN DAN

ILIMU PENDIDIKAN PADANG

ANAL1SI S MISKONSEPSI PADA BAGIAN MATERI MEKANIKA
DALAM MATA KULIAH FISIKA DASAR I MAHASISWA
TPM FPMIPA IKIP PADANG

PERSONAL1 A P E N E L I T I
KETUA

: DRA.


ANGGOTA : DRA.
DRA.

Y U L I A JAMAL
YURNETTI,

M PD.

ERMANI A T 1 RAMLI

ABSTRAU
ANALISIS MISKONSEPSI PADA BAG1 AN MATERI MEKANIKA DALAU
MATA KULIAH F I S I K A D E A R I )3AHASISWA TPB FPMIPA I K l P PADANG

CDra.
tahun

Sejak

akademik


m e 1 aksanakan

tel a h

Y u l i a Jamal dkk.3
1990/1891 FPMIPA IKIP Padang

program

be1 a jar

kegiatan

mengaJar

mengacu kepada k u r i kulum MIPA LPTK, yang mengenal adanya
y a i t u pada t a h u n pertama,

Tahap P e r s i apan B e r s a m a C TPB3,


mahasiswa FPMEPA d i b e r i mata k u l i a h yang sama untuk semua
S a l a h s a t u mata k u l i a h t e r s e b u t

jurusan.

I.

Dasar
Fisika

Salah

Dasar

satu

a d a l a h materi

I


mahasi s w a

mata k u l i a h i n i
dasar

materi

unit

dapat

f i si k a , s e b a g a i

dari

terbesar

dalam


Diharapkan

dari

yang

mekanika.

adalah F i s i k a

memahami

konsep-konsep

wawasannya

d a la m

menyel esai kan


soal

penambahan

r u a n g l i n g k u p MIPA.
mahasi s w a

Kenyataannya
secara matematis,

dapat

t e t a p i kurang m e n g e r t i pemahaman konsep

fisi s. Pemahaman secara f i si s menuntut

tersebut

secara


konsepsi

yang benar

o l e h mahasiswa t e r h a d a p m a t e r i

Sehubungan dengan ha1 i t u p e n e l i ti
mana

konsepsi

mahasi s w a

terhadap

ini.

i n g i n melihat s e j a u h

materi


mekanl k a

dan

hubungannya dengan h a s i 1 be1 a j a r F i si k a Dasar I .
Popul a s i penel i ti a n 'i n i a d a l a h mahasi s w a FPMI PA yang
mengambil mata k u l i a h F i s i k a Dasar I pada s e m e s t e r J u l i Desember 199g. sebanyak 5 1o k a l
secara acak
Data

tiga k e l a s dari

penel i ti an

tentang

mekanika

kuliah Fisika


Data

Sedangkan s a m p e l d i ambi 1

l i m a k e l a s Fisika hsar

berupa

hasi 1

CTKW,

dan

tes
has11

konsepsi
belajar


I.

mahasiswa
dalam

mata

I.

Dasar

has1 1

.

penel i ti a n

d i 01a h

dengan

a n a l i si s

p e r s e n t a s e untuk m e 1 i h a t ti n g k a t miskonsepsi yang d l a l a m i

01e h mahasi s w a d a l a m m e t e r i
interaksi

dengan

mekani k a ,

dan kecender ungan

pengetahuan d a r i h a s i 1 p r o s e s b e l a jar
pengetahuan

Sel a n j u t n y a

yang

d i 1 akukan

berasal
a n a l i si s

dari

mengaJar

11ngkungan.

k or el a s i

antara

m i skonsepsi
belajar

d i a1ami

yang

mata

dalam

01e h

mahasi s w a

Fisika

Dasar

kuliah

I.

dan

hasi1

Berdasarkan

a n a l i si s d i p e r 01e h h a s i 1 s e b a g a i b e r i k u t :

1.

Tingkat

miskonsepsi

IK I P

FPMI P A

yang d i a l a m i

Padang

angkatan

o l e h mahasiswa

1QQ8/1QQ7d a l a m

TPB

materi

mekani k a c e n d e r u n g ti nggi .

2.

Jawaban

mahasiswa

TPB FPMIPA I K I P PAdang a n g k a t a n

1Q98/1997 yang mengal ami m i s k o n s e p s i c e n d e r ung k e p a d a

si t u a s i

d a n s i t u a s i s i m b o l i k , dimana ter j a d i

konflik

per tentangan

antara

pengetahuan b e l a j a r formal
i n t u i ti f

pengetahuan

.

atau

Banyak

yang

faktor

dengan

d a n t i d a k b e r i n t e r a k s i nya
pengetahuan

dengan p e n g e t a h u a n be1ajar f o r m a 1
3.

i n t u i ti f

pengetahuan

1i ngkungan

di

.

mempengar u h i

ter j a d i

mengapa

k e s a l a h a n k o n s e p s i d a l a m d i r i mahasiswa , d i a n t a r a n y a
yang

terungkap

atau

pengetahuan

dala m

s e h a r i -hari

konsepsi ,

1i ngkungan

f a k t o r . pengetahuan

mahasi s w a

d ir i

k e s a l ahan

adalah

yang

yang

m e 1e k a t

kadang-kadang

s u l it

dan

sudah

di

mengandung

berinteraksi

dengan

p e n g e t a h u a n be1 a j a r f o r m a 1
Penelitian

ini

masih

terbatas

pada

yang sempi t , m a k a p e r l u d i l a n j u t k a n untuk
yang

lebih

kompl e k s .

luas
Begi t u

dan

pada

j uga

sisi

masih

ruang

ruang lingkup

permasalahan

banyak

yang belum t e r u n g k a p d a l a m p e n e l i t i a n i n i
ber ikutnya

f a k t o r -f a k t o r t e r s e b u t .

d i h a r apkan

yang

f a k tor -f a k t o r

yang menyebabkan ter j a d i nya k e s a l a h a n k o n s e p s i
p a n e l i ti a n

lingkup

.

lebih

1a i n

mahasi s w a

Oleh s e b a b i t u

dapat

mengungkap

k::ec~i.D i s a m p i r ~ gi s t i l a h
i s t i 1a h

beberapa

framework.

CDriver,

yang

digunakan,

19SlI.

a1 ternut i f

1 9 7 7 3 d a n chi Ldren theori , CGil b e r t.,

lfr82'.

y a n g s e r i n g d i p a k a i u n t u k m e n g h i n d a r i l a b e l sulcrh. I s t i l a h i n i
j u y a n ~ e n u n j u k k a n bahwa n r i s k o n s e p s i
bagian d a r i

s i s w a seringkali

merupakan

t e o r i s i s w a yang dengan s e n d i r i n y a cukup l o g i s dan

1umayan k i n s i s t e n , w a l a u p u n t i d a k s e s u a i d e n g a n p e n d a p a t
i 1 muan.

Jukkan

Istilah-i stilah
bahws.

tersebut

"kebenaran"

f i l s a f a t i lmu d e w a s a i n i

.

a t a u salah. S t r i k e C1983

juga

dalanr i l m u

Mahadeva

C 1983

:

tidaklah

:

niutlak

nlenunnienurut

benal-

723, n r e n y a t a k a n bahwa m i s k o n s e p s i
pula

terjadi

2683, m e n y a t a k a n

" t h e myth modern s o c y e t y " .

untuk

m a k a t i d a k l a h d i g u n a k a n 1a b e l

b u k a n l a h s u a t u k e s a l a h a n d a n bukan
tap.

digunakan

para

s e c a r a niene-

mi skonsepsi

sebagai

L e b i h l a n j u t i a m e n j e l a s k a n bahwa

:

I u s e t h e word n ~ i s c o n c e p t o nt o d e s c r i b e t h o s e c o n c e p t u a l
e r r o r s whose o r i g i n a r e t r a c e a b l e t o t h e h i s t o r i c a l
d e v e l o p m e n t o f s o p h i s t i c a t e d a n d e s o t e r i c c o n c e p t s them
s e l v e s and a r e t h e r e f o r e i n a d v e r t e n t l y murtured by
s c i e n t i s t s . t e a c h e r and textbooks.
Jadi

nriskonsepsi

tidak

s e c a r a h a t i -hati

perlu

terjadi,

kalau konsep diberikan

oleh guru a t a u para a h l i .
penger ti an-penger ti a n d i

Eerdasarkan

a t a s , d a p a t d i si ni-

d i si mpul k a n bahwa m i s k o n s e p s i a d a l a h k o n s e p s i

mengenai

konsep

tea- t e n t u y a n y b e r b e d a dengar? k o n s e p y a n y d i niaksudkan 01 e h p a r s
ilmuwan

atau

nrasyarakat

ilniiah,

dan

bukanlah

nierupakan

keyakinan p e s i s t e n .
B e r g C19Y1

:

201 nrenyi nipul k a n f ak t a - f ak t a t e r j a d i nya n i i s -

k o n s e p s i , a n t a l - a 1a i n s u l i t n y a m i s k o n s e p s i d i p e r b a i k i , s e h i n g ga

te r us

nlener u s

mengganygu.

p e r s o a l a n f i s i k a :fang

b i 1a

t e r ut-ama

d i hadapkan

agak s u l i t . S e r i n g k a l i t e r j a d i

regresi ,

, m i s k o n s e p s i b i s a muncul keniba-

a r t i nya n r e s k i pun s u d a h di a t a s i

1 i , set-el a h b e b e r a p a w a k t u .

pada

F a k t a j u g a menunjukkan bahwa s i a p a

- - ja

d a p a t t e r k e n a n l i s k c l n s e p s i , b a i k si swa/mahasi s w a , g u r u y d o -

sen,

bahkan

p e n e l i ti

1 uput

dari

miskonsepsi

siswa

yang

+-ergolong

dapat

menghinggapi

=.A

a t a u p r o f esor

sekalipun

.

tidak

Miskonsepsi

bodoh

siswa

atau

yang

kurang

pandai.

ternyata

tidak

hanya

ter j a d i

pada

pandai,

tetapi

juga

satu

ha1

yang

menyadari

sangat

mempri h a i n k a n a d a l a h g u r u s e n d i r i

tidak

rniskonsepsi

y a n g 1a z i m d i m i 1i k i o l e h s i s w a n y a ,

s e h i n g g a t i dak d a p a t nlenye-

s u a i k a n p e n g a j a r a n yang d i b e r i k a n d e n g a n m i s k o n s e p s i t e r s e b u t .

D.

Ti ga Benf..uk
Pines

T e r J a d i nya M i s k o n s e p s i

E West

C1983

:

pengetahuan i n d i v i d u ada dua,
p r o s e s be1 a j a r f o r m a 1 .
dengan

rasi

pengetahuan
berasal

dal-i

atau

proses

yakni

dari

bahwa

disebut

be1 a j a r f ornral

dari integintuit i f ,

pengetahuan

pengetahuan

sumber

lingkungan dan d a r i

Pengetahuan yang bersumber

1i n g k u n g a n ,

dasar

mengernukakan

47-48>

nai f .

adalah

Sedangkan

yang

pengetahuan

yang

d i p e r 0 1 en setel a h nrengi k u t i b e l a j a r d a n penibel a j a r a n .
P e n g e t a h u a n yany b e r a s a l d a r i 1i n g k u n g a n d i p e n g a r u h i ol e h
ballasa.

kebudayaan o r a n g t e r s e b u t ,

d a n 1a i n

sebayainya,

yang

d i d a p a t n y a d a r i h a s i 1 i n t e r a k s i d e n g a n 1i n g k u n g a n n y a t e r s e b u t ,
nli s a l nya k e l u a r g a ,

ten~an. t e l e v i s i

,

d a n l a i n - l a i n.

Karakkerf

S-

b e r d a s a r k a n keyaki nannya.
Pengetahuan yang b e r a s a l

dari

pembel a j a r a n a d a l a h p e n g e -

t a h u a n y a n y b e r a s a l d a r i buku a t a u d a r i a p a y a n g d i a j a r k a n guru

di

sekolah.

Karakteristik

sunrber

utamanya

ter Ja d i

dala m

adal ah

seorang

a h 1 i Asumber.
be1 a j a r

K e g i a t an

yang

diri

mel-upakan i n t e g r a s i d a r i k e d u a sunlber t e r s e b u t .
kedrra

sunlber

ketaunyki n a n

dari

dengan

ini ,

pengetahuan

ti pe yang

si t u a s i

dapat

terbentuk

karenanya.

yany dimaksud a d a l a h < P i n e s & W e s t ,

P e l - t a~na

:

Si t u a s i

dengan real i L a s e s e o r a n g .
satu

konsep

dapat

konf 1i k

01 e h

s a l ah

satu

berhubungan

erat

Adapun

19833 :

.

yai t u

yang

dengan

duni a

konsep

r e a l i tanya.

yang

ber t e n t a n g a n

lain

Adakal a n y a

si t u a s i o r a n g b i s a menggunakan p e n g e t a h u a n n y a ,

tuasi

si t u a s i -si t u a s i

I a a k a n nreneri m a p e n g e t a h u a n Ji mana

bertentangan

diterim a

dari interaksi

menyebabkan

i n i , yang

berikut

seseor a n g

dan

tidak

pada

suatu

t e t a p i p a d a si -

yang l a i n , i a a k a n nlenggunakan r e a l i t a n y a .
Kedva

:

Si t u a s i k o n g r u e n d i nlana p a d a si t u a s i i n i , r e a -

l i t a s e s e o r a n g ber i n t e g r a s i d e n g a n p e n g e t a h u a n y a n g

nya

dari

sekolah

yang d i s e b u t

dengan

n r e s t i dihilangkan,

K e & isrr

tanpa

:

masalah,

"reality

sehingga

shock",

tidak

artinya

d i t e r i nia-

add

tidak

si t u a s i

ada

yang

b a h k a n perspek t i f n y a n l e n j a d i l e b i h 1 u a s .

Si t u a s i p e n g e t a h u a n si rnbol i k , y a i t u p e n g e t a h u a n

i n t u i ti f s e s e o r a n g h a m p i r t i d a k beri n t e g r a s i d e n g a n p e n g e t a h u -

keadaan

F i si k a ,

ini

dapat

dicontohkan

M e s k i p r ~ n s i s w a sudah m e n i p e l a j a r i
tent-u,

haril

bagi

bahwa

dengan

untuk

jenis

seti a p

u n s u r /'senyawa/campur a n ,

nlereka

d i tanyakan.

ji k a

s e h i ngga

zat

jumlah

d a n bahwa

tersebut

nyawa t e r s e b u t d a p a t d i k e n a l d a r i n i a s s a j e n i s n y a ,
kepada

bahan ter-

niassa d a n v o l u m e c e n d e r u n g t e L a p ,

+ - e t a p a n y a n g d i s e b u t d e n g a n i s t i 1a h m a s s a j e n i s
bedauntuk

jenis.

massa

her

-

u n s u r /se-

namun k e t i k a

d i Lambah,

maka

r o b a g i a n b e s a r a k a n nienjawab bahwa n i a s s a j e n i s n y a b e r t a m b a h
Contoh

tentang

dengan l a j u yang s a m a .

sama,

horizontal
uniumnya
besar

dua

yang

benda

nlassanya

si swa

secara

horizontal

K e t i k a ditanyakan

tentang jarak

ynag d i l e w a t i kedua benda saat tiba d i l a n t a i
akan

men j a w a b

a k a n menempuh j a r a k

h i Lung

E.

adalah

d i 1e m p a r k a n d a l anr a r a h h o r i z o n t a l d a r i k e t i n g i a n y a n g

berbeda,

untuk

1a i n

terpisah,

bahwa

benda

yang

yang l e b i h pendek,
kedua

benda

bermassa

padahal

akan

,

pada

lebih

bila d i

nrelintasi

-

jarak

y a n y sama, k a r e n a w a k t u y a n y d i p e r l u k a n k e d u a b e n d a

s a n ~ p a i d i l a n t a i sarna.

Car a Mencegah d a n M e n g a t a s i M i s k o n s e p s i
Tel a h

mengatasi

banyak

d i 1akrrkan

mi skonsepsi

p e n e l i ti a n

untuk

nrencegah

f i si k a ,

namun

b e 1 um

dala m

d i p e r o l e h cara y a n g

ji t u u n t u k

b e r h a s i 1' rnengoreksi

mi s k o n s e p s i

menghapusnya.

dapat

Adakal a n y a

y a n g d i a1 a m i

s i s w a d a p a t n i e n y e l e s a i k a n soal j e n i s t e r t e n t u ,

si s w a ,

dan

guru

s e h i ngga

namun b i l a sis-

w a d i h e r i s o a l y a n g s e d i k i t b e r b e l i t , k o n s e p s i y a n g s a l a h munoul

lagi.

Srinykali

siswa

yany

baik

dapat

menerapkan

konsep

yany

bend]- d i

mernegang

sekolah,

konsepsi

namun

yang

di

s a l ah.

luar

sekolah,

R e r i kut

ini

111erek.a t

akan

d i sarnpai k a n

b e b e r a p a c a r a y a n g d a p a t d i y u n a k a n unt-uk m e n y a t a s