Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon

Verbatim
Tabel 1: Wawancara dengan partisipan 1
Tanggal 6/6/2014
S
P
H
P

H
P

H
P
H
P

H

P
H


P

H

Isi Percakapan
Selamat siang
Selamat siang juga ade (sambil senyum)
Perkenalkan kaka, beta Chelsea. Mahasiswa Fakultas Ilmu
Kesehatan dari Salatiga. Apakah kaka bersedia beta
wawancara?
Iya, boleh ade
Ini kak, ada informed consent atau surat persetujuan yang
menyatakan kalo kaka bersedia diwawancarai. Kaka baca ini
dolo kalo kaka bersedia, kaka bisa tanda tangan di bagian
blakang.
Oke ade (sambil membaca)
Kaka, jadi nanti wawancara beta rekam pake hp kaka.
Iya ade. Rekam sa
Sebelum mama masuk RS, yang kaka tau mama deng papa
ni, dong su melakukan peran sebagai orangtua deng maksimal

kablom kaka?
Kalo peranan sebagai ortu, mama sudah. Tapi kalo papa baru
50%. Kenapa? Karna papa belum memberikan kasih sayang
itu semua untuk keluarga. Papa masih berpikir kebahagiaan itu
hanya di ukur lewat uang. Sehingga jarak itu terus pisahkan
papa deng keluarga. Sebelum bulan Februari 2014 ini ade,
papa hanya setahun sekali saat natal. Kadang jua dua tahun
sekali.
Kalo bagitu komunikasi antara papa, mama deng anak-anak
bagaimana?
Mengenai komunikasi, antara mama deng anak-anak baik.
Tapi papa deng mama ada jarak. Karna papa kerja di Ternate.
Papa deng anak-anak baik.
Kaka kalo ada jarak antara mama deng papa bagini, dalam
pengambilan keputusan di dalam keluarga sapa yang lebih
berperan?
Pengambilan keputusan dalam keluarga, kepala keluarga yang
berperan dalam pengambilan keputusan ade.

K

1

5

10
15

20

25

30

P
H
P
H
P
H


P
H

P
H

P

H

P
H
P

Berarti yang ambil keputusan par mama masuk RS ni papa
kah kaka?
Iya ade. Tapi kan bicara deng kaka dong lai to deng ade-ade
lai, deng mama pung saudara laeng.
Selama mama di RS cuma kaka sa yang datang jenguk
mama?

Iya ade. Cuma beta sa yang datang lia mama disini. Ade-ade
dong jauh. Papa juga kerja. Jadi cuma beta sa
Lalu mama pung saudara-saudara atau mama pung ipar-ipar
seng datang lia mama?
Kalo dong samua ada di Ambon sini, pasti dong datang lia
mama. Cuma karna jauh makanya seng ada yang datang lia
mama.
Kanapa sampe mama bisa ada disini kaka?
Dolo tu katong keluarga jauh. Papa kan jauh, kamuka tu papa
karja di Ternate, mama tinggal sandiri di Taniwel deng ade-ade
trus beta lai tinggal di Ambon sini. Jadi salah satu faktor sampe
mama jadi bagini tu karna talalu pikiran. Makanya sampe jadi
kaya bagini.
Menurut kaka, mama su ada di RS ni mama butuh kasih
sayang dari keluarga kaseng?
Iya, kalo macam menurut beta pribadi sangat butuh. Karna
kalo seng berikan perhatian par mama takutnya jang sampe
mama lebe tambah pikiran lai.
Dalam keluarga antara kaka, ade-ade, papa atau antara mama
pung saudara-saudara manakah yang memiliki hubungan

paling dekat deng mama?
Kalo yang cukup dekat iya, soalnya beta anak pertama. Jadi
kaya tampa curhat bagitu. Yang laeng kan masih kacil to.
Makanya waktu beta kaluar kuliah ka Ambon sini mama seng
tau mau carita par sapa? Mama kan orangnya pendiam, rumah
di Piru sana jua amper seng talalu bergaul deng tetangga. Jadi
kalo macam antua pung masalah gitu simpan sandiri. Kalo
seng jaga telpon beta lalu katong carita.
Lalu mama seng pernah carita par mama saudara?
Jarang ade. Karna mama saudara-saudara perempuan su
meninggal semuanya.
Mama seng coba telfon mama saudara yang lain saja kaka
trus carita bagitu.

35

40

45


50

55

60

65

H

P
H

P
H

P
H

P

H
P
H

P
H

P

Tergantung masalah apa dolo to ade. Kalo masalah keluarga
ada yang carita ada juga yang seng. Mama juga sudah
bekeluarga. Jadi mama jua kaya seng mau carita masalahnya
ke mama pung keluarga.
Kasih sayang yang kaka dong kasih par mama seperti apa?
Datang lia mama disini, bawa makanan par mama. Barang
mama seng suka makanan disini. Jadi mama mau makanan
apa beta bawa. Setiap hari beta datang lia mama, kalo seng
mama jaga bilang ana-ana ini dong dimana? Seng datang lia
mama.
Kasih sayang yang papa kasih par mama sebagai seorang

suami itu apa saja kaka?
Kalo papa tu kasih perhatian tapi seng full. Paleng lewat telfon.
Itu jua jarang. Karna kalo mau telfon harus ke tempat sinyal
dolo baru bisa telfon. Paleng satu atau dua kali saat natal saja
deng juga termasuk keuangan to ade.
Kanapa papa seng datang liat mama saat mama sakit?
Sakit pertama itu datang ade. Tapi setelah itu sampe papa
seng karja lai seng datang. Karna ijin cuti seng bisa tarus-tarus
ade.
Bagaimana kaka bage waktu antara kaka pung kuliah deng
datang lia mama disini?
Kalo macam beta skarang ni kebetulan su selesai kuliah, jadi
ada waktu full sambil tunggu ijasah kaluar jadi bisa lia mama.
Jadi dalam saminggu atau sabulan bagitu, kaka datang lia
mama barapa kali?
Mama saki yang ini ni beta kan balom pung pekerjaan, jadi
waktu pertama antua saki di rumah beta langsung pulang ka
Piru lia mama. Sedangkan kalo di rumah sakit sini, pagi deng
sore beta datang lia mama disini. Kalo dalam satu minggu tu
bisa setiap hari. Seng terhitung ade.

Bagaimana keluarga mendorong mama supaya bisa
berinteraksi dengan orang lain?
Waktu pertama kali maso bole, masih gabung deng orang gila
samua to, itu mama sadiki taku. Beta bilang mama bicara deng
dong supaya jang mama sandiri. Tapi mama seng mau bicara,
mama taku.
Sebelum masuk RS, mama bergabung dalam perkumpulan di
sekitar lingkungan rumah seng kaka?

70

75

80

85

90

95


100

H

P
H
P
H

P
H
P
H
P
H

P
H
P
H
P
H

P
H
P
H
P

Kalo Ibadah mama aktif di Gereja. Mama masuk Ibadah
Minggu. Baru disana jua kan setiap hari tu di mama dong
Gereja disana, kebanyakan tu doa malam sama doa pagi hari
dong doa di Gereja. Barang kan masih balom kaya Kota jadi
balom luas, jadi mama bajalan saja.
Kalo doa malam deng pagi tu biasa jam barapa saja kaka?
Malam jam 07.00 pagi hari jam 05.00. Itu jemaat semuanya
doa di Gereja. Mama pi deng ade-ade.
Lalu mama pung interaksi dengan warga sekitar bagaimana
kaka?
Baik. Dong disana samua kanal mama baik. Tapi seng samua
kanal antua deng seng talalu menyatu deng dong yang seng
kanal to. Antua kan orangnya pendiam.
Mama kan masuk Ibadah, pi berdoa pagi deng malam to kaka,
ada kaseng kaka, peran yang mama lakukan di masyarakat?
Mama seng jadi apa-apa. Ibu rumah tangga biasa saja.
Kalo mama sakarang su di RS bagini, bagaimana tanggapan
masyarakat disana dengan mama pung kondisi skarang?
Beta seng tau skarang dong pikir bagaimana. Tapi pasti dong
pikir mama ni gila.
Kaka dong ada barapa basudara?
Kalo katong empat orang. Tapi beta yang paling tua. Yang
nomor dua masih SMA klas 1. Nomor tiga SMP klas 1. Yang
bongso masih klas 2 SD.
Ada yang su menikah kaka?
Beta yang tua saja balom apalai ade-ade lai (sambil tertawa)
Sapa yang jadi tulang punggung keluarga?
Papa to ade.
Papa karja apa kaka?
Papa sampe Februari kemarin tu karja di perusahan tambang
di ternate sana. Pas perusahan tambang tutup jadi skarang
ada su pulang di Piru jadi serabutan. Apa sa yang bisa par
karja, karja.
Papa karja skarang ni, papa pung pendapatan brapa kaka?
Sajuta tu bisa ade. Ada yang kurang ada yang lebih.
Tergantung pekerjaan to ade.
Mama masuk RS ni bayar sandiri atau pake jamkesmas?
Pake jamkesmas
Dapa tau mama saki bagini pas kapan kaka?

105

110

115

120

125

130

135
140
145

150

155

H

P
H

P
H
P
H
P
H

Pertama kali tu akhir Mei tahun kamareng. Yang dapa tau tu
kaka pung ade nomor tiga karna dong yang tinggal deng
mama to ade.
Akang pung gejala awal kaya bagaimana?
Mama bicara sabarang-sabarang, tidor deng makan seng
teratur lae, aktifitas hari-hari pun terganggu kayak seng masak
deng bacuci lai.
Pas tau mama saki bagini, pertama kali yang dilakukan apa
kaka.
Bawa mama ka RS. Biar katong tau mama pung sakit to.
Daripada ditebak-tebak seng pasti.
Kaka, katong sampe disini dolo e. Nanti beta hubungi kaka,
katong lanjut lai.
Ok ade.
Danke kaka
Sama-sama ade

160

165

170

175
180

Tabel 2. Wawancara dengan partisipan 1
Tanggal 12/6/2014
S
P
H
P
H
P
H

P
H
P
H

Isi Percakapan
Selamat sore kaka
Selamat sore juga ade
Kaka katong lanjut wawancara lai e
Iya ade.
Apakah keluarga selalu meluangkan waktu berikan perhatian
par mama?
Kalo perhatian diberikan. Tapi seng selalu. Papa jauh di
Ternate. Keluarga lainnya juga jauh-jauh semuanya.
Sebelumnya mama di Taniwel tinggal deng ade-ade saja.
Perhatian kaya apa yang kaka dong kasih?
Kaka jaga datang lia mama tiap hari to ade. Biar cuma
sebentar yang penting kaka datang lia mama.
Menurut kaka, kaka deng keluarga su kasih perhatian par
mama dengan maksimal kablom?
Kaka dong kasih ya semampu kaka kasih saja. Datang lia

K
185
190

195

200

205

P

H

P
H

P
H

P
H

P

H

mama, bawa makanan par mama. Yang mama mau, kaka
kasih ade.
Selain dari pihak RS yang mengingatkan mama untuk
membersihkan diri, apakah keluarga juga mengambil bagian
mengingatkan mama selalu untuk membersihkan diri?
Soal bersih-bersih diri, mama itu orangnya paling bersih.
Saling mengingatkan untuk mandi pun beta jaga kas inga
mama.
Untuk minum obat, kaka juga rajin kasih ingat mama kaseng?
Kalo obat pasti dan itu penting e ade. Karna kalo mama lupa
minum obat saja, kemungkinan besar akan kambuh lagi. Jadi
beta slalu kasih inga mama soal apapun ade. Beta mau mama
cepat sembuh. Jadi apapun beta lakukan par mama. Kas inga
antua segala macam. Dari yang tadi ade tanya itu, makan,
obat, mandi, samua beta kasih inga mama.
Dari keluarga ada yang mengingatkan mama par hal-hal yang
menyenangkan kaseng kaka?
Kalo soal itu mungkin yang selama ini kaka kurang biking
akang. Ade-ade dong telfon sampe kadang-kadang kaka yang
jadi pastiu lai (sambil tertawa). Hampir tiap jam telfon tarus.
Tapi ade-ade dong jua jarang kasih inga mama tentang hal-hal
yang menyenangkan. Tapi lebih sering tanya kapan mama
pulang? Karna maklum jua ade seng ada orang yang lia adeade dong. Ada papa juga tapi ade-ade seng talalu nyaman to.
Dimana-mana mama tetap mama saja.
Kanapa sampe ade-ade dong seng talalu nyaman deng papa?
Itu karna papa pi karja diluar pas ade-ade dong masih kacil.
Dong hanya tinggal deng mama. Jadi dong tiga tu kurang
nyaman deng papa.
Sebelum mama sakit dan saat mama ada di RS sampe
skarang, pernah keluarga mengenalkan mama dengan orang
lain diluar sebagai bagian dari keluarga kaseng kaka?
Mama sebelum sakit itu mama juga harus kanal setiap orang
yang kaka kanal to ade. Kaya tamang-tamang, dosen-dosen
atau siapapun itu, mama harus kanal. Saat mama sakit, untuk
kaka pribadi kalo ada yang datang, kenalkan saja. seng perlu
malu deng mama pung sakit. Kalo sebagian keluarganya kaka,
dari pihak mama ada yang malu ade. Tapi kalo samua orang
malu deng mama, sapalai yang mau lia mama.

210

215

220

225

230

P

H

P
H

P

H

Bagaimana papa deng ade-ade? Apakah papa deng ade-ade
juga kasih kanal mama par orang lain? Atau biasanya ada
yang tanya tentang mama par papa deng ade-ade, dong
tanggapi bagaimana kaka?
Kalo papa beta kurang tau e ade papa tanggapi akang
bagaimana? Soalnya papa seng carita-carita par beta. Tapi
yang beta tau ade-ade dong tu, kalo ada yang tanya mama,
dong bilang mama ada di Ambon ada saki. Dong seng malu
deng mama pung kondisi sakarang ini. Yang kamarengkamareng tu beta ada pulang ka Piru lia ade-ade dong, lalu
dong tanya beta kapan mama pulang? Sebelum beta jawab
dong, beta bale tanya dong, dong malu kaseng deng mama
pung kondisi sakarang ini. Lalu beta pung ade nomor dua
jawab, kanapa musti malu deng mama pung kondisi? Beta
pung mama, beta sayang antua. Jadi beta seng mau malu par
beta pung mama sandiri. Lalu beta ade nomor tiga bilang,
katong sayang mama. Bilang mama capat pulang jua. Bagitu
ade. Lalu kaka bilang, nanti mama pulang par dong. Serahkan
par dokter yang tangani mama deng jang lupa berdoa par
mama.
Lalu bagaimana deng ade yang bongso?
Kalo dia kan masih kacil, jadi balom tau apa-apa. Kalo ada
yang tanya mama dari dia, dia cuma jawab mama ada di
Ambon.
Kalo mama pung saudara-saudara deng mama pung ipar-ipar
bagaimana kaka, apa dong jua bagitu kasih kanal mama par
orang laeng?
Yang tadi kaka su bilang, ada sebagian mama pung keluarga
yang malu deng mama. Apalai mama pung sudara laki-laki
yang seng pernah datang lia mama, seakan-akan
mengasingkan mama dari keluarga. Jadi kemungkinan yang
malu deng mama sa kapa yang seng mau kas kanal mama par
orang laeng. Tapi kalo yang sayang mama, beta yakin ada
yang tanya mama, dong pasti akan kasih kanal to. Biar mau
bilang apalai, busu-busu orang sudara tu sudara jua ade. Kalo
mengenai mama pung ipar-ipar, beta seng tau e ade. Karna
dong jua dari dolo seng suka mama. Puji Tuhan, kalo dong
anggap mama ni bagian dari dong, lalu ada yang tanya mama
dong akan jawab to. Tapi kalo seng jua, seng apa-apa ade

235

240

245

P

H

P
H

P
H

P
H

P
H

(sambil tersenyum).
Kalo dengan keadaan keluarga yang seng nyaman seperti ini,
bagaimana dari kaka dong membuat mama nyaman
berkumpul deng keluarga lainnya?
Kayanya seng lai kapa ade. Dari papa pung keluarga mama
seng nyaman, mama deng ipar-ipar deng mama mantu seng
cocok. Beda pendapat deng beda prinsip. Jadi mama su seng
nyaman lai. Kalo dari mama pung sudara-sudara kalo katong
ada bakumpul pasti mama nyaman sa ade. yang tadi kaka
bilang, busu-busu orang sudara tetap sudara jua.
Kaka dong pernah tanya mama pung perasaan seng kaka?
Kalo soal perasaan tu, beta tanya ade. katong lebih banyak
pikir mama perasaan. Makanya selain ada penjelasan dari RS
tantang pasien-pasien beta juga jelaskan par mama. Pertama
tentang image RS yang awalnya adalah RSJ skarang su jadi
RSKD.
Kalo kaka tanya mama perasaan, mama biasanya bilang apa?
Mama bilang, mama seng saki. Mama mau pulang lia ade-ade
dong. Mama kalo bilang bagitu, katong perasaan su sedih lai
to ade. Seng tega lai dengar mama bilang bagitu. Tapi demi
kesembuhan mama, dokter lebih tau to ade. Mama memang
harus nginap katong mau bilang apa?
Bagaimana keluarga memberikan informasi mengenai
penanggulan mama pung sakit sakarang ini?
Kalau dari keluarga papa, dong bilang orang biking mama,
bulan baru lah, mengingat katong kan masih tinggal di
kampong to ade. Jadi kepercayaan itu masih ada. Tapi kalo
dari kaka pribadi, kaka cuman mau bawa mama ke RS. Karna
kaka sandiri su seng percaya bagitu-bagitu lai. Kalo dari
keluarga mama, ada yang berpikir mungkin ada kesalahan dari
orang tua dahulu yang harus di cari tau, diakuin dan
sombayang kasih selesaikan akang to ade. Jadi
pengobatannya selain dari dokter, juga koreksi katong pung
kehidupan dan minta ampun ke Tuhan.
Ada hal-hal yang keluarga sampaikan par mama berkaitan
deng mama pung kesehatan kaseng?
Ada to ade. Kaka bilang jang pikiran-pikiran. Hidup itu santai
saja. Kalo mama pikiran nanti mama seng sembuh-sembuh
deng mama harus rajin minum obat.

250

255

260

265

270

P
H
P

H

P
H
P
H

P
H

P
H

Kaka bilang bagitu trus mama pung respon bagaimana?
Mama cuma bilang iya saja
Apakah dari keluarga megingatkan mama untuk belajar hal-hal
yang baru atau menyarankan mama untuk menonton, baca
koran atau sebagainya?
Kaka juga bilang buat mama seperti itu, cuma tidak ada tv
untuk pasien-pasien jadi dong seng bisa nonton tapi ada juga
kan rehabilitas yang dilakukan dari pihak RS to. Keluarga juga
dilarang jenguk pasien sering-sering. Karena mereka bukan
seperti orang sakit pada umumnya, mereka masih bisa
beraktifitas sendiri. Kadang juga katong datang besuk, seng
dapa lai. Karna mama dong ada iko rehabilitasi. Kalo ade jaga
dapa kaka di RS itu karna kaka yang bandel. Kaka seng mau
mama berpikir kalau katong su lupa mama. Makanya setiap
hari kaka usahakan datang lia mama, biar capat-capat saja
lalu pulang.
Dari keluarga ada yang menyediakan fasilitas par mama
kaseng?
Seng ade. Itu keterbatasan finansial.
Lalu bagaimana deng mama pung peralatan membersihkan
diri?
Peralatan membersihkan diri, seng perlu ditanya lai ade. itu
wajib disediakan. Bukan wajib lagi, kebutuhan samua tu ade.
Kalo pakaian bersih, kaka jaga bawa mama pakaian ganti itu.
Pakaian kotor kaka bawa pulang cuci dirumah ade.
Keluarga suka bali mama pung barang yang paling mama
suka seng kaka?
Kalo bali, biasanya bali mama pung kalung kaseng anting.
Bukan mama saja tapi beta juga dengan ade-ade, itu waktu
papa masih kerja di Ternate di perusahan tambang. Tapi pas
papa stop kerja empat bulan terakhir ini dan sekarang sudah
jadi serabutan, su seng bali barang-barang berharga lai.
Keluarga sering mengajak mama berinteraksi dengan orang
lain seng kaka?
Oh, waktu di RS yang tadi kaka bilang kalo sampe masuk RS
yang mempunyai peranan dan waktu lebih banyak kan bukan
keluarga lae to ade. Jadi rehabilitasi tu mencakup semuanya.
Membangun kepercayaan dari pasien, buat mereka untuk tidak
minder, dan sebagainya.

275

280

285

290

295

300

P
H
P
H

P
H
P
H

P
H

P
H

P
H

Setiap hari kaka juga bawa pakaian par mama?
Iya, ade. kaka jaga bawa mama pakian bersih trus.
Adakah keluarga yang mengasingkan mama dari keluarga
pung kehidupan seng kaka?
Hanya mama punya ade laki-laki tu saja yang seng pernah
jenguk mama to ade. Bisa dibilang antua asingkan mama. Tapi
keluarga yang laeng seng ade.
Apakah keluarga menganggap bahwa mama sakit seperti ini
merupakan aib bagi keluarga?
Iya ade. Ada keluarga yang menganggap kalo mama ini biking
malu-malu dong ade. Seng samua keluarga e, tapi ada.
Kalo mama minum obat teratur, kaka dong biasanya
memberikan pujian par mama kaseng?
Beta selalu bilang mantap. Minum obat biar mama istirahat
teratur deng seng talalu banya pikiran, mama juga bisa tenang
supaya mama cepat bae, lalu mau pulang.
Keluarga ada yang menyemangati mama seng disaat mama
sedih?
Itu pasti. Kalo lia mama muka su seng enak, beta pasti tanya,
mama ada kanapa? Nanti mama bilang mama inga ade-ade
dong.
Bagaimana keluarga menanggapi mama pung keluhan saat
berada di RS?
Yang tadi kaka su bilang. Kaka dong samuanya seng tega lai
pas dengar mama bilang mau pulang. Kaka sandiri saja
datang jenguk mama lalu mau pulang pi kasih tinggal mama
sandiri di RS saja berat. Tapi demi kesembuhan mama, dokter
lebih tau to ade. Mama memang harus nginap, katong mau
bilang apa? Yang pasti semuanya sedih tapi katong
percayakan semuanya ke dokter.
Apakah keluarga memberikan dorongan par mama supaya
cepat sembuh?
Soal dorongan pasti to ade. Sapa juga yang seng mau dia
mama cepat sembuh. Apapun kaka lakukan ade, supaya
mama bae capat. Datang di RS ada suster yang marah, karna
datang su lewat jam berkunjung kaka seng pastiu lai ade yang
penting kaka datang lia mama (sambil tertawa). Apalae
skarang ni kaka balom dapa karja to, jadi kaka waktu full
samua par mama saja. Supaya jang mama pikir katong lupa

305

310

315

320

325

330

335

P
H
P
H

mama. Kalo seng datang lia mama sahari saja, mama su pikir
kalo katong su seng pastiu deng antua lai (sambil tertawa).
Kaka, beta rasa cukup untuk hari ini kaka. Nanti beta hubungi
lai kaka kalo beta masih membutuhkan data.
Iya ade, nanti sms saja.
Danke banya kaka. Tuhan Yesus Memberkati
Sama-sama ade. Sukses buat skripsi. Tuhan Yesus
Memberkati juga.

340
345

Tabel 3. Wawancara dengan partisipan 2
Tanggal 7/6/2014
S
P
E
P

E
P

E
P
E
P
E
P
E
P
E

Isi percakapan
Hallo kak, selamat siang
Iya, selamat siang
Kaka, sesuai dengan yang tadi sudah dijelaskan kepala
ruangan bahwa beta sementara melakukan penelitian disini,
dan beta sedang memerlukan data dari kaka sebagai keluarga
dari Y, beta minta kesediaan kaka untuk beta wawancarai.
Apakah kaka bersedia?
Iya ade. Bisa
Jadi kaka, sebelum beta mulai. Beta minta waktu sebentar
kaka baca informed consent atau surat persetujuan ini lebih
dulu kak, kalo kaka bersedia bisa kaka tanda tangan di bagian
belakang sebagai bukti bahwa kaka setuju untuk melakukan
wawancara dan wawancara ini akan direkam menggunakan
handphone.
(Diam dan membaca). Boleh ade, Cuma beta seng ada pena.
Kasih pena lah beta tanda tangan.
Ini kaka (sambil memberikan pena).
Ade mau mulai darimana?
Oke kak. Begini, Y saki ni papa deng mama datang lia kaseng
kaka?
Papa deng mama seng pernah datang lia. Dong tinggal di
Dobo sana.
Papa deng mama tau kaseng kalo dong pung ana (Y) saki
kaya bagini?
Dong tau ade.
Lalu kanapa, papa deng mama seng bisa datang?
Ade, beta seng tau lai deng papa mama. Tapi ini tampa tinggal
jauh dan juga faktor ekonomi lai to ade.

K
350

355

360

365

370

375
380

P
E

P
E

P
E
P
E

P
E

P
E
P
E
P
E

Menurut kaka, papa deng mama su melakukan peran sebagai
orangtua dengan maksimal kablom?
ade, kaka tau ini faktor ekonomi juga yang biking papa deng
mama seng bisa datang lia Y disini. Tapi dong pung ana yang
saki kaya bagini saja dong seng datang lia, bagaimana mau
bilang maksimal? Kalo bilang maksimal tu, ana ada saki
datang lalu lia. Usaha bagaimana kah supaya dapa uang, lalu
datang lia Y disini bukan tinggal disana tarus saja. Y juga kan
butuh perhatian dari orangtua, apalai su masuk RS ni yang par
katiga kali.
Lalu bagaimana komunikasi antara kaka deng papa mama
deng Y?
Kalo Y ni kan ana bongso to ade. Kalo papa deng mama seng
ada kabar, seng telfon nanti Y yang jaga telfon papa deng
mama.
Lalu komunikasi antara kaka deng papa mama bagaimana?
Kalo deng kaka, kadang-kadang sa baru katong telfon-telfon
lalu bacarita.
Tapi kaka deng Y pung hubungan antara mama deng papa
baik-baik saja to kaka?
Iya ade, sebenarnya bae-bae saja. Cuma kadang-kadang
emosi lae to ade. Ana parampuang ada saki, masuk RS
sampe su katiga kali, seng datang lia bagaimana lai? Seng
bisa usaha bagitu kah par dapa uang lalu datang lia ana
parampuang yang ada saki ni. Padahal kaka kalo ada labe,
kaka kirim par papa deng mama lai, biar cuma sadiki. Itu sa
yang sebenarnya kaka seng suka dari papa deng mama.
Lalu yang ambil keputusan bawa Y ka RS ni sapa kaka?
Beta, beta pung ade laki-laki, beta pung laki, deng beta pung
ipar karna katong tinggal sarumah to ade. Lalu bilang papa
deng mama, papa deng mama setuju lalu bawa kasini. karna Y
ni hanya stres deng dia pung skrpisi saja jadi biking dia kaya
pikiran bagitu lalu mulai marah-marah yang seng jelas dalam
rumah. Pembimbing putar-putar Y lai jadi biking Y emosi,
akhirnya jadi bagini ade.
Sejak kapan Y jadi seperti ini?
Tahun lalu ade, sekitar bulan Januari Y bagini.
Ada keluarga lain yang menderita gangguan jiwa sebelumnya
kaka?
Seng ada ade. Ini hanya karna skripsi saja ni, lalu seng kuat
tahan banting deng akang, lalu biking Y jadi bagini.
Kalo Y dalam keadaan seperti ini, menurut kaka Y butuh kasih
sayang kaseng?
Menurut beta, Y butuh kasih sayang. Bukan Y saja, samua
orang juga butuh kasih sayang. Beta pikir Y saki sampe katiga

385

390

395

400

405

410

415

420

P
E

P

E

P
E

P
E

P
E

kali ni karna seng ada perhatian dari papa deng mama to
karna jauh. Faktor ekonomi juga yang biking papa deng mama
seng bisa datang lia Y. Pas ada dapa masalah kaya bagini,
seng tau mau lari kamana lai, lalu simpan sandiri akhirnya
pikiran lalu mulai marah-marah.
Kasih sayang yang kaka kasih par Y seperti apa?
Katong harus jaga Y deng bae-bae. Katong harus jaga Y
supaya jang saki kombali lai. Datang jenguk Y tiap hari. Katong
berdoa supaya Y cepat keluar, supaya bisa sama-sama deng
katong lai.
Berarti dalam sahari, berapa kali datang besuk Y kaka? Dua
hari sakali pagi deng sore saat jam besuk atau sahari sakali
saja?
Kalo beta datang besuk tu pagi hari. Pulang antar beta ana pi
skolah, langsung beta pi pasar, pulang beta mamasa beta kasi
siap Y makanan skali to. Kalo beta pung laki seng bisa datang,
karna ada karja di ACC dari pagi sampe malam, nanti kadangkadang minta ijin seng masuk karja, baru katong dua pi besuk
Y. Nanti sore baru beta pung ade laki-laki deng dia pung bini
datang. Ade laki-laki ini Y pung sudara kembar. Katong bage
waktu to ade. Soalnya kaka seng bisa datang sore karna harus
manyimpang dalam rumah sore-sore to, kaka ada biking kue
juga par bajual tambah-tambah penghasilan, kaka harus
mamasa par katong makan malam, jadi seng bisa datang.
Beta pung ade laki-laki deng bini, dong hanya bisa datang
sore, tapi bini seng bisa datang setiap sore karna dia ada
kesibukan kampus lae to. Kalo ade laki-laki dia karja dari pagi
sampe sore abis itu baru dia bisa pi ka RS lia dia sudara
kembar.
Lalu keluarga yang laeng seng datang besuk?
Katong basudara kandung yang di Ambon cuma tiga orang
saja deng Y ni tamba beta pung laki deng ana deng katong
pung ipar saorang saja. Y pung sudara kembar pung bini.
Yang laeng samua seng di Ambon. Yang besuk, katong yang
di dalam rumah sa. Baku ganti datang par lia Y disini.
Dari kaka basudara kandung, mana yang pung hubungan
paling dekat dengan Y?
Katong samua yang dirumah. Tapi yang paling dekat deng Y
itu dia sudara kembar. Sudara kembar ni biar bagaimana lai
biar cape apalai ade, kalo pulang karja bagitu tetap harus
datang ka RS sini lia Y.
Bagaimana kaka membagi perhatian, bagi kasih sayang antara
kaka pung suami, anak, deng Y?
Kaka itu yang penting pagi-pagi urus kaka pung ana dolo to,
dia kan harus pi skolah. Kaka pung suami juga harus pi kerja,

425

430

435

440

445

P
E

P
E

P
E

P
E

P

E

P
E
P

jadi kaka harus lia samua dolo, baru kaka bisa datang lia Y
disini. Sambil urus samua-samua yang ada dirumah, kaka
tunggu jam besuk lai to baru kaka datang.
Berapa banyak waktu yang kaka habiskan dengan Y?
Ade, tiap hari kaka datang lia Y disini. Karna kaka pikir, papa
deng mama kurang kasih perhatian par Y jadi kaka abiskan
waktu di RS saat jam besuk deng Y ade. Katong dudu caritacarita sampe jam besuk abis baru kaka pulang.
Lalu, hal-hal yang kaka lakukan untuk mendorong Y
berinteraksi dengan orang lain seperti apa?
Y ini kan kalo orang yang lebih tua Y paleng menghargai
bagitu. Sebelum masuk RS, Y pung interaksi deng orangorang itu baik. Kadang-kadang sa baru dudu carita deng
katong dirumah. Karna Y sibuk deng urusan kampus deng
skripsi to. Sedangkan Y pertama kali masuk RS tu bole ade,
bulan Januari tu Y Marah-marah seng jelas. Itu kalo kaka
datang besuk lalu kaka lia Y tu kaka kasihan skali ade. Kaka
bicara deng Y, tenangkan Y supaya bisa berinteraksi dengan
orang lain. Jang sampe ada pasien laeng datang dekat Y,
bisa-bisa Y marah lalu pukul lai. Nanti tambah masalah lai to
ade.
Jadi Y masuk RS sampe katiga kali ni, dengan alasan Y biasa
marah-marah sandiri bagitu kaka?
Iya ade, banting barang-barang yang ada di kamar, banting
piring deng gelas yang ada di dapor. Kaka mau dekat deng Y
jua kaka jadi takut lai. Cuma kalo seng tenangkan Y barangbarang dirumah tu bisa ancor.
Di lingkungan sekitar kaka pung tempat tinggal, Y biasa masuk
perkumpulan kaseng?
Y seng pernah masuk ade. Sebelum sakit itu, kalo pulang
kampus su lalah langsung masuk kamar. Kalo lapar baru Y
kaluar makan, karja basar cuma bagitu sa ade. Jadi seng
pernah pi perkumpulan-perkumpulan disekitar rumah.
Ok kaka. Berhubung Y masuk RS sampe su katiga kali,
pertama Y masuk dan trus keluar RS, bagaimana keluarga
berperan mendorong Y untuk berinteraksi lagi dengan orang
lain?
Kaka dong bicara deng Y, seng usah malu deng seng usah
pikir kalo ada yang bicara tentang se diluar. Jang pikir akang.
Kalo ada yang datang dudu carita deng se, se dudu lai lalu
carita deng dong.
Lalu kaka, pas kaka bilang bagitu Y bilang apa?
Y seng bilang apa-apa, hanya bilang iya kaka.
Bagaimana tanggapan warga sekitar rumah dengan kondisi Y
skarang?

450

455

460

465

470

475

E

P
E

P
E

P
E

P
E

P
E

P
E

P

Yang dong tau Y ada saki saja. Tapi kaka seng tau dong pung
tanggapan selanjutnya bagaimana to ade, yah terserah saja
ade orang mau bilang apa dengan Y pung kondisi. Ini Tuhan
pung jalan, katong mau biking apa ade.
Kaka, Y ada pung brapa saudara kandung?
Katong samua ada enam orang. Yang nomor satu sampe tiga
ada di Papua, Seram, deng di Tual. Kaka yang nomor empat
lalu terakhir dong dua kembar ni ade.
Ada yang su menikah kaka?
Katong lima orang su menikah ade. Tinggal Y saja, karna dari
awal dia mau kuliah jadi dia seng mau menikah dolo to, dia
bilang abis kuliah baru dia menikah, padahal blom abis kuliah
lai Y su jadi bagini.
Brapa jumlah anggota keluarga dalam kaka dong pung
keluarga?
Sebelumnya hanya katong lapan saja ade, katong enam
tambah papa deng mama. Tapi karna katong lima su menikah
jadi katong su banya orang, beta pung suami, ipar deng dong
pung ana-ana. Cuma katong samua tinggal tapisah to. Samua
cari hidop masing-masng diluar.
Trus kaka, dalam keluarga sapa yang menjadi tulang
punggung keluarga?
Papa deng mama to ade. Kalo par katong yang su menikah ni,
nanti katong pung suami yang tanggung jawab par katong to.
Tapi kalo untuk Y papa deng mama pung tanggung jawab
apalai Y masih kuliah. Kadang kalo papa deng mama seng
kirim uang par Y, nanti beta deng Y pung sudara kembar yang
biayai Y par uang kuliah. Beta jaga biking kue juga par bajual
tambah-tambah penghasilan saja to ade. Suami karja di ACC,
gaji besar brapa talalu deng biaya hidup di Ambon mahal
bagini, kalo seng pintar-pintar cari uang katong seng makan to
ade.
Kaka, papa di Dobo sana pung pekerjaan apa?
Papa pung pekerjaan tu, dong pake antua par kerja di skolah
saja. Kerja apa saja papa kerja to, mau jadi tukang sapu juga
bisa, tukang bangunan juga bisa. Mama hanya ibu rumah
tangga saja.
Penghasilan yang papa dapat berapa kaka?
Kalo kerja di sekolah papa dapat penghasilan itu paling tinggi
empat ratus ribu ade. Kalo ada yang panggel karja bangunanbangunan juga dapa to ade, tapi kaka seng tau dapa brapa
karna ada yang kasih lebe ada yang kasih kurang. Nanti uang
itu papa deng mama kirim par Y pung biaya kuliah.
Berarti kalo papa deng mama seng datang lia Y disini,
kemungkinan karna faktor ekonomi atau bagaimana kaka?

480

485

490

495

500

505

510

E
P
E
P
E

P

E

P
E
P
E

Iya ade. Itu yang kaka pikir lai, kadang-kadang kalo kaka ada
uang lebih kaka kirim par papa deng mama.
Y masuk RS ini, keluarga menggunakan biaya sendiri atau
jamkesmas kaka?
Jamkesmas ade.
Apakah keluarga merasa terbeban dengan Y masuk disini?
Katong terbeban lai to, katong pikiran lai ada keluarga yang
masuk RS sini, nanti orang lain pung pendapat su laeng lai.
Cuma yang selalu dalam kaka pung pikiran Tuhan pung jalan
par Y par katong keluarga bagini sudah. Jadi serahkan kembali
samua par Tuhan saja ade.
Bagaimana kaka menangani semua keuangan yang kaka
gunakan par kaka pung rumah tangga, par Y, deng yang tadi
kaka bilang kalo ada lebih kaka kirim par papa deng mama?
Yang kaka tau berkat itu dari Tuhan to ade, jadi kalo kurang
katong hidup seadanya saja, kalo lebih Puji Tuhan to ade bisa
kirim par papa deng mama, bisa kasih par Y. Kaka juga kan
ada biking kue bajual par tambah penghasilan lai to, untung sa
kaka pung suami mangarti katong pung keadaan jadi kaka
masih bisa lia Y kaka masih bisa kirim uang par papa deng
mama biar sadiki. Ada ade laki-laki juga karja, kalo kaka ada
kurang nanti ade laki-laki jua bisa bantu kaka. Jadi katong
baku bantu dalam rumah ade.
Yang dapa tau Y saki kaya bagini sapa kaka?
Kaka yang dapa tau ade.
Kaka bisa jelaskan lebih rinci sadiki kaka, pas kaka dapa tau tu
bagaimana dan apa yang kaka lakukan?
Jadi akang carita bagini. Pas Y pulang kampus, kaka ada
mamasa di dapor kaka seng tau kalo Y su pulang kuliah. Kaka
kaget pintu babunyi kuat. Kaka kira su terjadi apalai ade, lalu
kaka masuk bagini, kaka panggel-panggel Y, Y ose kanapa
banting pintu kuat-kuat? Dia seng manyau dari dalam. Kaka
pikir itu biasa to ade, mungkin ada masalah sadiki di kampus
lalu ada emosi dosen ka atau masalah deng tamang-tamang
ka bagitu to, kaka bale pi mamasa lai. Kaget bagini pas kaka
pung ana pulang skolah par jam 12 lewat, dengar lai su
banting barang-barang dalam kamar. Kaka kasi mati kompor,
kaka lari masuk kadalam kaka marah-marah Y lai karna kaka
su dengar barang-barang pica ni to ade, kaka bilang ose biking
rusak barang-barang dalam kamar tu, buka pintu ni. Y diam
dari dalam ade. Seng lama Y buka pintu, kaka lia bagini gelas
minum teh yang ada dalam kamar su pica, kaca su pica, jam
dinding su banting di tanah, dia pung bantal-bantal su buang
akang samua di tanah, pokoknya saat itu kamar talamburang.
Kaka bilang ose kanapa? Y diam kombali. Kaka bilang kalo

515

520
525

530

535

540

P
E

P
E
P
E

P
E

P
E

ada masalah carita lah katong cari jalan kaluar. Lalu Y cuma
bilang mau makan. Kaka batamang pi makan. Seng hitung
menit lai ade, su banting piring-piring deng galas-galas di
dapor, amper lempar kaka deng piring. Kaka ambe kaka pung
ana lari kaluar minta tolong dari tetangga. Dong datang
langsung loko Y ika di tampa tidor bagitu saja, lalu kaka
kasihan Y to kaka pi ambe makan kasi makan tapi Y seng mau
makan. Pas sore ade laki-laki datang, Y pung sudara kembar
ni lia Y ada dapa ika. Lalu kaka ada carita samua to, cuma ade
laki-laki seng tega lia Y bagitu, lalu dia lapas tali. Pas lapas tali
Y hanya diam saja dalam kamar, mungkin tambah pikiran lai,
akang pung malam katong panggel makan, su seng mau
makan lai, bawa makanan ka kamar Y banting itu piring deng
makanan-makanan. Lalu su marah-marah seng jelas dalam
rumah. Katong dalam rumah ambe keputusan bawa Y ka
RSKD lalu kalo dokter suruh tinggal ya mau biking apa. Lalu
akang beso pagi, kaka deng suami deng ade laki-laki deng Y
datang ka RS deng alasan mau bawa Y jalan-jalan supaya dia
mau pi iko katong to. Lalu katong bawa Y ka RSKD, ternyata
dokter bilang dia harus tinggal. Jadi katong setuju kasi tinggal
Y di RS sini ade. Supaya dapa pengobatan lebih lanjut.
Lalu kaka dong seng cari tau penyebabnya apa?
Saat itu kaka dong cari tau Y ni ada masalah apa, dari dia
tamang-tamang to, yang tadi kaka sampaikan tu kalo ternyata
dia pembimbing ni ada tinggal putar-putar dia, sudah musti
ujian proposal tapi pembimbing seng mau, harus bayar dolo.
Lalu biking akang par pikiran jadi stres to emosi lah akhirnya
marah-marah seng jelas. Jadinya seperti ini ade.
Kalo ada anggota keluarga yang sakit, pertama kali yang
dilakukan apa kaka?
Kalo saki yang su parah baru bawa datang ka RS ade. Tapi
kalo yang biasa-biasa bali obat sandiri.
Upaya yang kaka lakukan saat ini deng keluarga par Y seperti
apa?
Katong banyak berdoa saja, supaya Y cepat sembuh to ade.
Jang akang kambuh lai. Kasihan Y juga deng keadaan kaya
bagini.
Terus kak, bagaimana dengan pemilihan pengobatan untuk Y?
Pas dapa tau itu, langsung besoknya bawa ka RSKD sini
supaya dia dapa obat deng perawatan yang lebih lai to. Kalo
dirumah kan terbatas, mau kasi obat apa deng dia pung saki
bagini. Jadi bawa ka RS biar dokter yang tangani saja.
Kaka, beta rasa katong wawancara sampe disini dolo kapa?
Nanti baru beta datang di rumah katong lanjut wawancara lai.
Oia ade, kalo mau datang sore saja. Supaya kaka bersih-

545

550

555

560

565

P
E
P
E

bersih rumah dolo baru ade datang (sambil tertawa).
Kaka seng usah repot-repot. Sekitar sore jam brapa kaka beta
bisa datang?
Jam 5 bagitu sa jua ade.
Oke kaka. Berarti lusa jua baru beta datang sore jam 5. Danke
banya e kaka.
Sama-sama ade

570

575

Tabel 4. Wawancara dengan partisipan 2
Tanggal 9/6/2014
S
P
E
P
E
P
E

P
E
P
E

P

E

P
E

Isi percakapan
Selamat sore kaka
Eh ade nona, selamat sore. Mari masuk sini ade
Kaka, katong lanjut e.
Iya, lanjut sudah ade.
Apakah keluarga selalu kasi ingat Y untuk membersihkan diri
setiap hari?
Katong jaga bilang Y mandi tapi samua tergantung Y saja to.
Katong bilang, tapi kalo Y seng mau iko jua katong seng bisa
paksa to, apalai deng kondisi kaya bagini. Jadi semua
terpulang par Y saja. Nanti selanjutnya dari pihak RS yang
urus Y to ade.
Apa kaka juga selalu mengingatkan Y minum obat secara
teratur?
Kasi inga tarus ade, supaya Y cepat sembuh to. Kalo seng
minum kan nanti seng sembuh-sembuh.
Lalu biasanya keluarga mengarahkan Y supaya selalu
menjaga kesehatan kaseng kaka?
Kalo di RS katong pasti kasi inga to ade. Tapi kalo su dirumah,
kan su sembuh jadi Y su tau diri par jaga kesehatan. Tapi
kadang-kadang kalau lia jam su mau galap sadiki, lalu dia
blom mandi kaka langsung bilang dia mandi.
Kaka selalu datang besuk disini apakah kaka selalu
mengingatkan Y dengan hal-hal yang menyenangkan kaseng
kaka?
Kasih inga ade, supaya Y jang pikir apa-apa. Kalo kaka datang
lia Y, katong dudu carita yang sanang-sanang saja sampe jam
besuk abis kaka baru kaka pulang.
Lalu keluarga selalu mengenalkan Y par orang lain?
Seng pernah ade.

K
580
585

590

595

600

605

610

P

E

P

E

P
E

P

E
P
E
P
E
P
E

Kanapa seng pernah kasih kanal Y par orang diluar, supaya Y
bisa interaksi lebih baik lagi kaka selepas Y keluar dari RS
waktu pertama kali keluar dan kemudian masuk RS lagi?
Kalo soal interaksi, Y ini interaksi dengan orang baik skali.
Kaka juga bilang, kalau orang-orang di luar ada carita se seng
usah malu deng jang dengar dong. Kalo ada yang datang,
dudu carita deng dong. Tapi untuk memperkenalkan Y ke
orang lain katong seng perlu kasih kanal katong pung ade
parampuang, katong pung sudara par orang to. Jang sampe
orang berpendapat, katong kasi kanal Y par orang laeng karna
ada maunya. Jadi kaka dong disini seng perlu dan seng
pernah mau kasi kanal Y par orang laeng, apalae Y ini kan
masuk kaluar RSKD sampe su katiga kali ni. Pasti orang akan
berpendapat yang seng bae tentang katong.
Begini kaka, bukan maksud beta untuk menyinggung kondisi Y
disini, tapi ada baiknya setelah Y keluar RS Y harus bisa
berinteraksi lagi dengan orang lain, paling tidak ada yang bisa
biking Y sanang, apalai sesuai yang kemarin kaka sampaikan
kurang adanya perhatian dari papa deng mama. Jangan
sampe kaka dirumah samua pada sibuk, Y sandiri bisa biking
Y inga masalahnya ulang, lalu biking Y jadi kambuh lai to
kaka? Apalai Y masuk RS ini sampe tiga kali ni juga kan
dengan alasan yang sama yaitu kambuh lagi. Artinya kurang
ada perhatian dari keluarga sehinga kekambuhan itu muncul
lagi.
Oia ade (sambil mengangguk kepala) kaka su bilang kalo ada
yang datang saja lalu mau bicara deng se, se dudu lalu bicara
deng dong saja.
Kaka selalu membuat Y nyaman berkumpul deng kaka dong
seng?
Kalo sebelum sakit tu, karna talalu sibuk deng kuliah deng
skripsi Y jarang berkumpul dudu carita-carita deng katong.
Pulang kampus su lalah langsung masuk ka kamar.
Lalu bagaimana pas pertama kali masuk dan trus keluar,
apakah kaka membuat Y tetap nyaman berkumpul deng kaka
dong?
Yang namanya keluarga pasti akan tetap nyaman to ade.
Saat Y di RS adakah keluarga yang menanyakan Y pung
perasaan kaka?
Pasti tanya to ade, seng mungkin seng.
Kalo kaka tanya, apa yang Y sampaikan kaka?
Y cuma bilang kalo Tuhan sayang Agusutus ni Y su wisuda.
Saat Y bilang bagitu apa tanggapan kaka?
Kasihan skali ade. Y dari dolo mau kuliah tapi su di akhir seng
abis bagini kan, sapa yang seng kasihan to ade. Apalai kaka

615

620

625

630

635
640
645

P
E

P
E
P
E

P
E

P
E

P
E

P

E

pung ade parampuang sandiri ni.
Apa yang kaka sampaikan par Y pas Y bilang bagitu?
Kaka seng bilang apa-apa, kaka hanya senyum saja. Lalu
kaka mulai carita yang laeng, alihkan pembicaraan to ade,
kaka seng mau Y inga-inga saat kuliah, skripsi deng kampus
to jang sampe biking Y tambah pikiran lai.
Dari keluarga ada yang memberikan informasi mengenai
penanggulangan Y pung sakit ni seng kaka?
Katong dalam rumah langsung bawa ka RS saja biar Y
ditangani dokter langsung to.
Adakah keluarga yang memberitahukan hal-hal yang berkaitan
tentang Y pung kesehatan?
Kalo dari awal kan katong tau jang sampe Y ni gila karna
marah-marah dalam rumah, banting barang-barang, tapi
katong seng langsung bilang par Y, takutnya Y lebe tamba
marah lai. Jadi katong alasan jalan-jalan deng Y lalu bawa
langsung RS. Biar kepastian mengenai Y pung kesehatan kan
langsung dari dokter. Setelah itu baru kaka dong kasi
penjelasan par Y bahwa Y harus tinggal di RS.
Saat itu Y punya respon bagaimana pas tau harus tinggal di
RS ini?
Awalnya memang seng tarima to ade, Y memberontak mau lari
kaluar dari ruangan par pulang. Y su marah-marah, bataria
kalo seng mau tinggal disini. Kalo seng salah saat itu dapa
suntik, lalu Y tenang trus suster deng mantri bawa Y pi ka
ruangan.
Apakah kaka selalu memberikan nasihat kepada Y agar
makan dan minum obat secara teratur?
Iya ade. Kaka bilang par Y, makan itu yang banyak abis makan
minum obat teratur. Kalau rajin minum obat, bisa bae capat.
Lalu bisa pulang ka rumah. Kalo seng minum obat, nanti
tinggal di RS lebih lama lai.
Adakah keluarga selalu mengingatkan Y belajar hal-hal yang
baru, menonton tv atau membaca koran?
Kalo soal ini kaka seng pernah kasi ingat karna jang sampe
ada hal-hal baru yang biking Y tamba pikiran lai. Kalo nonton
tv deng baca koran kaka jaga bilang. Tapi kalo Y suka-suka
saja baru baca koran deng nonton tv.
Dengan kondisi Y yang suka marah-marah, bagaimana
keluarga mendorong Y bisa berinteraksi dengan pasien yang
lain di RS?
Kaka bicara dengan Y, tenangkan Y bae-bae dolo to. Kaka
jaga bilang kalo dong itu Y pung tamang-tamang, jadi seng
bole marah-marah. Kalo marah-marah nanti suster deng
mantri bale marah se. Harus bae-bae deng dong, masa jadi

650

655

660

665

670

675

680

P
E
P
E

P
E
P
E

P
E

P
E

P
E
P
E

P

E

perempuan harus marah-marah tarus, itu kan seng bagus.
Kaka dong pernah mengajak Y ke tempat ramai seng kaka?
Seng ade. Kalo ada tetangga-tetangga yang ajak pi natsepa
katong pi rame-rame kalo seng katong di dalam rumah saja.
Keluarga menyediakan fasilitas yang nyaman par Y kaseng
kaka?
Kalo di RS, nanti RS yang sediakan samua to. Tapi kalo
dirumah samua terbatas, keuangan juga jadi seng bisa kasi
fasilitas yang labe par Y.
Ada barang-barang yang Y paling suka lalu kaka dong biasa
bali par Y seng kaka?
Ada ade, pernah kaka bali Y boneka. Karna dia paleng suka
dengan boneka.
Bagaimana dengan peralatan membersihkan diri? Apakah
kaka juga menyediakannya untuk Y?
Pasti itu ade, kaka siap peralatan mandi samua, sabong
mandi, odol gigi, sikat gigi. Kaka bawa datang ka RS. Tapi Y
mau membersihkan diri samua tergantung Y to, katong seng
bisa paksa.
Lalu kalo pakaian yang bersih? Kaka bawa juga tiap hari?
Seperti yang ade liat kamareng, kaka datang ka RS bawa
pakaian bersih par Y. Nanti Y pakaian kotor, kaka bawa pulang
cuci nanti bawa yang laeng lai yang bersih. Karna sustersuster bilang Y ni tiap saat ganti baju tarus (sambil tertawa).
Dengan Y ada di RS seperti ini apakah kaka dong
mengasingkan Y dari kaka dong pung kehidupan keluarga?
Seng pernah ade. Katong selalu dekat dengan Y. Kalo katong
mengasingkan Y dari katong pung kehidupan, katong seng
mungkin datang besuk Y tiap hari di RS to. Mungkin katong
akan kasi tinggal Y di RS saja. Tapi karna su masuk RS bagini,
katong harus lia tarus, harus datang jenguk to.
Dari keluarga, ada yang menganggap bahwa Y ni merupakan
aib dari keluarga?
Katong seng anggap Y ni aib dari kaluarga, yang katong tau Y
katong pung sudara parampuang, itu saja ade.
Apakah keluarga memuji jika Y minum obat dengan teratur?
Kaka jaga tanya suster Y su minum obat kablom? Kalo suster
bilang sudah, kaka bilang par Y hebat su minum obat. Minum
obat yang teratur supaya cepat sembuh lalu mau kaluar dari
RS.
Kalo misalnya Y melakukan hal yang benar seperti minum obat
teratur atau yang lainnya terkadang kaka kasi hadiah kaseng
kaka?
Seng pernah ade, kaka cuma bilang hebat saja. Kalo bilang
bagitu Y cuma tatawa saja.

685

690

695

700

705

710

715

720

725

P
E
P
E

P
E

P
E

P
E
P
E

Kalo Y sedih, kaka dong menyemangati Y kaseng?
Kasi semangat to, jang talalu sedih deng jang talalu pikiran.
Apa kaka dong jaga bawa datang makanan yang paling Y
suka?
Y tu suka biskuat, susu ultra, makanan-makanan ringan saja,
minuman-minuman kaka jaga bali lalu bawa datang deng Y
pung makanan siang skali.
Bagaimana kaka menanggapi keluhan-keluhan yang Y
sampaikan par kaka?
Kaka kasihan lai to ade, karna kaka kan orang saudara.
Dengar Y bilang mau wisuda agustus, kaka mau biking apa.
Kaka hanya bisa kasi saran saja, jang pikiran supaya cepat
kaluar dari RS.
Adakah dorongan dari keluarga par Y supaya cepat sembuh?
Pasti kasi dorongan ade. kaka hanya bilang jang pikiran, kalo
ada yang bilang bagini deng bagitu, Y jang percaya, jang
dengar orang, dengar katong saja, dengar dokter, suster deng
mantri dong bilang apa, baru iko. Kalo lain dari itu, jang
dengar.
Oke kaka, katong sampe disini dolo. Kalo beta masih
membutuhkan nanti beta datang lai kaka.
Iya ade, nanti hubungi kaka saja.
Iya kaka, Trima kasih banya kaka. Tuhan Yesus Memberkati
Sama-sama ade. Tuhan Yesus Memberkati lai

730

735

740

745

750
755

Tabel 5. Wawancara dengan partisipan 3
Tanggal 8/6/2014
S
P
B
P

B
P

B

Isi percakapan
Hallo om
Iya nona
Om, perkenalkan beta Chelsea. Mahasiswa Fakultas Ilmu
Kesehatan dari Salatiga. Sesuai yang sudah dijelaskan kepala
ruangan tadi om, beta ada butuh data par beta pung skripsi ni
om. Om bersedia beta wawancara? Sekalian wawancara ini
beta akan rekam menggunakan handphone om.
Iya nona.
Om, sebelumnya ini ada surat persetujuan om. Beta kira om
baca ini dolo. Setelah itu, om bisa tanda tangan di bagian
blakang.
Oia nona (sambil membaca dan setelah itu menandatangani
surat persetujuan).

K
760

765

770

P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P
B

P
B
P
B
P
B
P
B

P

B

Om katong mulai e
Iyah nona, mulai sa.
Ok om. Menurut om apa saja peran sebagai orangtua?
Mencari nafkah untuk keluarga. Kasi sekolah anak-anak.
Kalo N dalam kondisi seperti ini, apa peran om sebagai
orangtua?
Datang lia N tiap hari nona.
Menurut om, apakah om deng tanta dirumah sudah melakukan
peran sebagai orangtua dengan maksimal kablom?
Sudah nona
Peran yang bagaimana om?
Mencari nafkah, kasi skolah anak-anak, bahagiakan istri deng
anak-anak.
Trus bagaimana komunikasi antara om, tanta deng anak-anak
terlebih par N di RS?
Baik, biasa-biasa saja. Kalo N, om datang lalu bicara-bicara
deng dia.
Bicara apa om?
Om bilang rajin minum obat, dengar suster deng mantri. Kalo
suruh minum obat tu minum obat. Karna N ni paleng seng
suka minum obat. Kalo suster deng mantri seng lia dia minum
obat, dia seng akan mau minum obat tu lai. Jadi om kasi ingat
minum obat tarus.
Lalu yang mengambil keputusan untuk bawa N ka RS ini sapa
om?
Om deng istri yang ambil keputusan sepakat bawa N ka RS,
kemudian baru bicara dengan keluarga besar.
Selain N adakah anggota keluarga lain, yang menderita
gangguan jiwa?
Seng ada, baru N saja. Baru pernah ini, om punya anak.
Menurut om, apakah N membutuhkan kasih sayang seng?
Iya, butuh kasih sayang. Om pung anak-anak samua om
sayang.
Kasih sayang yang bagaimana yang om kasi?
Kalo untuk N disini, om datang tiap hari liat dia pagi deng sore,
bawa makanan. Tunggu sampe dia makan deng minum obat
baru om pulang. Untuk anak-anak dirumah, minta apa saja om
kasi asalkan harus dengar-dengaran deng rajin belajar. Om
punya anak-anak itu, om paling sayang semua.
Apakah om punya hubungan yang paling dekat dengan N atau
tanta dengan N, atau kedua-duannya yang punya hubungan
paling dekat dengan N?
Iya, om deng tanta deng samua anak-anak itu punya
hubungan paling dekat. Seng ada yang labe deng seng ada
yang kurang, samua sama.

775
780

785

790
795

800

805

810

815
820

825

830

P

B

P
B

P
B

P
B
P
B
P
B

P
B
P
B
P
B

P
B

Trus om, bagaimana cara membagi waktu, memberikan
perhatian dan kasih sayang kepada anggota keluarga yang
lainnya om?
Yang tadi om su bilang, samua om pung anak-anak om
sayang, perhatian samua om kasi, seng ada yang kurang seng
ada yang labe. Jadi kalo om bage waktu untuk semua anakanak itu sama, kecuali N karna ada aturan jam besuk to. Om
kalo pulang kerja, malam-malam tu om jaga bilang sombayang
selalu to, pi ngaji, istirahat, rajin belajar, selalu dengardengaran par papa deng mama.
Jadi waktu yang om habiskan dengan N disini setiap hari?
Pagi deng sore kah om?
Iya, om kalo deng dia selama ini tu setiap hari ada disini. Yang
tadi om su bilang, pagi deng sore om datang lia N bawa
makanan. Karna om sayang anak-anak samua.
Hal-hal yang om lakukan untuk mendorong N berinteraksi
dengan orang lain tu apa saja om?
Dia kalo dudu dengan perawat-perawat, om kasi dia bicara
dolo dengan perawat-perawat bertukar pikiran, kasi waktu
supaya bisa bicara dengan orang lain.
N masuk dalam perkumpulan-perkumpulan disekitar rumah
kaseng om?
Oh ada. Dia ada iko kumpulan juga.
Perkumpulan seperti apa om?
Ikut pemuda to, pengajian juga.
Trus apa saja yang om lakukan supaya N dapat berpartisipasi
dengan lingkungan sekitar?
Om kasi nasihat, kalo ada acara apa-apa ikut, kegiatan apaapa di kampung ikut to, supaya interaksi dengan orang lain itu
baik.
Acara deng kegiatan apa om yang ada di kampung?
Misalnya pengajian, Sholat di Mesjid apapun kegiatan ikut.
Lalu bagaimana interaksi antara N dengan warga sekitar
lingkungan om?
Baik-baik saja nona.
Adakah peran yang N lakukan di masyarakat om?
Dia biasa kalo disana tu kan ada dia pung tamang bidan desa
dua orang, kalo ada acara-acara, kegiatan-kegiatan di
puskesmas bagitu sering dong panggel dia catat-catat ambel
data.
Bagaimana tanggapan masyarakat dengan kondisi yang
dialami N sekarang om?
Ada yang merasa perhatian, kasihan bagitu. Karna, selama dia
hidup kan dia tidak pernah mendapat sakit ini, om pung
keluarga deng tanta juga seng ada yang dapat sakit seperti ini.

835

840

845

850
855

860

865

870
875

880

P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P

B

P
B
P
B
P
B
P
B
P
B
P

Tiba-tiba dia dapat itu ya kasihan lia dia seperti ini.
Om pung ana-ana ada brapa om?
Ada empat nona.
Dari keempat orang itu ada yang sudah menikah om?
Belum ada nona
Jadi jumlah anggota keluarga dalam om pung keluarga ada
brapa om?
Ada anam sa nona. Om pung anak ampa orang, istri deng om
saja.
Dalam keluarga siapa yang menjadi tulang punggung keluarga
om?
Om nona. Tapi tanta juga bantu-bantu biking jualan.
Jadi om karja apa?
Om karja jadi kuli bangunan nona
Om pung pendapatan brapa kalo kerja jadi kuli bangunan?
Kadang-kadang juga kalo kerja di bangunan kalo katong pi
karja sahari anam puluh adakalanya juga lima puluh.
Lalu tanta sahari bajual dapa barapa om?
Sahari tu lima puluh saja
Dengan penghasilan kecil yang didapat itu, pake untuk apa
saja om?
Pake untuk bayar uang sekolah anak-anak, untuk keperluan
dalam rumah, makan tiap hari juga nona.
Apakah dengan penghasilan yang kecil, membayar uang
sekolah anak-anak, keperluan dirumah dan untuk makan tiap
hari, om merasa bahwa itu cukup kaseng?
Dengan penghasilan kaya bagini nona, cukup deng seng
cukup harus cukup. Yang penting anak-anak bisa makan, bisa
sekolah.
N masuk disini menggunakan jamkesmas atau biaya sendiri
om?
Pake jamkesmas nona
Dengan N masuk disini, keluarga merasa terbaban kaseng
om?
Seng ada, karna s

Dokumen yang terkait

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Pengaruh Stigma dan Kebudayaan terhadap Pasien dengan Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462011009 BAB I

0 0 6

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Pengaruh Stigma dan Kebudayaan terhadap Pasien dengan Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462011009 BAB II

0 0 15

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Pengaruh Stigma dan Kebudayaan terhadap Pasien dengan Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462011009 BAB IV

0 0 34

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Pengaruh Stigma dan Kebudayaan terhadap Pasien dengan Gangguan Jiwa di RSKD Ambon

0 0 18

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Pengaruh Stigma dan Kebudayaan terhadap Pasien dengan Gangguan Jiwa di RSKD Ambon

0 0 62

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462010007 BAB I

0 0 6

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462010007 BAB II

0 0 20

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462010007 BAB IV

0 0 47

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon T1 462010007 BAB V

0 0 3

Institutional Repository | Satya Wacana Christian University: Fungsi Keluarga dalam Memberikan Dukungan Sosial pada Pasien yang Mengalami Gangguan Jiwa di RSKD Ambon

0 0 13